»ticking )uö Ämoenbero

Transcriptie

1 L /6 ^fteôeôelingenblaô inrijhßlc GroenevooLbda»ticking )uö Ämoenbero

2 Mededelingenblad juni 1995 nr. 46 Uitgave van de Stichting Oud Woudenberg te Woudenberg. Redaktie: G.D. Marringa (koördinator) P.R. Haring A.F.M. Reichgelt H. Schouten Th. van Straalen Tromplaan 15, 3931 AG Woudenberg, tel. (03498) De Stichting Oud Woudenberg, opgericht 15 december 1955, stelt zich ten doel: 1. Het verzamelen en tentoonstellen van voorwerpen van oudheidkundige aard betrekking hebbende op of gevonden in de gemeente Woudenberg en omgeving. 2. Het verhogen van de kennis van de geschiedenis van de gemeente Woudenberg. 3. Het naspeuren van de zeden en gewoonten in de gemeente Woudenberg in het verleden en heden. Sekretariaat: J. van Lambalgen, Vermeerlaan 6, 3931 TW Woudenberg, tel.nr. (03498) Donatie minimaal ƒ 15,00 per jaar. Aanmelding als donateur graag bij de sekretaris van de stichting. Postgironummer Rekeningnummer Rabobank Woudenberg De Oudheidkamer aan de Schans nr. 20 is geopend op iedere tweede vrijdag van de maand van tot uur. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van de uitgeefster. ISSN:

3 INHOUD Na de vijftigste mei - bevrijdingsdag pag. 650 Videofilm 1952 / fietsroutes pag. 651 Aanwinsten voor onze bibliotheek pag- 651 Mutaties donateursbestand pag. 653 Hoe oud is de kerk van Woudenberg? pag. 653 Nieuwe aanwinsten pag- 658 Balans per 31 december 1994 pag. 660 Exploitatie-rekening over het jaar 1994 pag

4 NA DE VIJFTIGSTE MEI - BEVRIJDINGSDAG Na de herdenkingen en feestelijkheden rond vijftig jaar vrijheid voorbij zijn is het zinvol even terug te zien op datgene wat onze Stichting hieraan heeft kunnen bijdragen. En dan kunnen we twee feiten memoreren, namelijk het boek "Renswoude, Woudenberg, Scherpenzeel in de tweede wereldoorlog, leven in het hart van de Gelderse Vallei " en de tentoonstelling "Woudenberg van mobilisatie tot bevrijding". Op het boek hebben ruim 170 van onze donateurs ingetekend. Door nabestellingen en verkoop tijdens de tentoonstelling was onze voorraad van 250 stuks na enkele weken uitverkocht. Om de tentoonstelling in te richten is een werkgroep heel wat middagen in de oudheidkamer bezig geweest. Op 20 april opende burgemeester Krajenbrink de expositie. Daarna kon de tentoonstelling 12 middagen en 12 avonden worden bezichtigd. De laatste openingsavond was 26 mei. Als we goed hebben geteld hebben 536 personen de oudheidkamer bezocht. Je kunt je de vraag stellen of dat er veel of weinig waren maar we zijn dankbaar voor de belangstelling en voor de vele fijne reakties die we kregen. Tevens hebben van alle zeven basisscholen de oudste groepen onze tentoonstelling bezocht. Ongeveer 350 leerlingen waren enthousiast bezig met het invullen van de vragenlijst die we voor hen hadden gemaakt. We denken met genoegen terug aan de leuke reakties en de goede vragen die we van de kinderen hoorden. Mogelijk zijn er dingen gebeurd die beter hadden gekund, maar we menen te kunnen terugzien op goed geslaagde aktiviteiten. De uitgifte van het boek, de tentoonstelling, ze waren niet mogelijk geweest als niet vele mensen ons hadden geholpen bijvoorbeeld door het in bruikleen geven van voorwerpen. Ik durf het niet aan een opsomming te geven van alle medewerking en ook niet om namen te gaan noemen want ik zou iemand of iets kunnen vergeten. 650

5 Weest u ervan overtuigd dat we deze inzet bijzonder hebben gewaardeerd. Onze hartelijke dank hiervoor J. van Lambalgen, sekretaris. VIDEOFILM 1952 / FIETSROUTES 1. Videofilm. In verband met haar 100 jarig bestaan gaf Harmoniegezelschap Fidelio een videoband uit van de film die in 1952 van Woudenberg werd gemaakt. Alle donateurs van Oud Woudenberg konden deze videoband met een korting op de aankoopprijs bestellen. We willen Fidelio hiervoor hartelijk danken. 2. Fietsroutes. Al vele jaren geleden heeft Oud Woudenberg een viertal fietsroutes door Woudenberg en omgeving samengesteld. Deze routes waren inmiddels aan vernieuwing toe. In een goede samenwerking met de V.V.V. zijn deze vier vernieuwde fietsroutes nu klaar en zijn bij de V.V.V. te koop. Onze dank voor al het werk dat in het verleden en ook nu weer hiervoor is gedaan. J. van Lambalgen, sekretaris. AANWINSTEN VOOR ONZE BIBLIOTHEEK l."uyt de Laege Weijde" door H. Lagerwey. Dit boek werd ons aangeboden tijdens een familiereünie "Lagerwey". Het behandelt een geslacht La- 651

6 gerwey, dat begint met Lambert Dircksz van de Lagerwey, die tussen 1710 en 1715 overleed. Hij pachtte gedeelten van het grondgebied de Lagewey. Er blijken meerdere geslachten Lagerwey te zijn, waarvan een gezamenlijke stamvader, zo die er al is, nog niet is gevonden. De Woudenbergse burgemeestersfamilie uit de vorige eeuw behoort niet tot het in dit boek behandelde geslacht Lagerwey. Nadere informatie bij de schrijver: H. Lagerwey, Romano 16, 8084 EB 't Harde. 2. "Oorlogsmonumenten" Het boekje is uitgegeven als nr. 5 van de "Stichtse Monumentenreeks". Er worden 40 oorlogsmonumenten uit de provincie Utrecht beschreven met een foto van deze monumenten. Het Woudenbergse monument is daar niet bij maar wordt alleen genoemd in de achter in het boekje opgenomen lijst van alle in de provincie voorkomende oorlogsmonumenten. 3. "Belevenissen van een soldaat in het veldleger, Mobilisatie ". Dit is geen boek maar een concept (getypt) voor een boekje over de belevenissen van N.C. Aafjes te Santpoort tijdens de mobilisatie en de oorlog Het gaat in hoofdzaak over de omgeving van Voskuilen en de Roffelaarskade. 4. "De hofstede Blotenburg te Woudenberg" door W.H.M. Nieuwenhuis. Hierin wordt de geschiedenis van deze hofstede behandeld vanaf Achter in het boekje fragment-genealogieën van Blotenburg, Vermeulen en Harskamp. Het is te bestellen door ƒ 9,50 + ƒ 2,80 portokosten over te maken op giro van Dr. J.C. Klesser te Scherpenzeel. Ook verkrijgbaar bij boekhandel Van Lunteren. J. van Lambalgen, sekretaris. 652

7 MUTATIES DONATEURSBESTAND De volgende personen hebben zich aangemeld als donateur: R.E. van den Bunt, Zeisterweg 2, Woudenberg J. de Kok, J.F. Kennedylaan 25, Woudenberg J.Th. de Groot, Laanzicht 2, Woudenberg R. Freeling, Burgwal 22, Woudenberg C.P. de Kruif, Laan van Blotenburg 35, Woudenberg F. Tempelman, K. Doormanlaan 4, Woudenberg D. de Kruif, Schoutstraat 44, Woudenberg M. Pater, Strubbelenburg 3, Woudenberg W.A.J. de Jong, Stationsweg West 8, Woudenberg M. Ruiter-van Ginkel, Kon. Willem III str.7, Woudenberg E. de Winter, S. van Haegenstraat 10, H.I. Ambacht Mevr. A.J. van de Kleur, Westerwoud 79, Woudenberg H. Veenendaal, Thorbeckelaan 12, Woudenberg D.K. Gorter, J.F. Kennedylaan 123, Woudenberg Het aantal donateurs per 3 juni j.l. bedraagt 641. W. Kok, donateursadministratie. HOE OUD IS DE KERK VAN WOUDENBERG? In mijn boek "De Sint Anna Broederschap van Woudenberg, geschiedenis van een Middeleeuwse zielbroederschap", maakte ik melding van de vroegste vermelding van de Woudenbergse kerk. De Domrekening van 1395 bevat namelijk de notitie van de verplichte bijdrage van Woudenberg aan de Utrechtse kerkbouw onder de vermelding: "Woudenberg, 4 pond, 2 s.6". Dit feit werd zeshonderd jaar geleden geboekstaafd, hetgeen mij aanleiding geeft om de ouderdom van de kerk eens ter sprake te brengen. 653

8 Vaak is de vraag gesteld: "Hoe oud is de kerk?". Wat zou het gemakkelijk zijn als wij aan de voet van de kerktoren een inscriptie zouden aantreffen, die de datum van de "eerste steen" vermeldt. Dan behoefden wij niet verder in de archieven te snuffelen. Zo geeft één van de torenklokken wel haar "geboortejaar" aan en bovendien een inscriptie met de naam van de maker: "1512 Henricus de Borch me fecit". De inscriptie laat de klok zelf spreken: "Hendrick van Boeck heeft mij gemaakt". Verrassend is als men bij restauratiewerkzaamheden in de omgeving van oude gebouwen "sprekende getuigen" vindt, waardoor men in staat is historische gegevens, zoals de vermoedelijke ouderdom van het gebouw, vast te stellen. Een voorbeeld van zo'n sprekende getuige is de stenen kop, die bij de restauratie van de kerk in 1952/1953 in de buurt van de kerktoren werd aangetroffen. De Beaufort dateerde deze kop van 18 centimeter hoog omstreeks 1352 en uitte het vermoeden, dat de kop deel had uitgemaakt van een reeks koppen, die wel vaker onder aan de daklijst bij Romaanse kerken voorkomen. In de eerste aflevering van De Klapperman is een betere verklaring opgenomen, namelijk, dat de kop een versiering moet zijn geweest van een doopvont en wordt aangenomen dat de datering rond het jaar 1300 ligt. Wanneer wij nu verder nog eens rondkijken in de veertiende eeuw, zien wij dat er in 1370 in Woudenberg "heemraden" zijn, die met de schout het burgerlijk bestuur uitoefenen. "Die scout ende die eemrader tot Woudenbergh" (Hoevenaars: "De proosdij van Maarsbergen", pag. 144). Vier jaar later klaagt de domproost over de Heer Van Abcoude, omdat deze de rechtsmacht over het Westerwoud, "dat horet tot Amerongen ter kerken ende tot denen recht tot Ameronghen", gesteld had onder zijn schepenen van Woudenberg. (Dekker: "Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen", pag. 553). Wij mogen hieruit concluderen, dat er in Woudenberg "het 654

9 één en ander omgaat", met andere woorden, er is sprake van een samenleving, een klein dorp. Is er dan ook al een kerk? Er bestaan relaties met Amerongen; Woudenberg wordt "een dochter" van Amerongen genoemd. Maar er zijn ook contacten met Leusden. Hoewel wij niet tot een goed gefundeerd oordeel omtrent de vermoedelijke stichtingstijd van de kerk zijn gekomen, willen wij nog een aantal overwegingen te berde brengen. Twee voorname zaken die hier onze belangstelling vragen zijn de ontginning van de streek waar Woudenberg zich zal gaan ontwikkelen en de geschiedenis van het slot Woudenberg en zijn bewoners. Dekker zegt over dit geslacht, dat tot het midden van de 14e eeuw het Eerste Slot heeft bewoond, dat Woudenberg met zijn heren van het gelijknamige geslacht, niet de indruk maakt nog in een ontginningsfase te verkeren, maar hij is van mening dat in 1240 de nederzetting maar weinig meer zal zijn geweest dan een open plek in het woud. Dit gebied maakte deel uit van een schenking door bisschop Andreas van Cuyk aan de Benediktijner Abdij van Sint Laurens te Oostbroek, waarbij "het gebied van Hengeschoten" vrij van tienden, tijns en andere lasten, met een waarschap in de gemene weiden en in het gemene bos, genaamd Westerwoud, ter beschikking kwam. Het gebied Henschoten behoorde tot de vier koninklijke wouden, die door Koning Karel de Grote in het jaar 777 aan Bisschop Alberik en zijn Utrechtse kerk werden geschonken. Twee jaren na de schenking door bisschop Andreas van Cuyk, in 1133, verkoopt dezelfde bisschop aan de abdij en drie particulieren een gebied ter grootte van veertig hoeven in het "Westerwolt. Uit het cope-contract blijkt, dat dit gebied gelegen is tussen het zuiden van Leusden en Ruvoort. Deze transactie leidde niet tot grote ontginningsactiviteiten. 655

10 656 De Kerk voor de restauratie in De foto dateert omstreeks Co11.H.Schouten

11 Vervolgens bevestigt in het jaar 1200 Bisschop Dirk II de abdij in het bezit van Henschoten en voegt daaraan ten aanzien van de veertig hoeven de gunst toe dat de abdij dit land, dat ongecultiveerd is, mag uitgeven aan gegadigden als zij die kunnen vinden. Deze "coloni" zullen dan tegen betaling van een zeker bedrag het land bebouwen en onder zeggenschap van de abt staan. Er komen geen kolonisten! De ontwikkeling blijft uit totdat in het genoemde jaar 1240 aan een zekere Filips van Rijningen op grond van een erfpachtscontract met de abdij de gelegenheid wordt gegeven de gronden tot ontwikkeling te brengen. Uit de bewoordingen van het contract blijkt, dat men de hoop op ontginning van het geheel der veertig hoeven praktisch had laten varen. Fi lips van Rijningen kon dus als een redder in de nood worden beschouwd. Wie was deze Filips van Rijningen? De familie Van Rijningen ontleende haar naam aan het huis en het goed Rijningen in het Leuterveld ten oosten van de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede. In de 12e eeuw komen de Van Rijningens niet herkenbaar voor maar in 1206 verschijnt Elias van Rijningen voor het eerst als getuige van de bisschop. Filips, die wel als zijn zoon mag worden beschouwd, is vele malen in de omgeving van de bisschop aan te treffen tussen 1235 en 1265, o.a. bij de regeling van een grensgeschil met de abdij van Berne bij Maarsbergen. Duidelijk is dus wel, dat de Van Rijningens aan het bisschoppelijke hof goed thuis waren en is dus verklaarbaar hoe de verhouding tussen de bisschop en Filips in de vorm van het erfpachtscontract tot stand is gekomen. Samenvatting "Weinig meer dan een open plek" is Woudenberg in Sedert dit jaar is de ontginning op gang gekomen. 657

12 Daarover zijn tot dusver geen bijzonderheden bekend. Aan het einde van de 13e eeuw verschijnt een Jan van Woudenberg ten tonele. Hij was de kleinzoon van Filips van Rijningen. In 1306 voert hij het predikaat Heer van Woudenberg en is hij ridder. Hij bezit de lage rechtsmacht en uit een oorkonde van 1313 blijkt dat hij een kasteel in Woudenberg bezit, dat hij beschouwt als de kern van zijn goederen. Rond de eeuwwisseling komt hij meer voor het voetlicht, nadat hij reeds in 1271 door de graaf van Kleef (een familielid) uit de Kleefse ministerialiteit is ontslagen en hij ministeriaal bij de bisschop wordt. In die tijd moeten wij ook de bouw van het eerste slot zoeken, waarvan wij weten dat het geen lang bestaan beschoren is geweest. Dat kunnen wij wel zeggen van de kerk, die vrij zeker ook in dezelfde tijd zal zijn gebouwd, wellicht zelfs aan het begin van de 13e eeuw. Barneveld, mei 1995 A. van Gent (Historische gegevens o.a. ontleend aan: C. Dekker: "Een mislukte cope in het Westerwoud; de eerste aanzet tot de ontginning van Woudenberg" en A. van Gent: "De Sint Anna Broederschap van Woudenberg, geschiedenis van een Middeleeuwse zielbroederschap" ). NIEUWE AANWINSTEN De heer R. van Drie deed ons in het bezit komen van een PTT-uniform. Van de heer H. de Ruiter ontvingen wij diverse bescheiden uit de 2e wereldoorlog. Een Oranje-album uit 1938 en 2 vliegtuigglasringen ontvingen wij van Mw. Meerbeek-Koudijs. 658

13 - Mevrouw Te Grotenhuis schonk ons een doos met diverse kranten, tijdenschriften etc. betrekking hebbende op ons Oranjehuis. - Van de heer A. Walet kregen wij een helm van een Nederlandse militair, gedragen in zilveren lepeltjes, waaraan zilveren dubbeltjes zijn verwerkt, alsmede een schaaltje t.g.v. 10 jaar bevrijding en een asbak uitgegeven t.g.v. IZ\ jaar restaurant "Bellevue", schonk ons de heer A. de Greef. - Van de heer Voogd ontvingen wij wagenmakerijgereedschap. - Voor onze tentoonstelling schonk de heer K. Bouman ons in eigendom een biscuitblik, waarmee de voedselvoorziening direkt na de oorlog op gang kwam, alsmede een bierglas met opschrift "Avanti". Alle milde gevers en geefsters hartelijk dank voor deze aanvulling op onze verzameling. Immer houden wij ons aanbevolen voor nieuwe schenkingen, waarmee de historie van ons Woudenberg levend kan worden gehouden. De voorzitter, H.G. Moesbergen. 659

14 r-. CO in LT) o CO LO CTl i i LT) LT) 00 LT) CO LO CT. O O O CO Ol r^. I r-s h- 00 oo *>s 1-, *-, H-, H-, H-, H-, ^ C, (O +J E c r- _ CD 3 CD _ CL = en O CO O. c c O - (D O r- C > 3 r 1 CD +J S- CD (D 1 ï*i i -c U) 3 > C 4-> fo r- O CD 3 ta CD IC fo CD - l/> > 4-> CD JXL C i 1U!- 10 IO +J +-> CD O «3 CJ t_ i- l_ T- OT3 r Q- r- O 3 ID 3 -Q tu CJ CO +->.C Q. CO i- -i^ c CD Ol co CL CD +-J CT> O l/> CD CL _ -I- C D i i o i : i E O CT) 1_ CO co a>_c: ai c o CD r- "O C 3 co CD XI a. r Ol CD r- <t-c0 +-> 1 CD C CL S- 4-> (O r- i CD T3 +-> +-> > CO > CD O CD.CC: s_ O C i -C 1 t- t- ie -a o 3 i u u o C 10 O "O CD 3 en 3-i«: _ i- C0 4-> i- (O J CD CO O +-> O c O S- C COXJ - +-> +-> i_ CD X r- 3 (C O C J J ' r 3 CD CD p c/5 o a: LUZ3 : < > HH ID nz Q.3: _Q LT) LT) I l I I CTi CT» T I CTt CTl CO ^!-- CO t-h CO V +-,S-,H-1H-,H-,H-, co H-, +-> C ia O) O) t_ c C 3 'i- 1= i- C O CD c: Q. CD > J*i E Jxi O) CD H I E L o c C0 CD -^ t_ r-^: en s- C t- c c - 3 ru to ia CD ia O CD -O io.i^ ja J3 4-> r > O Q. CD +-> t_!- -Q C0 _ l/> CA IO -O +-> ID -^ o ir ID <D Qi O-ixi 3 Q < _J 1 f-, Q) - -P -P (Û 3 0) X! <D O E M bo Ö C rh -H H ß h- E CL: 660

15 oo tnin co 00 LD LOLT) M O O O l o CTlOOO m ir> r^ co r-~ CO N C O l D H H O O C O C O i n i-~i^coi^coo>r~-ocm«3- oot-hooiri"* ur*cvj o oo ro LT) o LOLT) 00 O Ol LD i-h CO LD ^t i-h LC) oo" Ol CJ H-,S-^ H^t-,'KS-,»K4-,H^>SH-,H-, s-,h-,h-,h-,h-< CU c -o ai O) 4-1 s: to -o o N C c ai a>-o C O) +-> c c a> ai o >-J ai o t_ Ol 10 t_ ro ro C I-J ai to i c ro T- roi r- d) s- E ai ra c C-^ o a>-*: c Cl) > 3 0) c m c t- ai c 4-J c VI co -o i-x: o JZ cu 10 o - O) E 4->T3 o O-Q o oo ai c 4-1 N 3 r-!_ C - Ol4- V ro C/J >>4-> a> ra s_ ai oo a> a> O-t- Ol CU T3 4-1 t- Q.T3 Q-T3i ro 3 aro C O (Oi o ai 1 10 IA IA ^^ E ai E o ai o > +J Cl) r- IA s-.*; o 4-> ro 1 C 4-J O) ro 10 JQ ai o o en O X I - ü C 4-1 ai 4-> 4-> ai T- i "O C I- ±i 4- c -o a>i*i c 4-1 c +->.*: -Q c C -1 ro 3 4- Ol C oo a> U) (D C c C C C D) t_ t_ ai Q).Q O ro 4-> _ c & 00 i C -C.C 4- C 3 O) O) Cl) ai o ai ai ai c (1) -^ C!- +-> +->+-> +-I T- 3 o-tai -i-> +-> 4-> O) to l_ 4-> 4-> > _ ai _ o i- ai 3 o t- 4-> j^: -i i Q. C co oo lr)tj C 1/) 00 ro O) (/) m o o o ai _l ^ ^ ^ T 3 Q.C I- Cl) O ro C to O C ro <_> CtL^. 0Q i i < o ai i- o :*r:o < to O 4-> 4->:* Cl_ 2 o LD 00 ' ' ' O CVJ CO Ol! o co O LT) ir) r-- i-l co * co to co o OOiH *^H-, co o -=1- oo O) c c i- ai cu 00 m CU s- ai c ai _c 3 +J ro I- a; c c o o 3 E a> 4-1 ro 01 ro 00 x o C xi C > T- > 1- eu oo i_ ai c c ai to s_ t- to Q.<ü ai Ol O 8- o o C Q.-CJ T3 E "O 3XJ 4-> ro 01 Ol ra C 3 0) 1 Or 00 ra 4-> -r-1 ro O O) O) ra X ra!- ro 4- i^.q 3 t_ oo ai oox: oo O) C "O ai ai c Ol O) O Q-Qj 4J r- ja oi ai oi ai ai r ro "O O O ra -^ c -o c -i- > -i- > > c 4-1 s- o o ra ai ai cu p- O) i _ r J_ ro 0) ro T3 - ^<: ^ C - 54-> T3 O) Ol Ol Ol Ol 4-> C '"-J O t- t- o 4- C-Q 3TJ O0T ro 1 o -r- o ai ai c s- ai 3 O ra 0) ro Cl) r- 1 ca O f f l X I > > 01 Q- OlQi CO 3 Z S- Z S- 3 to «3-00 O«o u 4-> m <D <D E öo a H c -p X! ü W TJ r-i H 3 661

16