levensberichten en herdenkingen

Transcriptie

1 levensberichten en herdenkingen 2015

2 levensberichten en herdenkingen 2015

3 2015 KNAW Sommige rechten zijn voorbehouden / Some rights reserved Voor deze uitgave zijn gebruiksrechten van toepassing zoals vastgelegd in de Creative Commons licentie. [Naamsvermelding 3.0 Nederland].Voor de volledige tekst van deze licentie zie licenses/by/3.0/nl/ koninklijke nederlandse akademie van wetenschappen Postbus 19121, 1000 GC Amsterdam T F E knaw@knaw.nl pdf beschikbaar op Opmaak: Ellen Bouma, Alkmaar isbn

4 Levensberichten en herdenkingen 2015 Amsterdam, 2015

5

6 Inhoud Else Margarete Barth, Levensbericht door J.F.A.K. van Benthem 7 Dirk Willem van Bekkum, Levensbericht door B. Löwenberg 13 Johannes Ferdinand Besseling, Levensbericht door E. van der Giessen 25 Sir John Cornforth, Levensbericht door J.F.G. Vliegenthart 31 Cornelis Willem Dubbink, Levensbericht door Th.M. de Boer 39 Robert Feenstra, Levensbericht door W.J. Zwalve 51 Peter Wolfgang Klein, Levensbericht door C.A. Davids 59 Wilhelmus Nicolaas Konings, Levensbericht door A.J.M. Driessen, B. Poolman en A.J.M. Schoot Uiterkamp 71 Nicolaas Martinus Maria Nibbering, Levensbericht door A.J.R. Heck en D.N. Reinhoudt 77 Lennart Philipson, Levensbericht door A.J. van der Eb 83 Piet Rietveld, Levensbericht door P. Nijkamp 89 Hans Smit, Levensbericht door H.C.F. Schoordijk 95 Theodorus Aloysius Stevers, Levensbericht door D.J. Wolfson 103 Antonius Josephus Hubertus Marie van de Ven, Levensbericht door J.P. Murre 109 Bernard Witholt, Levensbericht door A.J.B. Zehnder 115 Namenregister 120 levensberichten en herdenkingen

7 Else Margarete Barth 3 augustus januari 2015 Foto: met dank aan Dick Pots 6 levensberichten en herdenkingen 2015

8 Levensbericht door J.F.A.K. van Benthem Else Barth werd geboren in Strinda, Noorwegen, en studeerde filosofie, psychologie, wiskunde en natuurkunde in Trondheim (bij Haakon Wergeland), Oslo (bij Arne Naess), en aan de Universiteit van Amsterdam (bij Evert Willem Beth en Arend Heyting) waar zij in 1962 cum laude afstudeerde. In 1971 verwierf ze een doctoraat in de wijsbegeerte, eveneens cum laude, bij Gabriël Nuchelmans in Leiden. Na een periode als docent filosofische logica in Amsterdam, was zij van 1971 tot 1977 lector aan de Rijksuniversiteit Utrecht met als opdracht de logica met inbegrip van haar geschiedenis en de wijsbegeerte van de logica in haar relatie tot de wijsbegeerte in het algemeen, waar zij haar intreerede hield op 2 juni 1972 (Evaluaties). Van 1977 tot 1993 was Else Barth hoogleraar analytische wijsbegeerte aan de Centrale Interfaculteit van de Rijksuniversiteit Groningen, met een intreerede Perspektieven op 24 april Door haar voorzitterschap van de E.W. Bethstichting streefde zij tevens haar ideaal na van een logica die zich inzet voor intellectuele helderheid en rationaliteit in de maatschappij. In de loop der jaren ondervond Barth zowel wetenschappelijke als maatschappelijke erkenning van hoog niveau. Ze was lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (sinds 1978) en van de Noorse Academie van Wetenschappen, maar ook van de Sociaal-Wetenschappelijke Raad. In 1993 werd ze benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Else Barth was een gedreven onderzoeker die de logica uiterst serieus nam, niet alleen als terrein voor zuiver wiskundige theorieconstructie, maar ook als actief medium voor de analyse en verbetering van ons denken. En die praktische interesse betrof zowel de moderne als de klassieke logica. In haar ogen waren historisch ingeslepen denkfouten een bron van ongewenste ideologieën en verderfelijke maatschappelijke ontwikkelingen. Een mengsel van theoretische en praktische thema s speelt door al haar werk. Haar proefschrift De Logica van de Lidwoorden in de Traditionele Filosofie (1971) is een hoogst originele en erudiete analyse van de essentiële rol van de lidwoorden in de structurering van taal en redeneren, zowel in historisch als systematisch perspectief. Maar het is tegelijkertijd een kritiek op de nog steeds niet definitief verklaarde betekenis en functie van generieke uitdrukkingen zoals levensberichten en herdenkingen

9 de Nederlander die vaak een signaal zijn van vooroordelen, of althans van simplificerend beschrijven van een complexe realiteit. Een tweede intens en verstrekkend contact tussen logica en praktijk is te vinden in Barths werk over de argumentatietheorie, een onderwerp dat haar van meet af aan boeide, en waarover ze meeslepende colleges gaf voor een breed universitair publiek vanaf haar eerste periode in Nederland. Ongetwijfeld haar magnum opus op dit gebied is een diepgaande studie samen met Erik Krabbe, From Axiom to Dialogue: A Philosophical Study of Logics and Argumentation (1982). In dit boek werd de oudere dialoogtheorie van Paul Lorenzen, oorspronkelijk ontwikkeld in de filosofie van de logica en de grondslagen van de wiskunde, omgezet in een breed theoretisch en praktisch raamwerk dat een wijd spectrum aan dialoogvormen kan analyseren en ontwerpen, gedefinieerd door de rollen, rechten en plichten van deelnemers. Dwingende argumentatie is in zulke systemen gecorreleerd met een winnende strategie voor de betreffende deelnemer, en variatie in dialoogsystemen correspondeert met variatie in geldige logische wetten. Men zou de tweeslag ook anders kunnen benoemen. Else Barth bestudeerde niet alleen logische systemen op zich, maar ook de aard van hun gebruik en gebruikers. Ditzelfde thema zien we terug in haar pragmatische analyse van de Montague-grammatica die in de jaren zeventig opkwam als dominant paradigma voor de semantiek van natuurlijke taal (Problems, Functions and Semantic Roles: A Pragmatists Analysis of Montague s Theory of Sentence Meaning, 1986, met Rob Wiche). Destijds was dit perspectief origineel en ongebruikelijk, inmiddels is Barths pragmatische wending zeer gangbaar geworden. Wellicht het meest afwijkend van de gangbare academische logica hier te lande, en wellicht ook het meest controversiële onderdeel van haar werk, was Else Barths programma voor een empirische logica (zie bijvoorbeeld Empiristische en Empirische Logica, Mededelingen KNAW, Afdeling Letterkunde 50, 1987, ). In het verlengde van haar eerdere historische studies, maar in een gaandeweg steeds radicaler trant, bestudeerde zij de conceptuele structuur van klassieke filosofische tradities (met veelal de Duitse idealistische filosofie op de korrel) in termen van semantische velden en waardenhiërarchieën, waarbij ze impliciete achterliggende begripsdichotomieën aan het licht bracht. Met name die filosofische systemen die de wending in de moderne logica van eigenschappen naar relaties hadden gemist 8 levensberichten en herdenkingen 2015

10 (zoals de Hegeliaanse dialectiek) leden in haar ogen aan fatale intellectuele manco s in de beschrijving van een veranderende complexe wereld. Barth meende zelfs overigens net als andere publieke propagandisten van de moderne logica in haar generatie vanuit die intellectuele achterstand ook een hellend vlak te zien naar moreel verval en maatschappelijke ontsporing van de continentale filosofie, iets wat ze bijvoorbeeld concreet illustreerde in haar boek A Nazi Interior: Quisling s Hidden Philosophy (2003). Maar ook minder dramatische voorbeelden hadden haar aandacht, zoals de in haar ogen onhoudbare filosofische denkwijzen die ten grondslag liggen aan de homeopathie. Deze kritische lijn in haar werk heeft minder invloed gehad. Het leed aan een soms wat gedateerd aandoend ideologisch parti-pris tegen, en ook wel een gebrek aan invoelingsvermogen voor, andere wijsgerige tradities, en bovendien ging het in tegen een opkomende tijdgeest van een meer ontspannen toenadering tussen continentale en analytische tradities. Else Barth staat tenslotte bekend als een pionier inzake de rol van vrouwen in de filosofie. Ze benadrukte hoe bestaande maar vaak niet aan het licht gebrachte patronen in filosofisch, sociaal en politiek redeneren stelselmatig in het nadeel uitvallen van vrouwen, en identificeerde verzwegen aannamen achter elitaire ideologieën. Daarnaast bracht ze uitvoerig de historische rol van vrouwelijke filosofen onder de aandacht (Women Philosophers, A Bibliography of Books Through 1990, 1992). Mannelijke rolmodellen werden beschreven in het boek Feministische mannen: Nederland in de schaduw van Scandinavië (2010, geschreven samen met haar echtgenoot Henk Misset) met als onderwerp anti-seksistische auteurs tussen 1700 en 1900 in Nederland, Denemarken, Noorwegen en Zweden. Een groot deel van de discussie over dit onderzoek speelde in bredere culturele media zoals De Gids, en Barths originele maar ook eigenzinnige opvattingen leidden soms tot spanningen met mainstream vertegenwoordigers van het Nederlandse feminisme of van universitaire vrouwenstudies. De rol van vrouwen in de filosofie, de soms verborgen denkwijzen die deze publieke rol in de weg staan, en filosofische opvattingen over vrouwen zijn tegenwoordig gangbare en academisch legitieme onderwerpen van studie. Het lijdt geen twijfel dat Else Barth een van de eersten was die in Nederland hier aandacht voor vroeg, en als zodanig werd ze ook nog kort na haar overlijden door haar vrouwelijke collega s geëerd. levensberichten en herdenkingen

11 Als docent was Else Barth buitengewoon gedreven en effectief, en ze heeft een grote invloed uitgeoefend op vele generaties studenten en collega s. Velen herinneren zich nog levendig hoe zij zowel technische logica als algemene argumentatietheorie onderwees op een directe, persoonlijke, originele en intense manier waardoor eenieder in het publiek de indruk had dat zij speciaal tot hem of haar sprak. Daarnaast heeft ze door haar academische leven heen jonge talenten binnen gevoerd in de filosofische logica, de geschiedenis van de logica en de analytische wijsbegeerte. Gekoppeld aan de kracht van haar opvattingen over de maatschappelijke rol van de logica wist Barth bovendien andere academische collega s mee te krijgen in haar bredere ondernemingen. Een goed voorbeeld is het thans internationaal bekende Amsterdamse milieu in de argumentatieleer dat begon met dinerbijeenkomsten van gelijkgestemden in het bescheiden restaurant Ko-Wah die dan een voortzetting vonden in haar sfeervolle huis aan de rand van het Vondelpark. Tenslotte was Else Barth een voortreffelijk stilist die met denkkracht gesteund door ironie een breed publiek wist te bereiken. Haar artikelen in De Gids zoals De Algemene Hond en het Niets, De Gids 131, 1968, en Enten- Eller: de Logica van Licht en Donker, Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte 62, 1970, zijn nog steeds uitermate leesbaar. Een beschrijving als deze zou niet volledig zijn zonder nog een karaktertrek te noemen. Else Barth geloofde in logisch redeneren, argumentatie, en debat op het scherp van de snede. Wat haar minder goed afging was het wat meer ontspannen geven en nemen, vervagen en vergeten, dat onze wereld doet draaien, en dat zelfs wetenschappelijke programma s en scholen vormt en intellectuele invloed verbreidt. Gedreven door soms kleine incidenten had ze diverse langdurige conflicten lopen met vakgenoten en ex-studenten, vaak juist intellectuele bondgenoten, die konden voortwoekeren omdat een zekere neiging tot samenzweringstheorievorming haar niet vreemd was. Daar valt wel dit tegenover te stellen. Else Barth streed altijd met open vizier, ze confronteerde haar tegenstanders in plaats van ze strategisch uit te manoeuvreren, en zelfs daar waar ze ongelijk had, was dat nooit uit eigenbelang, maar uit wat zij zag als de goede zaak. Else Barth was gehuwd met prof. dr. H.A.J.F. Misset (hoogleraar economie aan de UvA en directeur van het NIAS-KNAW). Haar echtgenoot heeft haar slechts enkele maanden overleefd. 10 levensberichten en herdenkingen 2015

12 Literatuur In 1993 werd een representatief Festschrift geredigeerd door E.C.W. Krabbe, R.J. Dalitz, en P.A. Smit, Empirical Logic and Public Debate: Essays in Honour of Else M. Barth. Recente necrologieën zijn onder meer te vinden op de websites: en Barth html levensberichten en herdenkingen

13 Dirk Willem van Bekkum 30 juli juli levensberichten en herdenkingen 2015

14 Levensbericht door B. Löwenberg Op 17 juli 2015 in het zicht van zijn 90e verjaardag is Dirk Willem van Bekkum (Dick) na een kort ziekbed overleden. Van Bekkum is één van de grondleggers van het wetenschappelijke en klinische vakgebied van de beenmergtransplantatie. In 1971, 44 jaar geleden dus het Radiobiologisch Instituut TNO, waar hij werkte, bestond zo n tien jaar meldde ik mij bij de secretaresse van professor Van Bekkum voor het sollicitatiegesprek. Onze eerste ontmoeting verliep fel. Dick was 46 jaar, ik was, net afgestudeerd, 25 jaar oud. Na het sollicitatiegesprek had ik geen enkele twijfel: einde verhaal, dit wordt nooit iets. De professor en ik raakten verwikkeld in een stevige discussie, het ging vrij hard tegen hard. Later toen ik hem beter had leren kennen begreep ik dat Van Bekkum het debat actief opzocht, hij wilde de issues op het scherp van de snede aan de orde stellen, onverbloemd, zonder consideratie voor zijn gesprekspartner, in het belang van de zaak. Dit allereerste gesprek is Dick van Bekkum ten voeten uit: strijdbaar, kritisch, gedreven, het doel voor ogen. Zo was het en zo is het tot een week voor zijn overlijden gebleven. Zijn leven Dick van Bekkum werd op 30 juli 1925 in Batavia, het huidige Djakarta (Indonesië), geboren. Hij studeerde geneeskunde aan de Universiteit van Leiden en promoveerde in 1952 cum laude bij professor Andries Querido op een proefschrift over d-animo acid oxydase in relatie tot testosteron bij spierontwikkeling. Het verhaal gaat dat toen Querido voor een sabbatical van enige maanden naar het buitenland vertrok de jonge promovendus Van Bekkum zijn kans schoon zag om samen met de andere promovendi korte metten te maken met de kamer van Querido. Er was gebrek aan labruimte. Querido kwam bij zijn terugkeer tot de ontdekking dat zijn kamer inmiddels was omgetoverd tot lab. levensberichten en herdenkingen

15 Dick van Bekkum zou zich in zijn werk een leven lang verbinden met TNO. Na zijn promotie onderzoek ging hij, 27 jaar oud, eerst werken bij het Medisch Biologisch Laboratorium van de Defensie Organisatie TNO (directeur toentertijd was prof. dr. J.A. Cohen), maar na een paar jaar hield hij het daar voor gezien. Hij kon voor zijn gevoel zijn ideeën daar onvoldoende kwijt, de mogelijkheden waren voor hem te beknellend. Daarom richtte hij zijn eigen instituut op, het Radiobiologisch Instituut (RBI) van de Nederlandse Gezondheidsorganisatie TNO, op hetzelfde terrein gelegen aan de Lange Kleiweg in Rijswijk. In 1960, 35 jaar oud, werd hij de directeur. Popelend van ongeduld en ambitie om het nieuwe programma uit te rollen, betrok hij samen met de radiobiologen Barendsen, Van Putten en anderen de kelders van het gebouw om met de proeven aan de slag te gaan, ruimschoots voordat de nieuwbouw werd opgeleverd. Daar begonnen zij als gedreven onderzoekers geschiedenis te schrijven. In 1966 had zijn leermeester, de hoogleraar Andries Querido, die belast was met de opdracht om de nieuwe Medische Faculteit van de Erasmus Universiteit Rotterdam op te richten, Van Bekkum aangetrokken als bijzonder hoogleraar in de Radiobiologie. Van Bekkum maakte deel uit van de eerste lichting Rotterdamse hoogleraren aan de Medische Faculteit te Rotterdam. In 1967 besloot ook de Leidse universiteit Van Bekkum aan te trekken en benoemde hem tot bijzonder hoogleraar experimentele transplantatiebiologie. Het eerste begin van de beenmergtransplantatie De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki aan het eind van de Tweede Wereldoorlog hadden een grote interesse gewekt in onderzoek naar nieuwe methoden van stralingsprotectie. Blootstelling aan te veel straling leidt tot beenmergschade, aplasie en leukemie, ernstige aandoeningen van het bloed. Het RBI-TNO zou een onderzoekinstituut van naam worden op het gebied van stralingsonderzoek, transplantatie, stamcelonderzoek en experimentele kankertherapie. De sfeer in het instituut droeg typisch het Van Bekkumstempel. Dick was wars van hiërarchie en poeha. Er heerste een spirit van wat beschreven zou kunnen worden als georganiseerde chaos en ambitie. Het instituut kreeg internationale faam. De onderzoekgroepen droegen belangrijke bevindingen op het gebied van de radiobiologie, hyperthermie, leukemie-onderzoek, beenmergtransplantatie en stamcelonderzoek aan. 14 levensberichten en herdenkingen 2015

16 Er heerste ook een sfeer van collegialiteit en plezier maken. De tafeltennispartijtjes tijdens de lunch zorgden steevast voor een ontspannen onderbreking, de cabarets die bij feesten werden opgetuigd met onder andere een hoofdrol voor Van Bekkum zelf, waren hoogtepunten. De waarneming in 1956 dat het genezend effect van de beenmergtransplantatie na straling niet berust op een vloeibare factor maar op het aanslaan van beenmergcellen van de donor bij de ontvanger, is tegenwoordig gemeengoed, maar toen betekende het een wetenschappelijke doorbraak. Vervolgens ontdekte Van Bekkum dat de ernstige ziekte die als complicatie korte tijd na de transplantatie van donorbeenmerg optreedt (zogenaamde secundaire ziekte), op een aanval van afweercellen van de donor berust. Deze aanval van donorcellen is gericht tegen de weefsels van de ontvanger (Graft-versus-Host-reactie). Deze observatie heeft de weg geopend voor de klinische toepassing van stamceltransplantatie. Van Bekkum en zijn groep lieten daarop zien in samenwerking met de hoogleraren Leo Jan Dooren en Jaak M. Vossen (kindergeneeskunde, Leiden) en Bob Löwenberg (hematologie, Rotterdam) dat transplantatie van beenmerg ontdaan van afweercellen (lymfocyten) klinisch toepasbaar is en de ernstige complicatie van de transplantatiereactie kan voorkomen. Het viermanschap Van Bekkum, Van Rood, en de kinderartsen Dooren en Vossen verrichtte in 1967 vanuit de samenwerkings-as Rijswijk TNO/Academisch Ziekenhuis Leiden de eerste succesvolle beenmergtransplantatie bij de mens. Baby Marijt had een ongeneeslijke aangeboren ziekte van het afweersysteem en stond bloot aan levensbedreigende infectierisico s. Marijt zou opgroeien met gezonde beenmergcellen van een donor. De eerste geslaagde beenmergtransplantatie bij de mens was een feit. De kennis om een van donorafweercellen gezuiverde stamceltransplantaat te gebruiken kwam uit de koker van het Van Bekkum-team. De Europese Marrow and Blood Transplantation Society (EBMT) heeft de zogenaamde Van Bekkum Lecture op haar jaarlijkse internationale congres ingesteld waarmee de betekenis van de fundamentele bijdragen van Dick van Bekkum voor het vakgebied van de stamceltransplantatie in ere wordt gehouden. De Van Bekkum-lezing wordt gehouden door een jonge onderzoeker. levensberichten en herdenkingen

17 Nationaal kankerprogramma Tijdens een verblijf van zes maanden in 1976 aan het National Institutes of Health (NIH) in Washington maakte Dick kennis met het ambitieuze kankerprogramma van de Verenigde Staten en de oprichting van de Comprehensive Cancer Centers in dat land, die topzorg, onderzoek, consultatie, opleiding en nascholing bundelden. Na terugkomst in Nederland zou hij zich hard maken voor de oprichting van de Integrale Kanker Centra in Nederland. In 1977 opende Prinses Beatrix het eerste Integrale Kanker Centrum Rotterdam (IKR) in De Doelen Rotterdam en Dick van Bekkum zou het IKR gedurende 20 jaar gaan leiden. Van Bekkum is niet alleen de geestelijke vader van het Integrale Kanker Centrumconcept, hij is bovendien de initiator van de Nederlandse Kanker Registratie en de voorvechter van het Nederlandse Borstkankerscreeningsprogramma. De Federa In 1959 was Van Bekkum samen met professor David de Wied, neurowetenschapper en hoogleraar in Utrecht, mede-oprichter van de Stichting Federatie van Medisch Wetenschappelijke Verenigingen waar de Nederlandse medisch-biologische verenigingen zich bij zouden aansluiten en die een podium verschafte voor het jaarlijkse gemeenschappelijke wetenschappelijke congres van deze verenigingen. Hij kreeg in 1986 de Federaprijs en hield een voordracht met de titel Research: The long road from mouse to man. Bio-Wetenschappen en Maatschappij Van Bekkum richtte in 1969 samen met Prins Claus de Stichting Bio-Wetenschappen en Maatschappij op. Hij was gedurende lange jaren voorzitter van deze stichting. Bovendien was hij redacteur en mede-auteur van een groot aantal cahiers. De cahiers behandelen op een wetenschappelijk solide maar zeer toegankelijke manier de ontwikkelingen in de wetenschap, en dan met name de ethische en maatschappelijke kanten daarvan. Voor middelbare scholen ontwikkelden Van Bekkum c.s. ook speciale lesprogramma s op basis van de cahiers. Vanwege zijn bijdragen om medisch onderzoek voor een breed publiek toegankelijk te maken viel hem in 2009 de Van Walreeprijs van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) ten deel. 16 levensberichten en herdenkingen 2015

18 Wetenschappelijke Organisaties Dick van Bekkum was betrokken bij de oprichting van de International Society of Experimental Hematology, de European Bone Marrow Transplantation Society (EBMT) en de International Bone Marrow Transplantation Registry te Milwaukee. Ook is hij één van de oprichters van de European Organization for Research on Treatment of Cancer (EORTC) die hij van als president leidde. Samen met Van Loghem, Van Rood, Keuning en Hijmans richtte hij in 1964 de Nederlandse Vereniging voor Immunologie op. Van Bekkum is erelid van de Nederlandse Vereniging van Gen- en Celtherapie. Onderscheidingen In 1973 werd Van Bekkum benoemd tot lid van de KNAW. In 1987 werd hij koninklijk onderscheiden met de Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Hij ontving de hoge Wolfert van Borsele Onderscheiding van de Stad Rotterdam. Pharma en Cinderella Na zijn pensionering bij TNO begon Van Bekkum samen met mede-oprichters Dinko Valerio and Bob Löwenberg het biotechbedrijf IntroGene, later opgegaan in Crucell BV, dat vaccins en antistoffen ontwikkelt. In 2010, inmiddels 85 jaar oud, startte Van Bekkum Cinderella Therapeutics, een not-for-profit organisatie in Nederland die de beschikbaarheid van veelbelovende weesgeneesmiddelen voor patiënten zonder belemmeringen en voor een acceptabele prijs mogelijk wil maken. Cinderella koos à la Van Bekkum voor een onconventionele aanpak, het in productie nemen van geneesmiddelen tegen kostprijs en de farmaceutische industrie uit te dagen het huidige business model met de hoge winstdoelstelling los te laten. Tot de laatste dag in het harnas Op 24 juni kreeg ik een van Van Bekkum, twee weken voor het fatale herseninfarct: Bob, je noemde onlangs arseentrioxide als de moeite waard om magistraal te gaan bereiden als actie tegen de onbetaalbaar hoge prijs. Ik sluit bij een artikel over de geschiedenis van de herontdekking van dit weesgeneesmiddel waaruit de onredelijkheid van de prijssetting blijkt en een economische analyse van de Canadese situatie (2014). Cinderella zou heel graag 1 of meer van de veel te levensberichten en herdenkingen

19 dure nieuwe middelen in eigen beheer willen gaan produceren om ons unieke model van not for profit verstrekking. Ik zou heel graag een keer uitvoeriger over dit onderwerp ( ) met je brainstormen. En ik wil graag je oordeel over de daarmee samenhangende media acties die we momenteel voorbereiden. Heb je een mogelijkheid om binnenkort langs te komen? Avonden ook prima. Doe maar een voorstel, groet, Dick Op maandag 29 juni ging ik langs en trof hem in de moestuin, tuinbonen oogstend die zijn echtgenote Ada onder handen zou nemen. Daarna gingen wij in gesprek. Zoals meestal op de studeerkamer. Net als bij dat eerste gesprek van 1971 wisselden wij onze ideeën uit. Een gesprek dat inmiddels gebaseerd was op meer dan veertig jaar vriendschap, samenwerking en respect. Zijn vrouw Ada schonk thee en schoof aan. Dick als altijd levendig, snel in zijn denken. Geen voortekenen dat dit ons laatste gesprek zou worden. Van Bekkum heeft in zijn 90 jaar geen minuut verspild, dankzij zijn tomeloze energie. En niet alleen als een origineel onderzoeker, maar ook als onvermoeibare veranderaar van organisaties van wetenschap en gezondheidszorg. Hij was geen man van compromissen. Daarmee riep hij soms weerstand op, maar hij bleef met zijn karakteristieke onverzettelijkheid op koers, zijn doelstellingen scherp voor ogen houdend in het belang van de zaak. Hij deed dat met zijn onvermoeibare drive, strijdbaarheid en visie. Zijn medewerkers en leerlingen verliezen met zijn overlijden een inspirerende en grenzenverleggende collega en ook een loyale en dierbare vriend. Dick van Bekkum laat 4 dochters, 11 kleinkinderen, 7 achterkleinkinderen en zijn echtgenote Ada, de vaste metgezel in zijn leven, achter. Wetenschappelijke hoogtepunten geschiedenis van of transplantatie en stamcel research Het fundament van hematopoietische stamcel transplantatie Gelijktijdig met onderzoekers in Oxford en San Francisco, rapporteerde Van Bekkum in 1956 voor het eerst het bewijs voor het cellulaire mechanisme het fenomeen chimerisme als verklaring van het beschermende effect van beenmergtransplantatie (BMT) bij dodelijk bestraalde proefdieren. Van Bekkum vond ook als eerste dat het aanslaan van het beenmerg-transplantaat ( engraftment ) en de mate van donor-chimerisme niet enkel afhangt van de 18 levensberichten en herdenkingen 2015

20 intensiteit van myelo-lympho-ablatie bij de voorbereiding van de ontvanger, maar ook van het aantal getransplanteerde beenmergcellen. En daarenboven dat voor het transplanteren van allogeen beenmerg (dus van een genetisch ongelijke donor) veel meer cellen nodig zijn dan in het geval van een genetisch identieke donor. Deze wetmatigheden liggen aan de basis van de toepassing van beenmergtransplantatie. In het tijdvak produceerde het Van Bekkum-lab, in samenwerking met O. Vos, L.M. van Putten, H. Balner, M.J. de Vries en G. Mathé (Paris) de inmiddels klassieke beschrijvingen van de pathologie en pathogenese van Graft-versus-Host Disease (GvHD) in de muis, rat, rhesusaap en de mens, en zij postuleerden de overeenkomst van GvHD en transplantaatafstoting en cellulaire autoimmuunreacties. De GvHD is de kenmerkende en gevreesde complicatie na een allogene beenmergtransplantatie. Met gebruik van parent naar F1 en de omgekeerde donor-ontvangercombinaties in de muis werd het bewijs geleverd dat het mechanisme van de secondary disease, op een immunologische aanval berust die wordt uitgevoerd door getransplanteerde lymfocyten van de donor en gericht is tegen de weefsels van de ontvanger. Vandaar de naamgeving Graft-versus-Host Disease (GvHD). Later toonden Van Bekkum et al aan dat er een rechtstreeks kwantitatief verband bestaat tussen het aantal allogene lymfocyten in het transplantaat en de ernst en de frequentie van optreden van GvHD. Van Bekkum c.s. toonden bovendien aan dat het beenmerg van primaten (rhesusapen) net als de mens een hoger aantal GvH initiërende lymfocyten bevat dan de muis, waardoor de patronen van GvHD tussen deze soorten aanzienlijk verschillen. In vervolg hierop vond Van Bekkum eerst bij de muis en daarna bij rhesusaap en hond dat de selectieve verwijdering van (phyohemagglutinine reactieve) lymphocyten uit het allogene transplantaat de complicatie GvHD effectief kan voorkomen. Hij ontwikkelde samen met Karel A. Dicke een methode gericht op het zuiveren van de beenmergstamcellen van lymphocyten via fractionering op een discontinue albumen dichtheidsgradient. De celfracties verrijkt voor stamcellen waren gedepleteerd van lymphocyten. In verschillende proefdiermodellen toonden zij aan dat T-cell gedepleteerde stamcelconcentraten aanslaan na transplantatie, al vraagt de voorbereiding van de ontvanger een geïntensifeerd immunosuppressief conditioneringsregiem. Deze biologische relaties werden vervolgens in de kliniek bevestigd bij kinderen in samenwerking met de groep van Leo Jan levensberichten en herdenkingen

21 Dooren and Jaak M. Vossen (Leiden) en bij volwassen patiënten met die van Bob Löwenberg (Rotterdam). Dick van Bekkum heeft verschillende boeken geschreven. Radiation Chimaeras van de hand van D.W. van Bekkum and M. J. de Vries en gepubliceerd in 1967 kan beschouwd worden als de Bijbel van de Experimentele Basis van Beenmergtransplantatie. Het boek behandelt de ontdekking van het beenmergchimerisme dat het gevolg is van de infusie van beenmergcellen in letaal bestraalde proefdieren, en bespreekt de vergelijkende pathologie en immunologische complicaties na stamceltransplantatie, de biologische basis van pretransplantatie conditionering van de ontvanger, de antigene verschillen tussen donor en gastheer en diverse transplantatietechnieken. Het boek bevat de gedetailleerde klinische en pathologische beschrijving van de ernstige Graftversus-Host-ziekte, de omgekeerde afstotingsreactie die verbonden is met de donorstamceltransplantatie. Naar klinische toepassing van de experimentele stamcel transplantatie concepten In de jaren toonden Dick van Bekkum en collega s aan dat de toepassing van anti-lymphocyten serum (ALS) het ontstaan van GvHD na transplantatie kan voorkomen. Zij vonden dit respectievelijk bij de muis en aap. Dit leidde tot het toepassing van ALS bij verschillende transplantatie voorbereidingsschema s. En ook vond ALS toepassing na de transplantatie ter preventie van GvHD en bij de behandeling van patienten met GvHD. In het beloop van zijn onderzoek inzake de immuundeficiëntie ( het ontbreken van afweer ) die na allogene beenmergtransplantatie ontstaat raakte Van Bekkum geinteresseerd in de rol van de thymus bij deze processen. De overeenkomst van dit fenomeen met sommige aangeboren immuundeficientie-ziekten bij kinderen, trof hem. De analogie betrof vooral de zogenaamde severe combined immune deficiency disease (SCID), een dodelijke ziekte bij babies waarvoor geen behandeling bestond. De kinderen met SCID bezweken in hun eerste levensjaren aan fulminante infecties vanwege een ontbrekende immunologische afweer. In die tijd werd de oorzaak van SCID toegeschreven aan een ontwikkelingsdefect van de thymus. Gebaseerd op observaties bij beenmergchimera s, neonataal gethymectomeerde proefdieren en autopsie-materiaal van patiënten met SCID, postuleerden Van 20 levensberichten en herdenkingen 2015

22 Bekkum en medewerkers dat SCID veroorzaakt wordt door een afwijking van de beenmergstamcel, die bij deze kinderen het vermogen mist om zich normaal te ontwikkelen tot thymus-voorlopercel en uiteindelijk tot volwaardige immuuncellen (immuun-competente lymphocyten). En dus redeneerde hij dat de genezing van kinderen met SCID mogelijk zou moeten zijn door gezonde stamcellen van een normale donor te transplanteren. In 1967 slaagde het team van Dick van Bekkum, Jon J. van Rood, en de kinderartsen Leo Jan Dooren en Jaak M. Vossen er in om in Leiden de eerste succesvolle donor transplantatie bij de mens uit te voeren (met gezuiverde stamcellen ter voorkoming van de GvHD) bij een baby met ernstige gecombineerde immunodeficientie (SCID). Baby Marijt zou opgroeien met gezond beenmerg van haar broer. Een onderzoekgroep in Minneapolis (Verenigde Staten) geleid door Robert Good lukte het ook om tezelfdertijd een kind met SCID te transplanteren. BMT zou hierna de geaccepteerde behandeling worden voor patiënten met SCID. In een andere lijn van experimenteel onderzoek onderzocht Van Bekkum, met de bacterioloog D. van der Waaij, de rol van micro-organismen in de darm bij het ontstaan van de omgekeerde afstotingsreactie (GvHD). Bij kiemvrije proefdieren werd de pathologie van GvHD beschreven zodat deze scherp zou kunnen worden onderscheiden van de histologische afwijkingen die veroorzaakt worden door infectie. Vervolgens toonden zij aan dat bepaalde onderdelen van de Gram negative flora van het maag-darmkanaal als trigger werken op immuun competente cellen en de GvHD kunnen opwekken. Het bleek dat bij de muis, de hond en de aap de toepassing van bacteriële decontaminatie van de ontvanger vooraf aan BMT en gelijktijdige bescherming van de ontvangers tegen nieuwe besmetting met flora van buiten af in isolatoren, de ernst en incidentie van het optreden van GvHD na transplantatie drastisch kan verminderen. Stamcelresearch Met de ontwikkelde methoden van stamcelopzuivering waren Van Bekkum en collega s in 1971 de eersten die de morfologische en electronenmicroscopische kenmerken van stamcellen in sterk geconcentreerde stamcelfracties definiëerden. Het bleek dat de stamcellen in de muis, rat, aap en mens dezelfde kenmerken hebben en dat deze cellen zich onderscheiden van die van kleine lymfocyten. Met de komst van de techniek van fluorescentie licht levensberichten en herdenkingen

23 geactiveerde cel sortering nam Van Bekkum de mogelijkheid te baat om de verdere identificatie van de beenmergstamcellen en andere voorlopercellen ter hand te nemen. Door het werk van Ger van den Engh en Jan Visser, verwierf zijn lab een leidende positie op dit gebied aan het eind van de jaren zeventig. Een recente bijdrage van Van Bekkum betreft de toepassing van BMT bij de behandeling van autoimmuunziekten. In proefdiermodellen van arthritis toonde hij aan dat auto-immuunziekten genezen kunnen worden door het beenmerg uit te roeien en vervolgens weer als nieuw op te bouwen vanuit een BMT. Hij ontdekte ook dat autologe beenmerg transplantaten (dus van de patiënt zelf, mits ontdaan van afweercellen) even werkzaam waren als donortransplantaten. Deze bevinding plaveide de weg voor exploratieve klinische studies inzake de waarde van BMT bij patiënten met verschillende vormen van auto-immuunziekte. Stralingsonderzoek Met zijn radiobiologische expertise leverde Van Bekkum preklinische inzichten ter ondersteuning van de toepassing van BMT, bijvoorbeeld ter bepaling van de dosiscorrectiefactor, vereist om doseringen van gefractioneerde totale lichaamsbestralingen te vergelijken met enkelvoudige doseringen, en ter vaststelling van de maximale stralingsdosis die verdragen wordt door babyapen, risico s voor de skeletontwikkeling en ter voorkoming van cataractvorming van het oog. Ten slotte, in antwoord op de vele vragen die ontstonden na het kernreactorongeluk in Chernobyl inzake de veiligheid en effectiviteit van de toediening van jodium om menselijke embryo s en babies te beschermen tegen radioactieve besmetting, voerden Van Bekkum en zijn team proeven uit bij chimpansees. De resultaten van dit onderzoek gepubliceerd in 1997 vestigden een solide experimentele basis voor beschermingsrichtlijnen bij stralingsongevallen. 22 levensberichten en herdenkingen 2015

24

25 Johannes Ferdinand Besseling 10 maart mei levensberichten en herdenkingen 2015

26 Levensbericht door E. van der Giessen Op 9 mei 2015 overleed Johannes Ferdinand (Hans) Besseling, emeritus hoogleraar ( ) technische mechanica aan de Technische Universiteit Delft. Hans Besseling werd op 10 maart 1928 in Enschede geboren als jongste van drie zonen in een onderwijzersgezin. Tijdens de Tweede Wereldoorlog doorliep hij het Stedelijke Lyceum in Enschede en ontving hij in 1946 het diploma Gymnasium-B. Anders dan zijn oudere broers die meer interesse hadden voor de grote vaart, respectievelijk, economie, had Hans een passie voor vliegtuigen. Een jeugdige belangstelling voor vliegtuigen, die reeds tijdens de oorlogsjaren werd omgezet in het ontwerpen en bouwen van modelzweefvliegtuigen, deed hem naar Delft togen voor de studie vliegtuigbouwkunde aan de Technische Hogeschool. Het liefst had hij na het behalen van de propedeuse de opleiding voor ingenieur-vlieger gevolgd, maar deze opleiding werd juist op dat moment wegens bezuinigingen gestopt. Hij zwaaide om naar de afstudeerrichting Constructie en Sterkte van Vliegtuigen onder leiding van professor A. van der Neut, bij wie hij in 1952 met lof afstudeerde. Na een aantal jaren te hebben gewerkt bij het Nationaal Luchtvaart Laboratorium (NLL, thans NLR, toen nog slechts met één vestiging in Amsterdam), vertrok Besseling in 1957 op uitnodiging van professor N. Hoff naar Stanford University (Palo Alto, Verenigde Staten) voor een promotieonderzoek, dat eind 1959 bekroond werd met een PhD-diploma. Ogenblikkelijk daarna kwam hij terug naar Nederland om een benoeming te aanvaarden als gewoon hoogleraar binnen de vakgroep van professor W.T. Koiter (KNAW-lid van 1959 tot 1997) in de afdeling Werktuigbouwkunde van de Technische Hogeschool Delft. Met onderscheidende visies op de ontwikkelingen in de toegepaste mechanica, vulden zij elkaar op wetenschappelijk gebied goed aan. Koiter droeg diens kortstondige onderzoeksactiviteit aan plastisch materiaalgedrag over aan Besseling en richtte zijn aandacht geheel op analytische aspecten van elastische stabiliteit en schalentheorie. Besselings ambities lagen op het terrein van niet-elastisch materiaalgedrag en op numerieke berekeningsmethoden, met name de eindige elementenmethode. levensberichten en herdenkingen

27 Reeds tijdens zijn studietijd, in 1951, formuleerde Besseling zijn ideeën over het zogenaamde fractiemodel voor plasticiteit. In de beginjaren van zijn aanstelling als hoogleraar aan de Technische Hogeschool, werd het model theoretisch uitgewerkt en, in samenwerking met TNO, experimenteel gevalideerd voor staalsoorten die toen overwogen werden voor toepassing in nieuwe kernenergiecentrales. Mits de modelparameters op een consistente wijze zijn gefit aan experimenten, is het fractiemodel tot op de dag van vandaag superieur in het beschrijven van plasticiteit en kruip tijdens cyclische deformatie en andere complexe deformatiegeschiedenissen. In het begin van de jaren zestig publiceerde Besseling het concept van de zogenaamde natuurlijke referentietoestand dat essentieel is in de formulering van plasticiteitstheorieën voor grote vervormingen. Helaas was dit enigszins verstopt geraakt in een welhaast filosofisch artikel over een continuümtheorie zonder a priori invoering van het begrip kracht of spanning, dat gepubliceerd werd in de proceedings van een conferentie van de International Union of Theoretical and Applied Mechanics in Het is vermoedelijk om deze redenen dat de natuurlijke referentietoestand in het begin van de jaren zeventig opnieuw werd uitgevonden door E.H. Lee en J. Mandel, helaas zonder verwijzing naar zijn artikel. Besselings ideeën over wat sinds 1960 bekend staat als de eindige elementenmethode ontstonden tijdens het uitvoeren van sterkteberekeningen bij NLL aan de nieuwe Fokker F27 en aan de Hoge Snelheids Tunnel. In tegenstelling tot de tegenwoordig gebruikelijke interpretatie als een discretisatiemethode van partiële differentiaalvergelijkingen, is de eindige-elementenmethode in de visie van Besseling een discrete formulering voor eindige lichamen die analoog is aan die voor een continuüm. Zijn meest wezenlijke en diepzinnigste bijdrage in dit veld is de formulering van de eindige-elementenmethode in termen van lineaire algebra. Dit denkraam heeft het principe van virtueel vermogen als uitgangspunt en omvat verscheidene versies van de eindige-elementenmethode als speciaal geval. Als gevolg van de algemeen geldige formulering, beschrijft Besselings eindige-elementenmethode ook op een natuurlijke wijze de dynamica van mechanismen opgebouwd uit vervormbare constructie-elementen, zonder de noodzaak van speciale Lagrangianen of Hamiltonianen, zoals die door anderen worden gebruikt. Nadat deze aanpak ook zijn merites had getoond bij diverse dynamische systemen, was het voor Besseling duidelijk dat de 26 levensberichten en herdenkingen 2015

28 mechanica efficiënter kan worden ontwikkeld door direct uit te gaan van het principe van virtueel vermogen in plaats van te starten met de wetten van Newton. Het is hem echter, ook na zijn pensionering, niet gelukt om een grote groep medestanders te vinden voor invoering van deze zienswijze in het onderwijs. Parallel aan de volwassenwording van numerieke methoden, deed de opkomst van snellere computers en zeker ook pc s in de vroege jaren tachtig bij Besseling de overtuiging groeien dat de computer en numerieke methoden een centrale rol zouden moeten gaan spelen in het onderwijs. Geleidelijke invoering ging hem niet snel genoeg en ook over de didactiek van het aanbieden van geavanceerde methoden in lagere-jaars onderwijs verschilde hij regelmatig van mening met anderen in de afdeling en zelfs binnen de vakgroep. Koiter en Besseling hadden, ondanks scherpe tegenstellingen in inzicht op het vakgebied maar ook op bestuurlijk vlak, een diep respect voor elkaar. Besseling was één van een groep collega s die ingreep toen Koiter bij de invoering van de democratisering bij de universiteiten de Technische Hogeschool dreigde te verlaten. Zij wisten de minister van Onderwijs en Wetenschappen ervan te overtuigen dat Koiter benoemd werd op een persoonlijke leerstoel, vrij van enige bestuursverantwoordelijkheid. Besseling zelf speelde als voorzitter-beheerder van de afdeling Werktuigbouwkunde echter een belangrijke rol bij de invoering van de democratisering. Hoewel hij geen bestuurlijke ambities had, voelde hij het als zijn verantwoordelijkheid om structuur te scheppen in de woelige tijden die de afdeling doormaakte. Naast dit decanaat heeft Besseling bestuursfuncties uitgevoerd bij Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI), TNO en NLR. Internationaal was hij onder andere actief als medeoprichter van EUROMECH, als Europese tegenhanger van IUTAM. Zijn overtuigingskracht op bestuurlijk vlak haalde hij uit doorwrochte analyses en scherpzinnige teksten met een uitnemende betoogtrant. Zijn wetenschappelijke artikelen kenmerken zich door een compacte stijl, die de helderheid niet altijd ten goede kwam. Ook de omvang van zijn wetenschappelijke bibliografie, afgezet tegen het aantal innovaties en vooruitstrevende ideeën, is beknopt, zeker voor huidige maatstaven. Nadat de kern van het idee in een artikel was opgeschreven, was het aan promovendi en anderen om de details in te vullen (nadat zij het hadden begrepen). Hij levensberichten en herdenkingen

29 gaf promovendi daarbij overigens veel vrijheid; Besseling keek over de schouder mee, spoorde aan en daagde uit, maar het resultaat was des promovendus en Besseling was slechts sporadisch medeauteur. Het is voor ieder met ver vooruitlopende ideeën teleurstellend als deze niet door de omgeving worden geaccepteerd en overgenomen, zo ook voor Besseling. Diabetes maakte het leven er niet makkelijker op, maar echtgenote Dorien was meer dan vijftig jaar lang zijn steun en toeverlaat een ware levenspartner. Ontspanning vond hij in pianospelen en in vakantiereizen, eerst met de vier kinderen op kampeervakanties, en later met zijn tweeën op kanotochten in de wildernis van Zweden. Besseling wordt tot op de dag van vandaag internationaal herkend en erkend om zijn bijdragen aan de ontwikkeling van de eindige-elementenmethode en baanbrekende ideeën voor de theorie van plasticiteit. Door de Vrije Universiteit Brussel werd hij reeds vroeg in zijn carrière uitgenodigd om aldaar onderwijs in de eindige elementenmethode te starten; in 1974 ontving hij een eredoctoraat van deze universiteit. Besseling was erelid van de International Council for Computational Mechanics, hoewel hij op het standpunt stond dat numerieke mechanica een integraal onderdeel van de technische mechanica was en daarom geen separate organisatie zou moeten behoeven. Sinds 1982 was hij lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en frequent deelnemer aan de bijeenkomsten van en georganiseerd door de Sectie Technische Wetenschappen. Met het overlijden van Hans Besseling verliest Nederland een gepassioneerd vliegtuigbouwkundig ingenieur, een grootheid in de technische mechanica en een kritisch, onafhankelijk denker. Zijn gedachtegoed leeft voort in de velen die het geluk gehad hebben door hem te zijn geïnspireerd in studie of werk. 28 levensberichten en herdenkingen 2015

30

31 Sir John Cornforth 7 september december 2013 Foto: Hollandse Hoogte / Corbis 30 levensberichten en herdenkingen 2015

32 Levensbericht door J.F.G. Vliegenthart Nobel laureaat Sir John Warcup Cornforth, buitenlands lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen sinds 1978, overleed op de hoge leeftijd van 96 jaar op 8 december Cornforth was geboren in Sydney, Australië op 7 september Reeds op 10-jarige leeftijd begon zich bij hem doofheid te ontwikkelen, die binnen enkele jaren tot totale doofheid zou leiden. Tijdens zijn middelbare schooltijd toonde hij een grote interesse voor scheikunde en voerde hij met grote vaardigheid experimenten uit. Gestimuleerd door zijn scheikundeleraar besloot hij scheikunde te gaan studeren. Als bijkomstige factor realiseerde hij zich namelijk dat een studie met veel laboratorium werk het beste bij hem zou passen, gezien zijn handicap. Vrijwel geheel doof begon hij op 16-jarige leeftijd aan zijn studie aan de Universiteit van Sydney. De benodigde theoretische kennis deed hij op uit leerboeken en oorspronkelijke literatuur. Dat hield onder andere in dat hij zichzelf Duits moest leren, omdat destijds de belangrijkste artikelen in die taal verschenen. Hij voltooide zijn studie in 1937 met het judicium first class honours en een medaille van de universiteit. Inmiddels had hij zijn begaafde medestudente en latere echtgenote Rita Harradence leren kennen. Hij maakte destijds indruk op haar door zijn glasblazersvaardigheid te demonstreren bij het herstellen van haar Claisen kolf. Na een postgraduate periode in Sydney verwierven in 1939 zowel hij als Rita Harradence een prestigieus 1851 Exhibition Scholarship om in Oxford UK, onderzoek te verrichten in het laboratorium van Nobelprijs winnaar Sir Robert Robinson. Een onderzoeksproject bij Robinson lag in de rede, aangezien Robinson, die van 1912 tot 1915 verbonden was aan de Universiteit van Sydney als eerste hoogleraar in de zuivere en toegepaste organische chemie, nog steeds contacten onderhield met Sydney. Zij voltooiden hun proefschrift in 1941 over de synthese van verbindingen, die kunnen functioneren als tussenproducten in de route naar steroïden. Cornforth en zijn vrouw publiceerden samen met Robinson in 1941 over de bereiding van β-tetralon uitgaande van β-naphtol. Dit bleek later een gewichtige doorbraak te zijn in de steroïd synthese. Door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog veranderde er veel, ook in het laboratorium kwamen de prioriteiten anders te liggen. Zij werden actief betrokken bij het succesvol levensberichten en herdenkingen

33 gebleken onderzoek naar structuur en synthese van penicilline. Cornforth leverde in het begin belangrijke bijdragen in de zuivering en concentratie van penicilline. Penicilline is namelijk in onzuivere vorm onstabiel. Het belang van het beschikbaar komen van penicilline kan nauwelijks overschat worden. Als sluitstuk van deze periode verzorgde Cornforth samen met Robinson in 1949 het boek getiteld The Chemistry of Penicillin. Hierin zijn de internationale inspanningen naar dit belangrijke antibioticum en de derivaten van penicilline samengebracht. In 1946 trad Cornforth toe tot de wetenschappelijke staf van het National Institute van de Medical Research Council, eerst in Hampstead, later in Mill Hill. Een carrière als onderzoeker lag voor de hand, aangezien zijn doofheid een grote belemmering zou zijn bij het geven van onderwijs. In aansluiting op zijn eerdere onderzoek zette hij in nauwe samenwerking met Robinson het project naar de totaal synthese van cholesterol en verwante steroïden in volle gang. Nadat in het begin van de dertiger jaren na langlopend onderzoek door verscheidene vermaarde chemici de structuur van cholesterol was vastgesteld, had Robinson direct daarna in 1932 een aanvang gemaakt met de totaal synthese van cholesterol, zich realiserend dat dit een ambitieus doel zou zijn. Hij postuleerde in 1934 dat squaleen een intermediair in de biosynthese zou zijn. Vele jaren later bleek deze veronderstelling correct te zijn. Hij suggereerde tevens hoe in squaleen ringsluiting tot stand kan komen. Helaas werd door diverse omstandigheden slechts langzaam voortgang gemaakt. Inbreng van Cornforth was nu belangrijk. De strategie die gekozen werd, was gebaseerd op de bekende chemische intermediairen die aan elkaar gekoppeld moesten worden. Het team slaagde in deze formidabele opgave in Sinds 1949 was het team in zware competitie geraakt met de onderzoeksgroep van de latere Nobelprijswinnaar Robert Burns Woodward, verbonden aan Harvard. Woodward had voor het werk aan steroïden het grote voordeel tot opzichte van Robinson/Cornforth van ruime steun door de farmaceutische industrie zowel voor financiering als voor de vervaardiging van uitgangsmateriaal. Woodward vermoedde dat hij daardoor weinig competitie zou hebben van de Robinson/Cornforth groep. Dit bleek een onderschatting toch slaagde hij in zeer korte tijd en vrijwel gelijktijdig met Robinson en Cornforth in de eerste totaal synthese van cholesterol als voorbeeld van niet-aromatische steroïden. Beide synthese routes, hoewel verschillend in benadering, omvatten vele stappen. De synthese was onder meer ingewikkeld doordat er diverse chirale centra 32 levensberichten en herdenkingen 2015

34 in deze moleculen aanwezig zijn. Met deze resultaten werd een groot gebied opengelegd en werd de synthese van vele steroïden mogelijk. De aanvankelijke opbrengsten van de synthese waren laag, in de orde van %. Door verbeteringen in de synthetische methodes konden later steroïden op industriële wijze geproduceerd worden, met name ten behoeve van farmaceutische toepassingen. Uiteraard profiteerde de industrie van contacten met Woodward, zodat zij voorbereid waren op het eindresultaat. Vervolgens werd Cornforths interesse gewekt voor biochemische problemen. Hij was van mening dat de samenwerking van chemici met biochemici tot unieke doorbraken zou kunnen leiden. Het thema dat hem fascineerde was het stereochemische verloop van de biosynthese van cholesterol. Voor dit project dat hij uitvoerde in nauwe samenwerking met George Popják, kon uitgegaan worden van de grensverleggende studies van Konrad Bloch, Chicago University, later Harvard, en Nobelprijswinnaar samen met Feodor Lynen. Bloch had met behulp van isotoop gemerkte verbindingen aangetoond dat acetaat wordt ingebouwd in de alifatische zijketen en het tetracyclische deel van sterolen. Hij toonde aan dat in cholesterol acetaat wordt ingebouwd volgens een bepaald patroon. Bloch kon dat geheel ontrafelen door de totale degradatie van cholesterol opgebouwd uit radioactief gemerkt acetaat. Voor ieder van de 27 C-atomen werd vastgesteld dat deze afkomstig was van de methylgroep of van de carboxylgroep van acetaat. Uitgaande van de veronderstelling dat voor de biosynthese van cholesterol analogie bestond met de inbouw van acetaat in isopreen werd de verdeling van de koolstof atomen voorspeld. Voorts bewees Bloch dat squaleen een precursor is van lanosterol, dat op zijn beurt omgezet kan worden in cholesterol. De ontdekking van 3-R-mevalonzuur door C. Folkerts et al. in 1956 was van groot belang want mevalonzuur bleek een efficiënte precursor van cholesterol te zijn. Voortbouwend op deze onderzoekingen en in nauwe samenwerking met George Popják bestudeerde Cornforth nauwgezet alle stappen in de biosynthese. Een volgende belangrijke stap was de ontdekking dat mevalonzuur wordt omgezet naar squaleen bij anaerobe incubatie van acetaat met rattenlever homogenaat. Uitgaande van 2-14C-mevalonzuur werd slechts op 6 posities 14C-geïncorporeerd in squaleen. Deze waarneming bevestigde de aanname dat C 30 squaleen is opgebouwd uit C 5 eenheden ieder afkomstig uit een mevalonzuur. In de biosynthese wordt de carboxylgroep afgesplitst als CO 2. levensberichten en herdenkingen