Het jaar 2012 in KLOOSTER TER APEL. Domus Novae Lucis. Anno Domini MMXII

Transcriptie

1 Het jaar 2012 in KLOOSTER TER APEL Domus Novae Lucis Anno Domini MMXII

2 Facta fugis, facienda petis OVIDIUS, Heroides 7. 13

3 Het jaar 2012 in Anno Domini MMXII Ter Apel, mei 2013

4 Inhoud Voorwoord - 3 Arrangementen & Groepsreizen - 5 Bezoekers Klooster - 6 Bezoekers Kloosterwebsite - 6 Collectieregistratie & Beheer Depot - 7 Concertpodium - 8 Conventoverleg - 9 Cursussen/Lezingen/Opleidingen/Symposia - 10 Doelstelling Stichting Klooster Ter Apel - 11 Donateurs & Vrienden - 12 Educatie - 12 Evenementen - 14 Excursies/Werkbezoeken - 16 Exposities - 16 Huwelijken - 20 Instandhouding Monument - 21 Kloosterboeken - 21 Kloostercafé De Refter & Proviandkelder - 22 Klooster Cahiers - 22 Kloosterorganisatie - 23 Kloosterreceptie & Kloosterwinkel - 25 Kruidentuin - 25 Kruisheren - 26 Lidmaatschappen- 27 Mijn Klooster - 27 Openingstijden - 28 Publiciteit - 28 Rondleidingen/Gidsengilde - 30 Samenwerkingsverbanden/Contacten - 31 Subsidiënten & Sponsoren - 34 Toegangsprijzen - 35 Veiligheidszorg - 35 Colofon - 36

5 Voorwoord Namens bestuur en directie van de Stichting Klooster Ter Apel bieden wij u het Jaar 2012 in Klooster Ter Apel aan. In financieel opzicht kon 2012 positief worden afgesloten, zij het niet als gevolg van extra inkomsten uit entreegelden of meer bestedingen, maar doordat een streng kostenbewust beleid werd gevoerd. EXPLOITATIE Voor het financiële succes van 2012 is een hoge prijs betaald: een forse kostenreductie in de personele sfeer, waarbij de vaste formatie is teruggebracht van 4,5 fte naar 2,5 fte. Zéker, een deel van de werkzaamheden kon worden opgevangen door de belangeloze inzet van vrijwilligers, maar professionele inzet van vast personeel is onmisbaar om de museale taken uit te voeren, inhoudelijke doelstellingen te halen, kortom om kwaliteit te kunnen leveren. Het is om deze reden opvallend dat de provincie Groningen, die vanaf 2013 op grond van de nieuwe Cultuurnota een forse korting doorvoert op de jaarlijkse structurele bijdrage, in diezelfde nota voorwaarden stelt ten aanzien van voldoende deskundigheid, visie en professionaliteit in de organisatie. Het verheugt ons overigens te melden dat de gemeente Vlagtwedde haar jaarlijkse bijdrage, die sinds 2002 niet op de inflatie was geïndexeerd, met terugwerkende kracht alsnog heeft gecorrigeerd. Het zal duidelijk zijn dat het noodgedwongen terugsnoeien van vast personeel extra druk legt op de organisatie; op termijn zou zelfs de continuïteit van het museum gevaar kunnen lopen. INSTANDHOUDING MONUMENT Het in standhouden van het Conventgebouw is een van de pijlers van beleid van Klooster Ter Apel. Ook de provincie Groningen heeft deze taak expliciet toebedeeld aan onze stichting. De onderhoudssituatie van het complex is een voortdurende bron van zorg en aandacht. Tot twee keer toe hebben wij subsidie aangevraagd in het kader van de BRIM (Besluit Rijkssubsidiering Instandhouding Monumenten); helaas werd onze stichting beide keren uitgeloot. Aangezien uitstel van restauratie van met name de gevel- en dakconstructie van de noord- en oostvleugel van het gebouw niet langer verantwoord is, werd op bestuurlijk niveau contact gezocht met diverse partijen. Inzet van het gesprek: instandhouding van het complex is zonder aanvullende middelen ónmogelijk. Naar aanleiding van dit overleg zullen begin 2013 opnieuw aanvragen voor subsidie worden ingediend. Dit keer bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ten behoeve van regulier onderhoud en bij de provincie Groningen voor restauratiewerkzaamheden. Daarnaast zijn aanvullende middelen van derden nodig gezien de beperkte middelen uit eigen reserve. REFO500 De Stichting Refo500 heeft zich ten doel gesteld de Reformatie wereldwijd onder de aandacht te brengen door tal van projecten en tentoonstellingen. In dit verband zal in 2013 in Klooster Ter Apel en Vesting Bourtange de dubbelexpositie Zielenvisserij over Reformatie en Contrareformatie worden georganiseerd. De voorbereidingen daartoe zijn in het verslagjaar verder uitgewerkt. Het publicitair effect van deze bijzondere expositie is naar verwachting groot: de toeristische trekkers Klooster Ter Apel en Vesting Bourtange worden internationaal op de kaart gezet. Wij gaan er dan ook van uit dat deze bijzondere tentoonstelling grotere bezoekersaantallen zal genereren. 3

6 EVENEMENTEN/EXPOSITIES/EDUCATIE In Klooster Ter Apel vonden in het verslagjaar weer tal van activiteiten plaats. Een van de hoogtepunten was de uitvoering van de liederencyclus Winterreise van Franz Schubert in het kader van het gelijknamige interdisciplinair kunstproject, alsmede de virtuoze parafrases op diens liederen door Andreas Liebig op het Van Oeckelenorgel. Wie niet genoeg kon krijgen van Schubert liep snel de trap op naar Galerie II om te genieten van de collages en schilderijen van Margit en Rolf Hillen, met hun verbeelde interpretaties van de Winterreise. Verder werd in het Klooster een breed palet aan muzikale klanken ten gehore gebracht van Gregoriaans tot Spaanse muziek en van Bach tot de Ter Apeler Bigband. De expositie van Helmantel (de kunstenaar gaf een mooie lezing over zijn kunst) werd wegens groot succes geprolongeerd tot april. Het verheugt ons dat een deel van zijn werk permanent tentoongesteld blijft. Opvallend was tevens de expositie van de Groninger beeldend kunstenaar Kees Thijn; de symboliek in diens schilderijen deed menig bezoeker achter de oren krabben. Ook in het verslagjaar bood Klooster Ter Abel een interessant educatief programma, met diverse lespakketten voor het basis- en voortgezet onderwijs. Vooral het door ons Klooster ontwikkelde lespakket Middeleeuwse Boekenkunst sprak tot de verbeelding. Maar hoogtepunt was andermaal het programma Het Huis van Sint Nicolaas, voor leerlingen van basisonderwijs die uit alle hoeken van de provincie Groningen en ook uit Drenthe toestroomden. PERSONEEL Tenslotte gaat onze dank uit naar het personeel dat, ondanks de minimale bezetting, weer het beste van zichzelf liet zien. Ook onze vrijwilligers, inmiddels 55 in getal, zonder wie in Klooster Ter Apel het licht uitgaat, zeggen wij hartelijk dank voor hun toewijding en inzet. Stichting Klooster Ter Apel mr. H. Zwiers, voorzitter ing. B.G. Kloosterman, secretaris Hans Kroeze, directeur 4

7 Arrangementen & Groepsreizen In het verslagjaar kwam een samenwerking tot stand met Ausstellungszentrum/Barockgarten Gut Altenkamp in Aschendorf bij Papenburg in Duitsland, niet in de laatste plaats bekend vanwege wisselende tentoonstellingen uit de collectie van de Nationalgalerie der Staatlichen Museen zu Berlin in het kader van het federale programma van de eveneens in Berlijn gevestigde Stiftung Preuβischer Kulturbesitz. Om optimaal naar elkaar te kunnen verwijzen brachten medewerkers van Gut Altenkamp op 23 april een werkbezoek aan Klooster Ter Apel. Op 14 mei waren medewerkers van Klooster Ter Apel voor nadere oriëntering in Gut Altenkamp. Er werd een gezamenlijke promotiefolder gepubliceerd en een combikaart ontwikkeld. Deze kaart zal vanaf start seizoen 2013 toegang geven tot beide instellingen. De organisatie van het dagarrangement Klooster & Gut Altenkamp werd in gang gezet. Met collega s van Klosterstätte Ihlow, tussen Emden en Aurich in Duitsland, stelden we eveneens een dagarrangement samen. In dit geval betreft het een bezoek met rondleiding aan zowel de voormalige cisterciënzerabdij Scola Dei (School van God) in Ihlow als aan Klooster Ter Apel. Speciale arrangementen werden in 2012 gecontinueerd en waar nodig aangepast. Klooster & Burcht (De Burcht Wedde), Klooster & Pastorie (Museum De Weem te Westeremden), Kloster Ter Apel: Willkommen! (Schloβ Dankern, D-Haren), Middeleeuwse Dagen (Stichting Middeleeuws Ter Apel), Oord van Licht (Kloster Bentlage, D-Rheine), Tussen Klooster en Vesting (Vesting Bourtange), Van Klooster tot Abdij (Vereniging ter Bevordering van het Toerisme in Ter Apel) en het Kloosterarrangement voor gasten van Akzent Hotel Borchers, D-Dörpen; Boetiekhotel Asgard, Groningen; Hotel Abdij de Westerburcht in Westerbork; Hotel De Stee, Odoorn en Hotel Zur Linde, D-Heede. Groepsbezoek aan Klooster Ter Apel kwam voorts tot stand door samenwerking met reisorganisaties als ArrivaTouring, Groningen; Buskontor Grenzenlos, D-Oldenburg; Dalstra Reizen, Surhuisterveen; Dekker Rondvaarten, Blijham; High Standard Travel, Groningen; Historizon/Cultuurhistorie Reizen, Lisse; Nederlands Dagblad Reizen, Barneveld; Noorden Reizen, Coevorden; Ostfriesland Tourismus, D-Leer, Schepers Tours, Westerhaar en Stichting Pocket Tour, Grijpskerk. Klooster Ter Apel bleef opgenomen in de verschillende belevenis aanbiedingen van de cadeaubonorganisaties Bongo Nederland te Rotterdam en The Surprise Factory/Kadopagina.nl in Capelle aan de IJssel. Overheden, bedrijfsleven, onderwijsinstellingen, serviceclubs, stichtingen, verenigingen en particulieren maakten in het verslagjaar gebruik van de mogelijkheid om op een exclusieve wijze in Klooster Ter Apel bijeen te komen. Met name Kapittelzaal, Sacristie, Kloostercafé De Refter en Galerie I waren in trek. De aanwezigen ontvingen informatie over het Klooster en/of kregen een rondleiding. Met Hotel-Restaurant Boschhuis, gelegen tegenover het Klooster en gebouwd op de fundamenten van de voormalige kloosterbrouwerij, werden afspraken gemaakt voor catering bij en ook door deze horecaondernemer zelf ontwikkelde arrangementen. Behalve door voornoemde organisaties werden de diverse arrangementmogelijkheden van Klooster Ter Apel ook via Marketing Groningen en Tourist Info Westerwolde onder de aandacht gebracht in binnen- en buitenland. 5

8 Bezoekers Klooster In het verslagjaar bezochten personen Klooster Ter Apel (2011, het jaar van de bijzondere expositie De Middeleeuwen van Helmantel in Klooster Ter Apel, ). BEZOEK UIT 29 LANDEN Van de bezoekers kwam 39% uit de noordelijke provincies Groningen, Friesland, Drenthe en de kop van Overijssel, 46% uit resterend Nederland en 15% uit het buitenland: Australië, België, Brazilië, Canada, Colombia, Denemarken, Duitsland, Engeland, Frankrijk, Ierland, IJsland, Indonesië, Israël, Italië, Japan, Letland, Luxemburg, Mexico, Polen, Rusland, Schotland, Slowakije, Spanje, Tsjechië, Oostenrijk, Verenigde Staten van Amerika, Zuid-Afrika, Zweden en Zwitserland. Reden voor bezoek was: gebouw/museum/galerie 61%, educatieve projecten 22%, arrangementen/evenementen/vergaderingen 14% en huwelijken 3%. Bezoekers Kloosterwebsite Het aantal bezoeken aan de reguliere website daalde ten opzichte van 2011 met 9% tot In totaal werden pagina s bekeken en gemiddeld 4,5 kloosterwebpagina s per bezoek aangedaan. Dagelijks waren er gemiddeld 104 bezoeken en werden 462 pagina s bekeken. Een digitale Kloosterbezoeker verbleef gemiddeld 2:38 minuten op de website. 26% van de bezoekers bezocht de site meer dan één keer. De daling van het aantal bezoeken staat grotendeels in verband met de enorme stroom bezoekers die de expositie van Henk Helmantel in 2011 genereerde. TOP 5 WEBBEZOEKPIEKEN 1. 1 en 2 september (Middeleeuwse Dagen) 2. laatste twee weken juni (Tuin & Kunst Tiendaagse) 3. eerste twee weken van april (Paastijd) 4. laatste twee weken november (Huis van Sint Nicolaas) 5. augustus (zomervakantie) MEEST BEZOCHTE PAGINA S De vijftien meestbezochte pagina s (met uitzondering van de homepage): 1. Heden (3D-plattegrond, paginaweergaves), 2. Exposities (17.790), 3. Evenementen (10.681), 4. Historie van Klooster Ter Apel (7.748), 5. Openingstijden (6.885), 6. Uitnodiging (6.778), 7. Toegangsprijzen (6.182), 8. Kloosters in Groningen (4.703), 9. Huwelijkslocatie (3.727), 10. Kruidentuin Actueel (3.710), 11. Educatie (3.426), 12. Dagarrangementen (3.285), 13. Adresgegevens (3.233), 14. Routebeschrijving (2.389) en 15. Vacatures (1.931). De vijf meestbezochte subpagina s met actuele informatie (expositie, evenement of nieuwsbericht): 1. Expositie Helmantel (6.472), 2. Klooster Ter Apel: Huis van Sint Nicolaas (Educatie, 2.991), 3. Expositie Gedachten in Beeld (2.274), 4. Evenement Middeleeuwse Dagen (1.587) en 5. Evenement Tuin & Kunst Tiendaagse (1.232). VERKEERSBRONNEN 63% (+4) van de bezoekers kwam binnen via een zoekmachine. In totaal werden verschillende zoekopdrachten gebruikt. De Top15 van meestgebruikte zoekwoorden/-combinaties: 1. klooster ter apel, 2. ter apel, 3. ter apel klooster, 4. klooster, 5. kloosterterapel,

9 7. kloster ter apel, 8. klooster terapel, 9. klooster groningen, 10. klooster museum ter apel, 11. museum klooster ter apel, 12. klooster ter apel henkhelmantel, 13. kees stoop, 14. klooster bezoeken en 15. johanhemkes. Google (94,81%) bleef de belangrijkste zoekmachine.13% (-1) van de bezoekers typte het webadres rechtstreeks in de browser in en 24% (-2) klikte een link aan op een verwijzende site (helmantel.nl, culturele-vacatures.nl, toerisme.groningen.nl, middeleeuws-terapel.nl, emslandermeer.nl, klooster.startpagina.nl, museum.nl, westerwolde.groningen.nl, vakantiereiswijzer.nl, plathuis.nl, nl.wikipedia.org, facebook.com, dagjeweg.nl, terapel-digitaal.nl en 724 andere websites). BEZOEK UIT 92 LANDEN De bezoekers van waren in 2012 afkomstig uit 92 landen (+15). De Top 5 van meeste bezoekers: 1. Nederland (87%), 2. Duitsland (6%), 3. België (3%), 4. Verenigd Koninkrijk (0,85%) en 5. Verenigde Staten (0,33%). Klooster Ter Apel mocht zich verder verheugen in webinteresse uit ondermeer Indonesië, Zuid-Afrika, Iran, China, Oman, Nieuw-Zeeland, Colombia, De Filippijnen en Saudi-Arabië. 10 bezoekers uit Zuid Korea verbleven gemiddeld 7 minuten op de website. De Duitstalige informatiepagina werd keer bezocht, de Engelstalige 431 keer. MOBIEL De groei van bezoekers die de website aanroepen vanaf een mobiele telefoon of tablet zet door: 12% (+7) van het totale bezoekersaantal deed dat in 2012 mobiel. De ipad van Apple is het populairste apparaat, met 55% van de mobiele bezoeken. Collectieregistratie & Beheer Depot Naast de vaste werkzaamheden heeft de Werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot in 2012 gewerkt aan twee hoofdpunten: de verfijning van de beschrijving van de collectie (met name de in 2011 verworven collectie religieuze objecten van het Martiniziekenhuis te Groningen) en medewerking aan de jaarlijkse zogenaamde zelfanalyse (digitale update) ten behoeve van de Stichting Nederlands Museumregister te Amsterdam. SAMENSTELLING WERKGROEP De werkgroep werd in 2012 uitgebreid met een nieuw lid, Els Heeres. In samenspraak met de Coördinator Werkgroep Kruidentuin, Nico Rookmaker, is zij begonnen met digitalisering van de museale collectie planten in de kruidentuin. Tot de werkgroep traden eveneens toe de reeds op een andere wijze in Klooster Ter Apel actieve vrijwilligers Ginie Renooij en Cees Meinders. Zij waken nu speciaal over de klimaatbeheersing in de publiekstoegankelijke museale vertrekken. Zo bestond de werkgroep in het verslagjaar uit tien zeer betrokken vrijwilligers. Deze groep kwam driemaal in werkoverleg bijeen. Met het oog op deskundigheidsbevordering werd gebruik gemaakt van cursussen via het Museumhuis Groningen. De werkgroepleden zijn geabonneerd op de digitale uitgave Erfgoedloper van het Museumhuis. VASTE WERKZAAMHEDEN De vrijwilligers van de werkgroep hebben hun taken onderling verdeeld en werken vaak in tweetallen. Twee vrijwilligers zijn actief bezig met de invoer en verbetering in het ADLIB Information System. Hieraan zijn twee leden toegevoegd met het oog op de levende collectie kruiden van circa 160 planten (invoer in het systeem en fotografie). De basisinvoer van de Collectie Ter Apel is feitelijk afgerond. Jaarlijks wordt de deelcollectie paramenten gecontroleerd. 7

10 Leden van de werkgroep leverden ook in het verslagjaar bijdragen aan tijdelijke exposities in het Gastenverblijf; met name aan de tentoonstelling De Vlucht naar Egypte (met objecten geschonken door Jan en Marina Groen uit Odoorn), die begeleid werd door een gelijknamig Klooster Cahier. Lettend op de Kerstperiode werd een kleine paramentententoonstelling in de Sacristie van het Klooster ingericht. ZELFANALYSE MUSEUMREGISTRATIE Nadat Klooster Ter Apel in 2011 voor een periode van 5 jaar opnieuw werd gecertificeerd tot Geregistreerd Museum, zijn de momenten van herijking verder gedigitaliseerd en geïntensiveerd. Jaarlijks dient het museum een zogenaamde zelfanalyse uit te voeren. Hierin heeft de Werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot een specifiek aandeel. Na het invullen en opsturen van de digitale vragenlijst, aangevuld met de gewenste bewijsstukken, kwam in december 2012 het bericht van acceptatie en verwerking. De klimaatbeheersing werd verder verscherpt; metingen, registraties en nadrukkelijker monitoring. Elke kwartaal vond een interne rapportage plaats en werden aansturing en verbetering besproken. Met name was er aandacht voor de relatieve luchtvochtigheid en de luxmetingen in het gebouw. Er zijn in de loop van 2012 enkele nieuwe ont- en een bevochtiger aangeschaft. BIBLIOTHEEK De boekencollectie van Klooster Ter Apel werd door de vrijwilligers Ginie Renooij en Annemarie van der Hoeven geheel geïnventariseerd en in ADLIB ingevoerd. Op verzoek kunnen de medewerkers van het Klooster boeken lenen dan wel inzien. Vooral leden van het Gidsengilde maken hiervan gebruik. De Werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot treedt hier facilitair op. Met betrekking tot de veiligheid van de objecten die deel uitmaken van de Collectie Ter Apel, waren leden van de Werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot tenslotte in het verslagjaar betrokken bij de opstelling van het Veiligheidsplan. Concertpodium In het verslagjaar vonden de navolgende concerten plaats in Klooster Ter Apel Lekenkerk Liederen van Franz Schubert Jeugd Vocaal Groningen o.l.v. Nanny ter Wiel Lydia van Schaik, piano i.h.k.v. het interdisciplinair kunstproject Winterreise in Klooster Ter Apel 3.2 Kapittelzaal Gregoriaans en Daaromtrent Kruisherenkwartet i.h.k.v. Boekpresentatie Kloosters in Groningen, deel III in de reeks De Middeleeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden 3.3 Lekenkerk Winterreise Uitvoering van de volledige, gelijknamige liederencyclus van Franz Schubert en Wilhelm Müller in het Gronings dialect van Jan Siebo Uffen Eppe Bodde, tenor Mineke Potgieser, piano i.h.k.v. het interdisciplinair kunstproject Winterreise in Klooster Ter Apel 8

11 18.3 Lekenkerk Eiskristall und Winterstürme Werken van Bach en zijn zonen en Andreas Liebigs transcripties van Winterreise Andreas Liebig op het Van Oekelenorgel i.h.k.v. interdisciplinair kunstproject Winterreise in Klooster Ter Apel 24.3 Lekenkerk Schubert Project Slotconcert van het interdisciplinair kunstproject Winterreise in Klooster Ter Apel Werken van Boccherini, Flothuis, Glazunov, Satie en Schubert Studenten van het Prins Claus Conservatorium Groningen 10.6 Lekenkerk Middeleeuwse religieuze muziek Vocaal vrouwenensemble Cercamon 17.6 Kloosterenclave voor noordvleugel Klooster Ter Apel Kloosterparkconcert Big Band Big Time uit Ter Apel o.l.v. Jos van Leirop 30.7 Kanunnikenkerk Iberia 3: Oude Spaanse muziek Werken van A. en H. De Cabezon, De Selma y Salaverde, De Victoria, Gombert, Mudarra en Ortiz Johanette Zomer, sopraan Bert Honig, blokfluit Susanne Braumann, viola da gamba Christian Staude, violone Eloy Orzaiz Galarza, clavecimbel en orgel Johan Hofmann, clavecimbel en orgel 1.9 Lekenkerk Vocale middeleeuwse en byzantijnse koormuziek Martine Salomons, sopraan Lassen Raykov, bas Mannenkoor Byzantijns o.l.v. Pim de Koning Vrouwenkoor Vocalises o.l.v. Martine Salomons Monnikentrio Hans & Joop i.h.k.v. Middeleeuws Ter Apel 1 en 2.9 In en rond Klooster Ter Apel Middeleeuwse profane muziek Met onder meer de ensembles Sirocco en Adivarius i.h.k.v. Middeleeuws Ter Apel Lekenkerk Gregoriaans met een knipoog & Kerstevergreens Monnikentrio Hans & Joop Convent- en Werkoverleg In het verslagjaar vond het Conventoverleg acht keer plaats. Tijdens deze werkbespreking van de directeur met de coördinatoren van de werkgroepen werden gedane zaken geëvalueerd, lopende projecten en bijbehorende afspraken gecontroleerd en nieuwe werkzaamheden in kaart gebracht. Vaste agendapunten waren: gebouwbeheer, tentoonstellingen, educatie, zaken betreffende hospitality 9

12 en facility (ondermeer huishoudelijke dienst, huwelijken, groepsbezoeken en arrangementen), veiligheidszorg, receptie, winkel en refter, collectieregistratie, rondleidingen/gidsen, kruidentuin, personele zaken en donateurs. Met de Hospitality & Facility Manager en de Coördinator Werkgroep Kloosterreceptie & Kloosterwinkel had de directeur wekelijks werkoverleg om de dagelijkse gang van zaken onder controle te houden. In voorkomende gevallen was daarbij de Coördinator Vrijwilligers aanwezig. Cursussen/Lezingen/Symposia/Workshops Medewerkers van Klooster Ter Apel namen deel aan de (mede) door het Museumhuis Groningen georganiseerde relevante bijeenkomsten, zoals het Directeurenoverleg Groninger Musea, Platform Toerisme en de cursussen Adlib voor gevorderden en Adlib voor beginners. Kijkje in de Keuken, de voorjaarseditie voor en door medewerkers van erfgoedinstellingen in de provincie Groningen, vond op 10 mei plaats in Klooster Ter Apel. Deze dag, een initiatief van onze Hospitality & Facility Manager, stond in het teken van Klantvriendelijkheid. Cultuureducatie met Kwaliteit was de titel van een informatiemiddag voor cultuurcoördinatoren, schooldirecties/besturen en erfgoedinstellingen in Westerklavier te Den Horn op 14 november. Cultuureducatie met Kwaliteit, dat in de tweede helft van 2013 van start zal gaan, is een vierjarig programma dat als doel heeft goede cultuureducatie een vaste plaats te geven binnen het primair onderwijs en bij culturele instellingen. Op 26 november volgde de cursus Educatie van de Toekomst in het Museumhuis met thema s Digibord, Apps, 3D en Prezi. Onze Kloosterlingen namen verder deel aan de navolgende bijeenkomsten. 3.2 Kapittelzaal Collectie middeleeuwse kunst & cultuur in Klooster Ter Apel Lezing door Henk Helmantel. i.h.k.v. de boekpresentatie Kloosters in Groningen, deel III in de reeks De middeleeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden Jheronimus Bosch Art Center, s-hertogenbosch Projectpartneroverleg Refo500 Stand van zaken internationale projecten Refo500 onder leiding van prof.dr. Herman J. Selderhuis Lekenkerk Gedachten in beeld Inleiding door Pim Witteveen, bestuurslid Stichting C.J.P. Thijn. i.h.k.v. de officiële opening van Gedachten in beeld, solo-expositie schilderijen van Kees Thijs in Galerie II van Klooster Ter Apel Lekenkerk Onverwachte Historie; de ontwikkeling van de vrijzinnige geloofsgemeenschap Kloosterkerk Ter Apel Kloosterkerklezing door dr. Gert van Klinken HR Boschhuis, Ter Apel Vitaal Eems- en Aa s gebied Workshop Nederlands/Duitse samenwerking voor gebiedsontwikkeling van Westerwolde en het aangrenzend gebied in Duitsland. Project van Dienst Landelijk Gebied (DLG) Noord, Groningen. 10

13 16 t/m 18.6 Galerie I Boekbinden Workshops onder leiding van meester boekbinder broeder Edgard Claes osc Der Aa-Kerk, Groningen Gebruik, daar gaat het om Symposium met inleidingen van Gert-Jan Hospers, Creatief met krimp: van kerktoren naar samen op weg; Vincent van Rossem, De kerk centraal. Aan de einder altijd een kerktoren en Jan Verrelst, Dienstbaar opdat het dierbare gebouwen blijven. i.h.k.v. het 25-jarig ambtsjubileum van Peter Breukink, directeur Stichting Oude Groninger Kerken Johannes a Lasco Bibliothek, D-Emden Memento Mori: Tag der Bestattungskultur in EDR-Regio Studiedag georganiseerd door Museumhuis Groningen, Ostfriesische Landschaft en de Rijksuniversiteit Groningen Kreishaus II, D-Meppen Vrije tijd en Toerisme Workshop i.h.k.v. Project Vitaal Eems- en Aa s gebied van de Dienst Landelijk Gebied (DLG) Noord Buitensociëteit, Haren-Gr. Digitale Infrastructuur Het Verhaal van Groningen Workshop om te komen tot een uitvoeringsplan van de digitale biografie van de provincie Groningen. KISS PROJECT Het project Kwaliteitsplan ter Introductie van Samenwerking en Service (KISS), samengesteld door onze Hospitality & Facility Manager, heeft tot doel mensen, die aangegeven hebben op enigerlei wijze te willen werken in Klooster Ter Apel, op een juiste wijze voor te bereiden op de werkzaamheden. Tijdens deze introductiecursus maken met name kandidaten die later in direct contact staan met de bezoekers kennis met de dagelijkse gang van zaken binnen het Klooster. Uiteraard wordt daarbij ook aandacht geschonken aan de geschiedenis van ons Klooster en de Orde van het Heilig Kruis. Doelstelling Stichting Klooster Ter Apel Stichting Klooster Ter Apel heeft ten doel het instandhouden en beheren van monumenten beschermd op grond van de Monumentenwet 1988, met name - zonder daartoe beperkt te zijn - het instandhouden en beheren van monumenten in de Kloosterenclave te Ter Apel, in het bijzonder van het complex onroerende zaken bestaande uit Conventgebouw¹ van het kloostercomplex met daarbij behorende opstallen, erven, tuinen en omliggende gronden, alsmede het verrichten van al zodanige activiteiten die aan de Kloosterenclave en het Conventgebouw een functie kunnen geven in het bijzonder op cultureel, religieus en kerkhistorisch terrein in de ruimste zin. De stichting heeft tevens ten doel het in het Conventgebouw instandhouden van een Museum voor Klooster- en Kerkgeschiedenis & Religieuze Kunst², alsmede het verrichten van al zodanige activiteiten die behoren tot de taken van een museum. De stichting tracht haar doel ondermeer te verwezenlijken door: a. het scheppen van voorwaarden, gericht op de bevordering van het cultuurhistorisch besef, toerisme, educatie en recreatie; b. aankoop, beheer, verpachting en/of verhuur van gronden en gebouwen; c. de hiervoor bedoelde onroerende zaken in eigendom te verkrijgen of persoonlijk gerechtigde te worden; 11

14 d. het verwerven, beheren, tentoonstellen en onderzoeken van de aan het Conventgebouw gerelateerde kunst- en geloofsobjecten, objecten met betrekking tot de geschiedenis van de Orde van het Heilig Kruis, de klooster- en kerkgeschiedenis van de provincie Groningen, de pelgrimsroute van Groningen tot D-Münster i/w, de rol van het klooster in de geschiedenis van Westerwolde en de geloofsstrijd in de grensregio van de zestiende en zeventiende eeuw en e. voorts met alle wettige middelen, verband houdende met voornoemde doelstelling, één en ander in de ruimste zin des woords. ¹Klooster Ter Apel, Domus Novae Lucis/Huis van het Nieuwe Licht, is het enige nog bestaande middeleeuwse plattelandsklooster van Noordwest Europa. Sinds 1992 behoort het Kloostercomplex tot de UNESCO Top 100 van onroerende objecten in Nederland, beschermd krachtens internationaal recht. Deze kwaliteitsgarantie bevestigt de unieke status van Klooster Ter Apel en de onvervangbaarheid ervan. ²Sinds 27 april 2006 is Klooster Ter Apel in het bezit van het certificaat Geregistreerd Museum. Voortzetting van de opname in het museumregister, wederom voor minimaal 5 jaar, werd op advies van de landelijke adviescommissie voor museumregistratie door de Stichting Het Nederlands Museumregister te Amsterdam gehonoreerd per 18 augustus Donateurs & Vrienden Dit verslagjaar werd gekenmerkt door een stagnatie in het aantal donateurs en vrienden. Hoewel wij veertien nieuwe belangstellenden konden verwelkomen, moesten wij van achttien personen afscheid nemen. Dit kwam door uiteenlopende redenen. Bijvoorbeeld vertrek naar elders - waardoor de binding met Klooster Ter Apel minder was geworden - en overlijden. Enige donateurs en vrienden beëindigden het lidmaatschap uit financiële overwegingen. Een nieuw aanmeldingsformulier, toegevoegd aan de algemene Kloosterbrochure, werd vanaf het laatste kwartaal van het verslagjaar nadrukkelijker aan bezoekers ter hand gesteld. Ondanks daling tot 118 particulieren, stegen de gedoneerde gelden tot ruim Een belangrijke oorzaak was een grote bijdrage van één van de donateurs. Daarnaast waren er enige personen en instellingen die een eenmalig bedrag doneerden. De gelden die wij in 2012 mochten ontvangen zijn mede gebruikt voor aanschaf van nieuwe apparatuur ter juiste regeling van het klimaat in de museale ruimten. De Regionale Scholengemeenschap Ter Apel continueerde in 2012 het grootdonateurschap van Klooster Ter Apel. Docenten brachten met leerlingen regelmatig een bezoek aan het Klooster in het kader van educatieve projecten. Dat veel particuliere bezoekers het werk van de Stichting Klooster Ter Apel willen ondersteunen, bleek uit de inhoud van het offerblok in de Kloosterreceptie. Educatie In het kader van Erfgoed Educatie was Klooster Ter Apel in het verslagjaar actief met het navolgende. CULTUURMAP VLAGTWEDDE De CultuurMap van de gemeente Vlagtwedde bevat onderwijssuggesties waarin zowel aandacht wordt besteed aan de culturele erfenis van deze gemeente als aan de eigen culturele creativiteit. In juni 2012 werd de map geïntroduceerd in twaalf scholen van het Primair Onderwijs. Klooster Ter Apel leverde een bijdrage met het lespakket Middeleeuwse Boekenkunst uit de lessenreeks ScriptorRoem. 12

15 GEACTUALISEERDE ONDERWIJSPROGRAMMA S In de voetsporen van Broeder Jacobus Rondleiding met een Kids-gids, individueel bezoek aan de Kloosterzolder en gelegenheid tot het stellen van vragen. Aansluitend volgt een speurtocht waarbij leerlingen museale objecten in het Conventgebouw ontdekken. Glas-in-Lood tekenen Volgend op een rondleiding met behulp van een Kijk-Lees-Doekaart, aandacht voor glasblazen, glas schilderen, gereedschappen enzovoorts in het Atelier van de Glazenier. FotosporenSpeuren, Fotoboekje voor de allerjongsten aan de hand waarvan zij met hulp van (groot)ouders objecten in het Klooster ontdekken. Speurtochten Drie verschillende speurtochten voor de basisschoolleerlingen. Objecten in het Klooster herkennen en benoemen. In het verslagjaar werd aan deze reeks een nieuwe speurtocht toegevoegd die zich afspeelt in de Kruidentuin en is samengesteld voor leerlingen van het Voortgezet Onderwijs. Huis van Sint Nicolaas Educatief programma voor het Basisonderwijs (in het verslagjaar van 20 november tot en met 4 december) waarbij de leerlingen kennis maken met uniek cultureel erfgoed en het leven van de Orde van het Heilig Kruis. Ze krijgen te zien dat in de museale vertrekken voorwerpen van vroeger en nu bewaard worden. Daarna nemen leerlingen deel aan allerhande activiteiten die te maken hebben met het leven van Sint Nicolaas. Want hij verblijft met zijn pieten in Klooster Ter Apel nadat hij in Ter Apel is aangekomen. LESSENREEKSEN ScriptorRoem met het lespakket Middeleeuwse Boekenkunst Op de vraag Hoe wordt een middeleeuws boek gemaakt?, aandacht voor boeken, de kruisheer als schrijver, opdrachtgevers, perkament, schrijfinkt, schrijfgereedschap, schriftsoorten,verluchten en boekbinden. In het bijzonder maken leerlingen van het primair onderwijs kennis met de boekenkunst aan de hand van een aantal eeuwenoude voorwerpen en verhalen. Hoe de kruisheren (Bijbel)teksten overschreven en hoe ze een boek maakten in de kloostergemeenschap staat centraal. Met het lespakket Middeleeuwse Boekenkunst ontdekken leerlingen authentieke materialen in de Schrijfkamer op de Kloosterzolder, zoals een vel perkament, een rolstempel en verfpoeders. Dit pakket sluit aan bij de vakken geschiedenis, Nederlands, rekenen, biologie, levensbeschouwing, drama, tekenen en handvaardigheid. MonumentoMori met het lespakket In Hemelsnaam Leerlingen van het primair onderwijs maken kennis met rituelen en tradities rond de thema s ziekte, dood, (be)graven en herdenken aan de hand van een aantal eeuwenoude voorwerpen en verhalen. Het christelijk geloof in de middeleeuwse samenleving en (kruisheren)kloostergemeenschap staat centraal. Met het lespakket In Hemelsnaam ontdekken leerlingen authentieke sporen, ondermeer een grafplaat in de Kanunnikenkerk, gedenknisjes in de Kruisgang, glas-in-loodramen op de Kloosterzolder en een hedendaags herdenkingsmonument in de Kloosterhof. Dat gebeurde bijvoorbeeld tijdens Oktobermaand Kindermaand in het Klooster. MonumentoMori met het lespakket PlankjeGlijden! Tijdens PlankjeGlijden! ontdekken de jongste leerlingen authentieke sporen als de grafplaat van de laatste Prior in de Kanunnikenkerk, grafplaten van dorpsbewoners en een hedendaags herdenkingsmonument in de Kloosterhof. Na een de korte rondwandeling volgen een 13

16 beeldschermpresentatie in de Kapittelzaal en een knutselopdracht in De Refter. Wat is in hemelsnaam de betekenis van PlankjeGlijden! en hoe gaan leerlingen die bijzondere plank fraai versieren? OKTOBERMAAND KINDERMAAND Oktobermaand Kindermaand werd in de provincie Groningen geïntroduceerd vanuit de ambitie kinderen van 4 tot en met 12 jaar te stimuleren in oktober met hun ouders en/of grootouders activiteiten te bezoeken in culturele instellingen. In Klooster Ter Apel konden zij op 14 oktober deelnemen aan het programma In Hemelsnaam. PAD VAN DE EUROPESE GESCHIEDENIS Op 7 december 2012 werd in Ter Apel het Pad van de Europese geschiedenis geopend. Dit educatieve project betreft een wandeling langs zuilen voorzien van teksten die nader ingaan op markante gebeurtenissen uit de geschiedenis van de deelnemende landen. Werkgroepen van leerlingen en docenten uit Strzelin (Polen), Pontoise (Frankrijk), Papenburg (Duitsland) en Ter Apel tekenden voor de opzet en beschrijving van deze wandeling die ook langs Klooster Ter Apel voert. ONDERWIJSINSTELLINGEN Klooster Ter Apel gaf als landelijk erkend Leerbedrijf stagiaires van het hoger onderwijs kans om theorie op locatie in praktijk te brengen. Voor leerlingen van het voortgezet onderwijs bestond de mogelijkheid om een Maatschappelijk Stage te lopen. Klooster Ter Apel is tenslotte de navolgende personen, instelling en bedrijven erkentelijk voor het ontwikkelen en beschikbaar stellen van educatief materiaal en/of het doneren van aardige attenties voor de leerlingen. Bakkerij Bos, Ter Apel BertieJägers-Krijnen, Amersfoort Broeder Edgard Claes osc, Sint Agatha Deco Home van der Kaap, Ter Apel Garenwinkel Het Stramien, Ter Apel Herder s Podia Products, Emmer-Compascuum Jumbo Supermarkt, Ter Apel OMB Noorderpoort, Stadskanaal Publicom Vormgevers en Drukkers, Stadskanaal Evenementen Met informatie over Klooster Ter Apel waren onze Kloosterlingen actief tijdens de volgende manifestaties. 18 t/m 20.5 Barockgarten Gut Altenkamp, D-Papenburg/Aschendorf Tuinfair Sommerzauber 3.6 DA-Kunstlerhaus Kloster Gravenhorst, D-Hörstel Tuinfair Marktzauber 3.10 D-Leer Ostfrieslandschau 7 en 8.11 Martiniplaza Groningen Promotiedagen voor het bedrijfsleven Noord Nederland 14

17 Collega s van DA-Kunstlerhaus Kloster Gravenhorst en Kloster Bentlage presenteerden zich bij Klooster Ter Apel tijdens de Middeleeuwse Dagen, 1 en 2 september. Op 18 juni 2011 vond het zeer succesvol gebleken grensoverschrijdende evenement Klooster, Kerken en Kapellen plaats. De organisatoren hebben de intentie uitgesproken om deze open kerkendag in de toekomst te herhalen. Om de contacten levend te houden werden in het verslagjaar bijeenkomsten georganiseerd op 12 februari in D-Altenberge en 7 oktober in D-Rütenbrock. Tijdens de viering van Sint Maarten, 11 november, wandelden kinderen luid zingend met lampions en hun (groot)ouders door de Kruisgang van Klooster Ter Apel. Onder verwijzing naar de onderwerpen Concertpodium, Educatie, Exposities en Rondleidingen waren met name de volgende evenementen in, vanuit en rond Klooster Ter Apel spraakmakend. NL-DOET In het kader van het evenement NL-Doet, de grootste vrijwilligersactie van ons land georganiseerd door het Oranje Fonds, waren leerlingen van een TL4 klas van de Regionale Scholengemeenschap Ter Apel onder leiding van Mieke Suselbeek op 16 maart flink in de weer in en rond ons Klooster. Van poortpoetsen tot stofzuigen, van bladerenharken tot luikensoppen. WINTERREISE Geopend op 29 oktober 2011 door ex-voetballer, columnist en televisiepersoonlijkheid Jan Mulder, werd het interdisciplinair kunstproject Winterreise in Klooster Ter Apel, een ontmoeting met Franz Schubert en Wilhelm Müller, afgesloten op 24 maart 2012 met een energiek concert door studenten van het Prins Claus Conservatorium Groningen. In de tussenliggende periode werden bezoekers aan Klooster Ter Apel getrakteerd op een zeer gevarieerd programma, bestaande uit concerten, lezingen en een winterwandeling. Middelpunt van het project was de expositie in Galerie II/west- en zuidvleugel van het kunstenaarsechtpaar Margit en Rolf Hillen uit D-Krummhörn/Hamswehrum in Ostfriesland. Geïnspireerd door de liederen van Franz Schubert op teksten van Wilhelm Müller, creëerden zij schilderijen, collages en tekstpanelen. Winterreise werd opgezet en vormgegeven door Martine de Boer-Dallinga en Ben Remkes in nauwe samenwerking met de Stichting Datare in Noordlaren en onze Kloosterorganisatie. Dit project werd mede mogelijk gemaakt door de gemeente Vlagtwedde, Je Maintiendrai Fonds, Kattendijke Drucker Stichting, Publicom Vormgevers en Drukkers, Rabobank, Stichting Ben Remkes Cultuurfonds, Stichting Cultuurfonds van de Bank Nederlandse Gemeenten, Stichting Gebroeders Hesse Fonds, Stichting J.B. Scholtenfonds, Stichting Pro Musis en de Van den Berch van Heemstede Stichting. TUIN & KUNST TIENDAAGSE GRONINGEN/WESTERWOLDE Van 15 tot en met 24 juni vond de tweede editie plaats van de Tuin & Kunst Tiendaagse Groningen. Dit evenement is een initiatief van de Stichting Erven A. de Jager en heeft tot doel toename van het aantal (meerdaagse) bezoekers en een meetbare verhoging van de appreciatie van de provincie Groningen als serieuze cultuurhistorische bestemming te bewerkstelligen. In deze periode was in Klooster Ter Apel volop bedrijvigheid. Uitgaande van planten en kruiden uit onze inpandige Kruidentuin, veelal nader geduid met spreuken van de middeleeuwse mysticus Hildegard von Bingen, betrof het onder meer: Workshops Boekbinden, Wolverven, Werken met Vilt, Schilderen van bloemen, Kruidenzeep maken en Brood/Cakegerechten bereiden. Op het programma, samengesteld door onze Hospitality & Facility Manager, stond voorts een Midzomerse TuinTourTocht, een Kruidenwandeling en voor kinderen een Kruiden-Doe-Dag. 15

18 Al deze activiteiten werden mede mogelijk gemaakt door Herbes d Elixer, Emmer-Compascuum; High Standard Travel, Groningen; Kruisherenklooster Sint Aegten, Sint Agatha en de Westerwoldse tuinen Acht is meer dan Duizend, Onstwedde; De Kijltuin, Stadskanaal en De Stonefarm, Stadskanaal. MIDDELEEUWS TER APEL Op 1 en 2 september organiseerde de Stichting Middeleeuws Ter Apel voor de negende keer Middeleeuwse Dagen in en rond Klooster Ter Apel. Het thema van dit jaar was Gezondheid in de Middeleeuwen. Omdat destijds maar weinig ziektes genezen konden worden, was voorkomen van ellende buitengewoon belangrijk. Hiertoe moesten de vier lichaamssappen of humoren in balans blijven. Tijdens de zonovergoten dagen konden de van heinde en verre toegestroomde bezoekers zien hoe met een en ander werd omgegaan door onder anderen pestmeester, kwakzalver, chirurgijn en apotheker. Maar er was meer, bijvoorbeeld zwaardgevechten, exercities, veldslagen en veel muziek en dans. In Klooster Ter Apel vond een concert plaats en kon men deelnemen aan speciale rondleidingen. RABOBANK MUSEUMDAG Sinds 2003 is de Rabobank Museumdag een begrip in de provincie Groningen. De 10 e editie vond plaats op 27 oktober en was weer grootser van opzet. Leden van de bank konden een keuze maken uit maar liefst 61 musea omdat ook de Drentse (sinds 2009) en Friese Rabobanken (sinds 2011) weer participeerden. Klooster Ter Apel, deelnemer vanaf het begin, was als altijd met genoegen van de partij en ontving op deze dag zeer veel bezoekers. Zij werden in staat gesteld het Klooster individueel verkennen, konden ook deelnemen aan speciale rondleidingen en ontvingen bij vertrek een kloostersouvenir. Excursies/Werkbezoeken Bestuur, directie en/of medewerkers van Klooster Ter Apel waren in het verslagjaar aanwezig in/bij ondermeer de volgende instellingen en instanties (zie ook de onderwerpen Huwelijken, Kruidentuin en Rondleidingen/Gidsengilde) in verband met ORIËNTATIE KLOOSTERLEVEN EN KLOOSTERBELEVING (met name lettend op de acht orden die in de Middeleeuwen kloosters op het huidige grondgebied van de provincie Groningen hebben gesticht) Alte Abtei (benedictijnen), D-Prüm Archäeologischer Park Klosterstätte Ihlow (cisterciënzers), D-Ihlow Klášter Kladruby (benedictijnen), Tsjechië Klášter Teplá (premonstratenzers), Tsjechië Klooster Sint Aegten (kruisheren), Sint Agatha Kloster auf dem Kreuzberg (augustijnen), D-Pleystein Kloster Dalheim (augustijnen), D-Lichtenau/Dalheim Kloster der Barmherzigen Brüder, D-Reichenbach Kloster Ensdorf (benedictijnen), D-Ensdorf Kloster Frenswegen (augustijnen), D-Nordhorn Kloster Mariahilfberg (franciscanen), D-Amberg Kloster Maria Magdalena ( Steinhaus ) (kruisheren), D-Wuppertal/Beyenburg Kloster Niederehe (premonstratenzers), D-Üxheim/Niederehe Kloster Sankt Felix (fransiscanen), D-Neustadt an der Waldnaab Kloster Speinshart (premonstratenzers), D-Speinshart Kloster Steinfeld (premonstratenzers), D-Kall/Steinfeld Kloster Unsere liebe Frau vom Kreuzberg (kapucijnen/karmelieten), D-Schwandorf/Kreuzberg Kloster Walderbach (cisterciënzers), D-Walderbach 16

19 Klosterstadt Waldsassen (cisterciënzers), D-Waldsassen Kloster Wietmarschen (benedictijnen), D-Wietmarchen Museum Kerkelijke Kunst, Workum Museum Kloster Bentlage (kruisheren), D-Rheine/Bentlage Stift Börstel (cisterciënzers), D-Börstel TENTOONSTELLINGEN/VERNISSAGES/OPENINGEN Atelier/Galerie Geert Schreuder, Onstwedde Ausstellungszentrum Gut Altenkamp, D-Papenburg/Aschendorf Bischöfliches Dom- und Diözisan-Museum, D-Trier Dom Schatzkammer, D-Münster Drents Museum, Assen Falkenhof-Museum, D-Rheine Freylemaborg, Slochteren GR-ID (Grafisch Museum), Groningen Groninger Museum, Groningen Holzschnitzerei Heinz-Hugo Gerdelmann, D-Haren/Altenberge Ikonenmuseum, Kampen Kloster Dalheim/LWL-Landesmuseum für Klosterkultur, D-Lichtenau/Dalheim Kunsthalle, D-Emden Kunstmuseum Pablo Picasso, D-Münster Kwekerij Jacobs, Vriescheloo Limburgs Museum, Venlo Malerhaus Hillen, D-Krummhörn/Hamswehrum MAS Museum aan de Stroom, B-Antwerpen Max-Reger-Sammlung, D-Weiden Museum Catharijneconvent, Utrecht Museum De Buitenplaats, Eelde Museum De Weem, Westeremden Museum Falkenhof, D-Rheine Museum Kloster Bentlage, D-Rheine/Bentlage Museum Kloster Gravenhorst, D-Hörstel Museum Sint Bernardushof, Aduard Museum voor Religieuze Kunst, Uden Nieuwe Kerk, Amsterdam RHC Groninger Archieven, Groningen Schnütgen Museum, D-Köln Titus Brandsma Museum, Bolsward Twentse Welle, Enschede Veenkoloniaal Museum, Veendam Vesting Bourtange, Bourtange Exposities COLLECTIE HENK & BABS HELMANTEL PERMANENT Op 23 oktober 2010 werd de tentoonstelling De Middeleeuwen van Henk Helmantel in Klooster Ter Apel geopend. Grote belangstelling zorgde voor een uiteindelijke verlening tot en met 9 april Juist omdat de Collectie Henk en Babs Helmantel zo fantastisch harmonieert met het interieur van Klooster Ter Apel ontstond het idee om te komen tot een permanente presentatie. Dat resulteerde in de blijvende inrichting van de Prior- en Subpriorkamer met een belangrijk deel van de collectie vanaf 15 april 2012: middeleeuwse beeldhouwwerken, gebruiksvoorwerpen en meubilair, aangevuld met Henk Helmantels schilderijen van middeleeuwse kloosters en kerken. 17

20 GEDACHTEN IN BEELD Van 31 maart tot en met 7 oktober 2012 exposeerde beeldend kunstenaar Kees Thijn uit Groningen werken in surrealistische schildertrant die tot stand kwamen door belangrijke gebeurtenissen uit zijn leven en de constatering van de onuitroeibare levenskracht van de natuur. Met zijn schilderijen (olieverf op paneel) wilde hij de bezoekers uitdagen om de symbolische voorstellingen te ontrafelen. Dat lukte lang niet altijd, maar het leverde in ieder geval levendige gespreksstof op. KLOOSTERLINGEN - FOTOGRAFIE VAN EEN VERDWIJNENDE WERELD Op het huidige grondgebied van de provincie Groningen stonden in de Middeleeuwen 34 kloosters van 8 orden: augustijnen, benedictijnen, cisterciënzers, dominicanen, franciscanen, johannieters, kruisheren en premonstratenzers. Aan het eind van de zestiende eeuw kwam door de reductie langzaam maar zeker een eind aan die religieuze centra. Alleen Klooster Ter Apel staat nog overeind. In Galerie II was vanaf 14 oktober 2012 te zien dat een groot deel van voornoemde orden echter nog tot op de dag van vandaag bestaat. Maar voor hoelang nog? Het is fotograaf Annie van Gemert uit Nijmegen die bijtijds inzag dat ook de huidige kloosters op den duur zouden moeten sluiten door vergrijzing en gebrek aan roepingen. Zij kreeg het voor elkaar om gedurende twee periodes tussen 1994 en 2006 met haar camera te verblijven in kloosters verspreid over Nederland en België. Daar legde zij in sfeerbeelden het normaal voor de buitenwereld gesloten leven vast van onder anderen benedictijnen, cisterciënzers, dominicanen en trappisten. Op een zeer integere wijze tonen haar foto s uiteindelijk het beeld van een verdwijnende wereld. De meeste van deze kloosters zijn intussen ook gesloten, het aantal kloosterlingen is nog meer afgenomen. In de categorie Portretten ontving Annie van Gemert in 2010 de tweede prijs van World Press Photo. Haar expositie zal nog duren tot en met 14 april VOORBEREIDING ZIELENVISSERIJ Ter herinnering aan de Heidelbergse Catechismus (1563) en het Concilie van Trente ( ) zijn Klooster Ter Apel en Vesting Bourtange in het verslagjaar gestart met de organisatie van de dubbelexpositie Zielenvisserij met aandacht voor Reformatie en Contrareformatie. Deze expositie is de invulling van de participatie sinds 25 november 2011 van de gemeente Vlagtwedde, waarin beide instellingen zijn gevestigd, binnen Refo500, een internationale organisatie die vanuit Enschede deskundigheid, kennis, ideeën, activiteiten en producten aanbiedt op het gebied van de reformaties in de 16 e eeuw. Zowel Vesting Bourtange als Klooster Ter Apel hebben een bijzondere relatie met het thema. Door de Reformatie veranderde immers het katholieke klooster van Ter Apel in een protestante kerk; de laatste prior van de kruisheren werd de eerste dominee. In Bourtange werd de eerste protestantse kerk van Noord-Nederland gebouwd. Ter realisatie van de dubbelexpositie werd in het verslagjaar een Organisatieteam gevormd, bestaande uit: Jan van Dijk (bestuurslid Vesting Bourtange), Martin Hillenga (historicus), Gerrit Horstmann (vice-voorzitter Klooster Ter Apel), Hans Kroeze (directeur Klooster Ter Apel en Teamcoördinator), Paulina de Nijs (kunsthistoricus) en Wubbe Schoenmaker (manager Vesting Bourtange). Het team constateerde dat in de geloofsstrijd, die bijna vijf eeuwen geleden losbarstte, de kaart van Europa veranderde. Beide kampen - protestanten en katholieken - lieten geen middel onbeproefd om elkaar te verketteren. In grote oplagen verschenen spotprenten waarin men elkaar als de duivel of diens handlanger portretteerde, zowel Luther als de paus. Zielenvisserij noemde een tijdgenoot de wederzijdse inspanningen om de gunst van gelovigen te winnen. Op de dubbelexpositie (eind april - eind september 2013) is het team van plan begrijpelijk duidelijk te maken wat de fundamenten waren voor de tegenstelling. Hoe vijandbeelden en stereotypen werden gecreëerd. En hoe deze uitgroeiden tot hardnekkige mythen, los van of naast de werkelijkheid, tot op de dag van vandaag! 18

21 OVERIGE EXPOSITIES EN PRESENTATIES (*in het kader van Het Verhaal van Groningen) Atelier van de Glazenier - vanaf semipermanent De historie van glas-in-loodramen in kloosters vanaf de Middeleeuwen* Glas-in-loodramen uit eigen collectie. Demonstratiewerkplaats met gereedschappen in langdurig bruikleen uit de Collectie Ballast & Bonekamp, Groningen. Meubilair op basis van tekeningen uit de Middeleeuwen ontworpen door Toon Uijttewaal, Ter Apel. Dormitorium en Infirmarium - vanaf semipermanent Reconstructie van slaapcellen en ziekenzaal van Klooster Ter Apel in de Middeleeuwen* Replica s van meubilair en gebruiksvoorwerpen uit ca Meubilair op basis van tekeningen uit de Middeleeuwen ontworpen door Toon Uijttewaal, Ter Apel. Gebruiksvoorwerpen op advies van Historisch Adviesbureau t Scapreel, Dordrecht en De Cleerkiste, Ter Apel. Schilderingen (trompe-l œil) van beeldend kunstenaar Geert Schreuder, Onstwedde. Galerie I/westvleugel - vanaf semipermanent Allerheiligen/Religieuze Beelden Wisselende keuze uit de Collectie Mattie Vinckemöller, Groningen. Galerie II/west- en zuidvleugel t/m Winterreise Onder verwijzing naar dit onderwerp in Hoofdstuk Evenementen: schilderijen, collages en tekstpanelen van Margit en Rolf Hillen, D-Krummhörn/Hamswehrum. i.h.k.v. het gelijknamige interdisciplinair kunstproject. Gastenkamer t/m De Vlucht naar Egypte Objecten uit de gelijknamige Collectie Jan en Marina Groen, Odoorn. Kloostercafé De Refter - sinds permanent De 34 middeleeuwse kloosters van 8 kloosterorden in het gebied van de huidige provincie Groningen* (augustijnen, benedictijnen, cisterciënzers, dominicanen, franciscanen, johannieters, kruisheren en premonstratenzers). Wandkaart naar een ontwerp van beeldend kunstenaar Gabriëlle Kroese, Groningen. Kloosterhof - sinds permanent; wisselende presentaties De Kruidentuin van Klooster Ter Apel* Circa 160 plantensoorten uit eigen collectie die kruiden opleveren voor culinaire escapades, geneeskracht hebben en geschikt zijn om verfstof en inkt te produceren. -Regelmatig werden in de Kruidentuin bij de planten borden geplaatst met verduidelijkende teksten van de middeleeuwse mysticus Hildegard von Bingen. Kloosterhof - sinds permanent MonumentoMori* Stenen monument van beeldend kunstenaar Johanna Nijlunsing, Glimmen, ter nagedachtenis aan kruisheren en leken die ooit in deze Kloosterhof begraven lagen. Proviandkelder - sinds semipermanent De brouwgeschiedenis van Klooster Ter Apel* Expositie met ten dele wisselende objecten, uniek decorum voor het assortiment Kruisheren Klooster Ter Apel Bieren en Kloosterwijnen, mogelijk gemaakt door de Groningse Stadsbrouwerij. 19