Hoor ik erbij? Rouwen als pleegkind

Transcriptie

1 Hoor ik erbij? Rouwen als pleegkind [Riet Fiddelaers-Jaspers] Wanneer kinderen iemand door de dood verliezen, is dat een ingrijpende levensgebeurtenis. Pleegkinderen hebben twee gezinnen en hun rouwproces is daardoor extra moeilijk. Het kan zijn dat het overlijden de aanleiding is voor de pleeggezinplaatsing, dat ze al elders wonen wanneer iemand uit het oorspronkelijke gezin overlijdt of dat iemand in het nieuwe gezin overlijdt. Een gezin waar iemand overlijdt, leunt zwaar op de kwaliteit van de onderlinge relaties en juist die zijn zeer kwetsbaar bij het pleegkind. Door een overlijden verandert een gezin fundamenteel. Er is een gat gevallen en dat is, zeker de eerste tijd, intens voelbaar bij de alledaagse dingen. Aan tafel is een lege plek, om zes uur komt papa niet meer thuis, mama s favoriete cd klinkt niet meer door het huis, de badkamer is niet meer urenlang bezet. De dingen waar kinderen zich vroeger aan ergerden, missen ze nu. Het gat dat gevallen is, moet op de een of andere manier gedicht worden. Andere gezinsleden nemen taken over van de overledene en het relatiepatroon verandert. Dit kan bij kinderen onzekerheid en angst oproepen. verlies van de wereld zoals hij was Door het verlies van een partner of een kind komt de ouder in een, meestal langdurig, rouwproces. Voor het kind, dat zelf een rouwproces doormaakt, is dat extra moeilijk. Kinderen maken zich zorgen over hun ouders en durven zelf hun gevoelens nauwelijks te tonen, bang hun ouders nog meer te belasten en komen daarbij zelf tekort. Kinderen vragen zich af of ze wel genoeg hun best gedaan hebben als mama nog steeds moet huilen en papa soms om niks boos wordt. De hele wereld om het kind heen verandert. Vrienden blijken het ineens te laten afweten. Steun komt soms van kinderen van wie ze het niet verwachten. Zeker voor jongeren is de steun van leeftijdgenoten uiterst belangrijk. Wanneer ze ervaren dat mensen op de moeilijkste momenten in het leven heel anders kunnen zijn dan ze verwacht 63

2 (pleeg)kinderen en vreemd gedrag!? in 13 thema s hadden, kan dit soms zo diep ingrijpen, dat het vert ernstig beschadigd wordt. Bij het overlijden van broertje of zusje ervaren kinderen soms dat ze als overlevende minder belangrijk lijken te zijn. Ouders zijn met zichzelf bezig en geven op een andere manier aandacht aan het kind dan voorheen. Soms idealiseren ouders het overleden kind, waardoor het overge- bleven kind het gevoel heeft dat het overleden kind veel belangrijker is dan zijzelf; dat ze dood moeten gaan om aandacht te krijgen. De veranderde aandacht kan ook overdreven bezorgdheid betekenen. Kinderen begrijpen dit, maar het kan ze ook bang maken zelf gevaar te lopen. Wanneer het kind veel ruzie had met het overleden broertje of zusje kan het emotioneel in de knoop raken en buitensporige schuldgevoelens krijgen. Jonge mensen kunnen twijfelen aan het recht van overleven met name bij het overlijden van een leeftijdgenoot. Mogen zij nog wel bestaan nu die ander dood is? Jongeren kunnen lange tijd met deze en andere zingevingsvragen worstelen voordat zij een nieuw evenwicht vinden. Het kan ook hun eigen wankele levenslust aantasten en hen dichter bij zelfdodingsgedachten brengen. uithuisplaatsing Bovenstaande verliezen gelden voor de meeste kinderen. Wanneer een uithuisplaatsing het gevolg is van het overlijden, ontstaan extra verliezen. Het kind moet zijn kamer en vertrouwde leefomgeving achterlaten tot en met school en vrienden. Het kind verliest het gezin zoals hij dat kende en weet niet hoe het er in een ander gezin aan toegaat. Alle vastigheid verdwijnt. Voor het pleegkind betekent dit meestal een uitgestelde rouw. Het verlate rouwproces is daarom voor de omgeving, en vaak ook voor het kind zelf, niet altijd herkenbaar. 64

3 sleutelfuncties Kinderen voelen zich het beste wanneer er zo weinig mogelijk verandert in hun leven. Als volwassene heb je een belangrijke rol om het kind daarmee te helpen. Er zijn drie sleutelfuncties die van belang zijn. Zorg en continuïteit Kinderen die het verlies van iemand uit het gezin meemaken, zijn gebaat bij zoveel mogelijk continuïteit, zoals op vaste tijden eten. Vaders hebben vaak meer moeite om de gewone structuur te handhaven en storten zich meestal op hun werk, moeders zullen zich vaker op het gezin richten en de dagelijkse gang van zaken garanderen. Het is belangrijk om alles zoveel mogelijk hetzelfde te houden. Verzamel persoonlijke spullen uit de vertrouwde omgeving, vooral ook van de overledene. Ook de dagelijkse gang naar school biedt structuur. Hiermee geef je de boodschap dat niet àlles veranderd is. Kinderen hebben een emotioneel evenwichtige ouder nodig. Goed met je eigen rouw omgaan en goed voor jezelf zorgen, is een manier om er ook te kunnen zijn voor het kind. Dat betekent niet dat het kind je niet mag zien huilen, niets is gezonder, maar wel dat het kind de boodschap krijgt dat je er ondanks je verdriet bovenop zal komen. Liefde en begrip Kinderen leven ogenschijnlijk gewoon verder na een overlijden, gaan naar school, spelen. Na verloop van tijd kunnen ze zich teruggetrokken of juist hoor ik erbij? als pleegkind lastig gaan gedragen. Ze hebben liefdevolle aandacht nodig, maar krijgen dit niet omdat ze op hun gedrag worden aangesproken. Dit is des te meer het geval wanneer er veel tijd verstreken is tussen het verlies en de gedragsverandering. Ga ervan uit dat het kind zich aan de regels houdt en gewoon meedoet, maar houd in de gaten wanneer het nodig is om van de regels af te wijken.wanneer het kind zich lastig gedraagt, vraag dan naar de achtergronden van zijn gedrag in plaats van te straffen. Een aai over de bol kan op dat moment van zoveel betekenis zijn. Tot verrassing van veel volwassenen, loopt het kind op school bovendien het risico gepest te worden door andere kinderen met het overlijden. Accepteren en delen van gevoelens Als een kind huilt, is het duidelijk dat het verdrietig is. Maar ook andere gevoelens zijn normaal in een rouwproces. Zoals kwaadheid en agressie, jaloezie en schuldgevoelens. Accepteer ook deze gevoelens en help het kind kwaadheid en agressie te uiten zonder zichzelf of anderen schade te berokkenen. Praat over schuldgevoelens zonder ze aan de kant te schuiven. Natuurlijk kon het kind er niets aan doen dat papa doodging, maar kinderen denken vaak magisch en bovendien helpen schuldgevoelens controle over de situatie uit te oefenen. Als ik mama beter geholpen had, was ze niet ziek geworden. De magie zit daarin dat het kind veronderstelt dat dingen gebeuren doordat het ze denkt. Vertel aan het kind dat nog nooit iemand overleden is door boze gedachten van een ander. 65

4 (pleeg)kinderen en vreemd gedrag!? in 13 thema s rouw is liefde Het van kinderen is een worsteling met de onbegrijpelijke dingen. Nooit hebben ze erbij stilgestaan dat iemand zomaar uit hun leven kon verdwijnen. Ze hechten zich, sluiten vriendschap en plotseling is die ander er niet meer. Tot een jaar of zeven beseffen ze niet dat dit verlies onomkeerbaar is en dat de overledene nooit meer terug zal komen. Tussen zes en acht is het verlies des te pijnlijker omdat dit besef versneld wordt. Liefde en rouw zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Als een kind zich hecht en van iemand gaat houden, betekent het dat hij ook ooit zal. In het rouwproces vindt de verwerking van het verlies plaats en krijgt de gebeurtenis uiteindelijk een plek. Bij dreigend verlies komen de meest uitgesproken vormen van gehechtheid tot uiting zoals vastklampen, huilen, woede-uitbarstingen. Wanneer dit niet helpt en het verlies werkelijkheid wordt, kunnen reacties als terugtrekken, apathie en wanhoop volgen. Het rouwproces is een genezingsproces. Het verdriet heeft een negatieve invloed op de gezondheid en het welbevinden van het kind. Het raakt uit balans, maar het proces is nodig om weer tot geestelijk evenwicht te komen. Hoeveel tijd hiervoor nodig is, verschilt per kind. Wanneer kinderen te maken krijgen met meerdere traumatische verliezen, kunnen ze gedrag gaan vertonen waarbij ze proberen de pijn van het verlies te voorkomen. Sommige kinderen willen geen contact meer maken en trekken zich terug, isoleren zichzelf. Ze onthechten zich en gaan geen banden meer aan. Ze besluiten niet meer te voelen. Professionele hulp is dan nodig. Kinderen zijn bang om te vergeten hoe de overleden persoon eruit zag, rook en hoe zijn of haar stem klonk. Je kunt hen helpen met een schatkist om hun herinneringen te bewaren. Zeker voor jongere kinderen is het belangrijk om een plek te hebben, een kistje, waarin spulletjes van en voor de overledene zitten, met de geur van de overledene. Een andere mogelijkheid is een herinneringsboek maken. Daarvoor kun je een schetsboek nemen of een bestaand herinneringsboek als Ik zal je nooit vergeten. helpen om problematische rouw te voorkomen Hoe kun je (pleeg)kinderen het best helpen bij hun rouwproces? Informeren Geef het kind alle informatie. Geef antwoord op de vragen maar vertel ook dingen waar het kind niet naar vraagt. Vertel bijvoorbeeld, heel concreet, wat hij kan verwachten in het rouwcentrum. Papa ziet er een beetje anders uit dan toen hij nog leefde. Hij ligt in een kist, is bleker, hij kan niet meer bewegen en hij voelt heel koud aan. Wees op alles voorbereid. Omdat jonge kinderen zintuiglijk zijn ingesteld, willen ze zien, voelen en ruiken. Ze kunnen vragen stellen die volwassenen in verlegenheid brengen. Waarom heeft oma schoenen aan? Ze hoeft toch niet meer te lopen? Hoe lang moet mama in de oven? Ze willen begrijpen. Gebruik boeken en brochures als hulpmiddel. 66

5 Gebruik geen omfloerst taalgebruik om het zachter te maken. Slapen is niet hetzelfde als dood zijn en geeft onnodige verwarring. Kinderen willen soms niet meer gaan slapen uit angst nooit meer wakker te worden. Als je dingen voor kinderen achterhoudt, gaan ze invullen wat ze niet weten. Ze voelen de spanning aan, dat er iets niet klopt en dat levert angst op, die in de volwassenheid nog voelbaar is. Betrekken Betrek kinderen zoveel mogelijk bij alles. Laat hen meepraten over de rouwbrief of zelf de brief ontwerpen. Hoe moet de kist eruit zien, welke kleren krijgt de overledene aan, welke bloemen komen op de kist te liggen? Ook kunnen ze, als ze dat willen, helpen bij de laatste verzorging, tekeningen maken om bij de overledene te leggen, helpen bij het sluiten van de kist en een rol krijgen in de afscheidsdienst. Hierdoor voelen ze zich serieus genomen en kunnen door actief te zijn hun machteloosheid en angst bestrijden. De dood kan in een gezin met zowel eigen als pleegkinderen behoorlijk gevoelig liggen. Praat daar open over en probeer de gevoeligheden te achterhalen waarbij de eigen kinderen de rol krijgen die hen toebehoort en de pleegkinderen zich niet buitengesloten voelen en andersom afhankelijk van de nabijheid van de overledene. Het pleegkind zal misschien bang zijn uit het gezin gestoten te worden en er niet echt bij te horen, wanneer het een verlies in het pleeggezin is. Wanneer een ouder in het oorspronkelijke gezin overle- hoor ik erbij? als pleegkind den is, kan het verdriet om de uithuisplaatsing een nieuwe dimensie aannemen en de verlatenheid acuut gevoeld worden. Een pleegkind rouwt dubbel. Het rouwt om de overledene en het rouwt om zijn status van pleegkind. Volgen in wensen en behoeften Als (pleeg)kinderen geen afscheid willen nemen van de overledene is het nooit goed ze te dwingen. Vanwege het grote belang en omdat de gebeurtenissen nooit overgedaan kunnen worden, is het toch goed na te gaan waar het probleem zit. Vaak is het gebrek aan informatie. Een meisje van negen bleek niet naar haar vader in het mortuarium te willen, omdat ze het idee uit speelfilms had dat lijken met een kaartje aan hun teen uit een koellade getrokken worden. Toen haar moeder uitlegde hoe haar vader erbij lag, durfde ze wel mee te gaan. Vaak is een goede vraag: wat kun je of wat wil je wel? Afscheid nemen van iemand die dood is, en weer opnieuw gehechtheid aangaan, is voor alle kinderen moeilijk. Voor pleegkinderen extra vanwege de verliezen die zij meestal in een veelvoud ervaren. Drs. Riet-Fiddelaers-Jaspers is sociaal-pedagoog. 67

6 (pleeg)kinderen en vreemd gedrag!? in 13 thema s Literatuur Algemeen Fiddelaers-Jaspers, R. (1993). Jong Verlies. Kampen: Kok Lyra. Fiddelaers-Jaspers, R. & Fiddelaers, J. (1993). De meest gestelde vragen over kinderen en de dood. Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Als iemand dood gaat, wat jij wilt weten over doodgaan, begraven en cremeren. Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Ik zal je nooit vergeten, mijn boek met herinneringen. Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (2000). Waar ben je nu, zie jij me nog? Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (2000). Wie ben ik zonder jou? Jong zijn en verder leven na een verlies. Heeze: In de Wolken. Worden, J.W. (1992). Verdriet en rouw. Amsterdam/Lisse: Swets & Zeitlinger. Kinderen tot 12 jaar Dongen, I. van. (1998). Dag papa in de hemel. Utrecht: De Bonte Bever. Essen, I. van. (1999). Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk; als je vader of moeder is doodgegaan. Utrecht: De Bonte Bever. Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Als iemand dood gaat, wat jij wilt weten over doodgaan, begraven en cremeren. Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Ik zal je nooit vergeten, mijn boek met herinneringen. Heeze: In de Wolken. Hagen, H. (1995). Stilte a.u.b. ik denk aan kip. Amsterdam: Van Goor. Kranendonk, A. (1993). Van huilen krijg je dorst. Rotterdam: Lemniscaat. Varley, S. (1984). Derk Das blijft altijd bij ons. Rotterdam: Lemniscaat. Velthuijs, M. (1991). Kikker en het vogeltje. Amsterdam: Leopold. tips informeer kinderen zo volledig mogelijk over de gebeurtenis en de achtergronden betrek kinderen in de regelingen en geef ze taken en verantwoordelijkheden die ze aankunnen onderschat de intensiteit van gevoelens nooit ook al lijkt het aan de buitenkant of ze niet heb oog voor de mogelijk tegenstrijdige gevoelens waar een pleegkind mee worstelt na de dood van een (pleeg)ouder of (pleeg) broer of zus ook al vind je dat een kind anders zou moeten, forceer niets. Stimuleer wel Kinderen van 12 jaar en ouder Cazemier, C. Te snel. Houten: Van Holkema & Warendorf/Unieboek bv. Lindell, U. (1996). De zuigzoen. Rotterdam: Lemniscaat. Manders, H. (1997). Bestemming onbekend. Amsterdam: Ploegsma. Park, B. Zonder Mick. Tielt: Lannoo. Pohl, P. & Gieth, K. (1998). Ik mis je, ik mis je! Amsterdam: Querido. Reef, O. (1998). Alles is voor altijd anders. Amsterdam: Sjaloom 68