Speerpuntclusters in Vlaanderen Catalisti

Transcriptie

1 Steunpunt Economie & Ondernemen Waaistraat 6/3550 B-3000 Leuven, Belgium Beleidsrapport STORE Speerpuntclusters in Vlaanderen Catalisti Daan Goutsmet a,b,*, Cathy Lecocq a,b,**, en Astrid Volckaert a,b,+ a Steunpunt Economie & Ondernemen b Vlaams Instituut voor Economie & Samenleving (VIVES), Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen, KU Leuven * daan.goutsmet@kuleuven.be ** cathy.lecocq@kuleuven.be + astrid.volckaert@kuleuven.be 8 juni 2018 c STORE en KU Leuven (2018). De resultaten in dit rapport geven de mening van de auteurs weer en niet deze van de Vlaamse Overheid: de Vlaamse Gemeenschap/het Vlaams Gewest is niet aansprakelijk voor het gebruik dat kan worden gemaakt van de in deze mededeling of bekendmaking opgenomen gegevens.

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding 1 2 De speerpuntcluster Catalisti 4 3 Data en methode 6 4 Samenstelling van de cluster Sectorale verdeling Geografische spreiding Locatie van de hoofdzetels Multinationaal karakter Grootte en leeftijd van de bedrijven Grootte Leeftijd Economisch draagvlak van de cluster Tewerkstelling Toegevoegde waarde Arbeidsproductiviteit Strategisch domein Positionering binnen Europa Economische specialisatie van Vlaanderen Export en technologische specialisatie van Vlaanderen Economisch draagvlak in Vlaanderen Tewerkstelling en toegevoegde waarde Export Kernindicatoren 28 8 Conclusie 31 9 Appendix Classificaties Bijkomende analyses voor projectleden Catalisti Samenstelling van de cluster Omzet per sector in de cluster Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) i

3 9.3 Bijkomende analyses voor project- en entryleden Catalisti Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) ii

4 Lijst van figuren 1 Sectorale verdeling van het aantal bedrijven in de cluster (%) Aantal bedrijven in de cluster, volgens cluster specifieke sectoren. 9 3 Aantal bedrijven in speerpuntclusterde chemie en kunststoffen sector per NACE 4-cijfer code Aantal ondernemingen volgens locatie Verdeling van het aantal ondernemingen volgens multinationaal karakter Verdeling van het aantal ondernemingen volgens bedrijfsgrootte Aantal ondernemingen volgens bedrijfsgrootte per sector Aantal ondernemingen volgens leeftijd Grafische weergave tewerkstelling per sector Overzicht tewerkstelling per sector Grafische weergave toegevoegde waardecreatie per sector Overzicht toegevoegde waarde per sector Arbeidsproductiviteit gewogen met de tewerkstelling in de sector Overzicht arbeidsproductiviteit per sector Positionering van brede economische sectoren binnen Europa Positionering van intermediaire goederen sectoren binnen Europa Export en technologische specialisatie binnen Europa Strategisch domein - tewerkstelling Strategisch domein - toegevoegde waarde (mln Euro) Vlaamse export (%) Vlaamse handelsbalans - top 5 sectoren Vlaamse export chemie en kunststoffen per subsector (%) Kernindicatoren Catalisti Kernindicatoren relatief t.o.v. de Vlaamse economie Bredere sectorclassificatie, gebaseerd op HERMES-HERMREG CN classificatie van de chemie en kunststoffen sector Aantal bedrijven in speerpuntcluster per NACE sectie Overzicht omzet per sector Sectorale verdeling van het aantal bedrijven in de cluster (%) Aantal bedrijven in de cluster, volgens cluster specifieke sectoren Aantal bedrijven in de chemie- en kunststoffensector per NACE 4-cijfer code Aantal ondernemingen volgens locatie Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) iii

5 33 Verdeling van het aantal ondernemingen volgens multinationaal karakter Verdeling van het aantal ondernemingen volgens bedrijfsgrootte Aantal ondernemingen volgens leeftijd Kernindicatoren Catalisti Kernindicatoren relatief t.o.v. de Vlaamse economie Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) iv

6 1 Inleiding In de Conceptnota clusterbeleid van juni 2015 en het Clusterbesluit van maart 2016 legt de Vlaamse regering zijn ambitie en visie vast betreffende het Vlaams clusterbeleid. Deze visie legt het zwaartepunt van het clusterbeleid bij een beperkt aantal speerpuntclusters in belangrijke strategische domeinen. De selectie van speerpuntclusters gebeurt op basis van een ambitieus gedragen competitiviteitsplan, waarbij het initiatief overgelaten wordt aan een groep van ondernemingen (clustertrekkers) die optreedt als aanvrager van een project. De doelgroep voor speerpuntclusters zijn consortia van Vlaamse ondernemingen met groei-ambities, innovatiebewust, met internationale blik en openstaand voor samenwerking met andere ondernemingen en kenniscentra, zowel voor de realisatie van hun individuele bedrijfsdoelstellingen als voor het bijdragen aan een competitiviteitsverhoging bij een grote groep van Vlaamse ondernemingen. Speerpuntclusters worden in de beleidsnota als volgt omschreven: Speerpuntclusters zijn grootschalige en ambitieuze initiatieven met een lange-termijn visie die aansluiting vinden bij voor Vlaanderen belangrijke strategische domeinen en op internationaal vlak een toonaangevende rol spelen. Belangrijke determinanten van clusterinitiatieven zijn: Groot economisch potentieel en draagvlak Internationaal actief en toonaangevend Groeperen zich rond een (voor Vlaanderen) belangrijk economisch waardenetwerk Wetenschappelijke en technologische excellentie Groot innovatie (doorbraak)potentieel Om de impact van het clusterbeleid te maximaliseren, focust de overheid op sterke resultaatsgerichtheid. Daartoe ontwikkelen de speerpuntclusters een lange-termijn strategie en stellen ze een ambitieus werkplan op dat ze zullen uitvoeren in samenwerking met ondernemingen, kennisinstellingen en de overheid. De overheid engageert zich om steuninstrumenten onder meer voor O&O&I, Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 1

7 gezamenlijke strategische transformatieprojecten en markt- en technologie gerelateerde studies voor de speerpuntcluster in zijn geheel, ter beschikking te stellen aan de cluster. Het Steunpunt Economie en Ondernemen (STORE) voert in opdracht van het Departement Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI) onderzoek naar de speerpuntclusters die geselecteerd werden in het kader van het speerpuntenprogramma van het Agentschap Innovatie & Ondernemen (VLAIO). Op basis van diverse databanken, zal een set van indicatoren ontwikkeld worden die toelaten om de speerpuntclusters in kaart te brengen, de performantie van de clusters te meten doorheen de tijd en ten opzichte van zijn strategisch domein. Later zal ook onderzoek verricht worden naar de interne interacties en dynamieken binnen de clusters, met als doel om de meerwaarde van de speerpuntclusters in kaart te brengen. De nadruk van de studie van STORE ligt op het economische draagvlak en de performantie van de clusters in Vlaanderen. Kennisinstellingen, beroepsorganisaties en buitenlandse bedrijven, niettegenstaande dat ze deel uitmaken van de cluster, worden niet in rekening genomen in de studie. Omdat heel wat bedrijven die actief zijn in Vlaanderen hun hoofdzetel in Brussel hebben, beperken we ons niet tot bedrijven met hoofdzetel in Vlaanderen maar nemen we ook alle bedrijven met hoofdzetel in Brussel mee in de analyses. In het volgend hoofdstuk van dit rapport worden de visie en ambities van de speercluster toegelicht. Vervolgens wordt in het data en methode hoofdstuk de methodologische aanpak en de dataverzameling in deze studie kort besproken. Voor meer informatie over de methode verwijzen we naar de methodologische paper STORE In hoofdstuk 4 wordt de samenstelling van de cluster in kaart gebracht. Hoofdstuk 5 gaat meer in detail in op het economische draagvlak en potentieel van de cluster aan de hand van data over tewerkstelling en toegevoegde waarde van bedrijven actief in de cluster. Deze gegevens hebben steeds betrekking op de situatie bij aanvang van de cluster, met name het aantal bedrijven in de cluster op 1 januari Voor de bedrijfseconomische gegevens gebruiken we de meest recente beschikbare gegevens, met name de jaarrekening van bedrijven van Hoofdstuk 6 beschrijft het strategisch domein van de cluster. Eerst wordt de specialisatie van Vlaanderen in de relevante NACE sectoren van het strategisch domein besproken ten opzichte van de specialisatie Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 2

8 in sectoren binnen Europa. Vervolgens wordt het economisch draagvlak van het strategisch domein in Vlaanderen bestudeerd. Tot slot worden in hoofdstuk 7 de kernindicatoren samengevat. Hoofdstuk 8 concludeert. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 3

9 2 De speerpuntcluster Catalisti De ambitie van de speerpuntcluster Catalisti is om van de sector chemie en kunststoffen een duurzame en competitieve industrie in Vlaanderen te maken en dit dankzij innovatie van wereldklasse, of nog: A sustainable and competitive chemical & plastics converting industry in Flanders achieved by an innovative power of world class. De sector van de chemie en de life sciences wordt beschouwd als een van de belangrijkste in Vlaanderen. De speerpuntcluster Catilisti stelt dat de sector bijna directe en indirecte jobs telt, een omzet van 42 miljard euro en jaarlijkse O&O uitgaven van bijna 1,5 miljard euro. De sector kan in Vlaanderen rekenen op de toevoer van excellente grondstoffen, een grote integratie en diversiteit van actoren in de waardeketen, hoogopgeleide werknemers en de aanwezigheid van grote spelers en O&O centra. De chemische industrie kent zowel binnen Vlaanderen als Europa een gestage groei, mede door de vraag in de groeilanden. De groei van de chemie sector in andere delen van de wereld is echter nog groter, onder meer door goedkopere arbeidskrachten, en betere energie- en grondstofvoorzieningen. Hierdoor gaat de positie van Vlaanderen en Europa er relatief gezien op achteruit. Het is dus niet vanzelfsprekend dat de chemische industrie zijn huidige koppositie kan behouden. Dit geeft het belang aan om nieuwe en duurzame innovatieve processen en producten te ontwikkelen. De ambitie van de speerpuntcluster Catalisti bestaat er in om alle strategische elementen samen te brengen over de hele waardeketen en zo de innovatie en competitiviteit van de sector te bevorderen. De concrete doelen van de speerpuntcluster zijn (i) het opzetten van nieuwe waardeketens, (ii) de transitie naar een duurzame economie, (iii) het clusteren van kennis en (iv) het verbeteren van de innovatie kracht. Hiertoe werden vier groeidomeinen geïdentificeerd: Renewable Chemicals, Sidestream Valorisation, Proces Intensification en Advanced Sustainable Products. De speerpuntcluster brengt de industrie, de universiteiten en kenniscentra, en de overheid bijeen in een triple helix structuur. De cluster bevat een unieke Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 4

10 mix van bedrijven, zowel wat hun grootte betref (van micro bedrijven tot grote multinationals), als wat hun plaats in de waardeketen betreft (van de productie van grondstoffen over de verwerking tot het op de markt brengen van producten). De nieuwe speerpuntcluster voor chemie en kunststoffen werd aangevat op 1 januari 2017 en bouwt verder op de activiteiten van FISCH en FPV. FISCH (Flanders Innovation Hub for Sustainable Chemistry) werd opgericht in 2012 in het kader van de Smart Specialisation Strategy for a Targeted Cluster Policy van de Vlaamse overheid. FPV of Flanders PlasticVision vertegenwoordigt de kunststof-en rubberverwerkende bedrijven in Vlaanderen. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 5

11 3 Data en methode Om de samenstelling en het economisch draagvlak van de speerpuntcluster bij aanvang van het initiatief in kaart te brengen, vertrekken we van de bedrijven die deel uitmaken van de speerpuntcluster op 1 januari We nemen enkel bedrijven op met hoofdzetel in Vlaanderen of Brussel, geen kennisinstellingen of beroepsfederaties. Aan de hand van hun BTW-nummers, worden deze ondernemingen gekoppeld aan de recentste bedrijfsdata uit de Bel-first databank. Deze gegevensbank bevat voor alle actieve private bedrijven die een jaarrekening neergelegd hebben bij de Nationale Bank van België, algemene bedrijfsdata zoals oprichtingsjaar, adres, sector van activiteit (NACE), en financieel-economische data zoals tewerkstelling en toegevoegde waarde van de laatste 10 jaar. De recentst beschikbare data bij het uitbrengen van deze studie betreft de jaarcijfers van 2016, of de situatie van bedrijven op 31 december In het hoofdstuk Samenstelling van de cluster brengen we de cluster in kaart op basis van de bedrijven die van bij de oprichting lid zijn van de speerpuntcluster en waarvan de hoofdzetel gelegen is in Vlaanderen of Brussel. Op basis van de algemene bedrijfsdata uit de Bel-first dataset, bekijken we de sectorale verdeling, de geografische spreiding, de grootte en de leeftijd van bedrijven die lid zijn van de speerpuntcluster. De cijfers in de hoofdstukken Economisch draagvlak van de cluster en Kernindicatoren geven de totale tewerkstelling, totale toegevoegde waarde en arbeidsproductiviteit weer van de bedrijven in de cluster. Het aantal bedrijven in deze analyses, kan wat lager zijn dan het totaal aantal leden van de cluster. Voor een aantal bedrijven zoals zeer recent opgerichte bedrijven, zijn immers nog geen jaarrekeningen beschikbaar. Daarnaast wordt voor een beperkt aantal grote bedrijven, in samenspraak met de cluster, niet de volledige bedrijfsactiviteit meegenomen maar slechts een bepaald percentage. De reden hiervoor is dat slechts een deel van de bedrijfsactiviteit van deze bedrijven relevant is voor de cluster. Voor meer informatie over de gehanteerde methodologie (aflijnen van de cluster en het strategisch domein, koppelen met bedrijfseconomische data, verificatie, aanvulling en validatie van de ledenlijsten, en de analyses) verwijzen we naar het Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 6

12 rapport STORE Methodologie voor het beschrijven van speerpuntclusters in Vlaanderen. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 7

13 4 Samenstelling van de cluster Dit hoofdstuk omschrijft de samenstelling van de speerpuntcluster Catalisti en is gebaseerd op algemene bedrijfsdata van de 55 projectleden van Catalisti bij aanvang van het clusterinitiatief op 1 januari In eerste instantie wordt gekeken naar de verdeling van de activiteit van de bedrijven in de cluster in economische sectoren. Daarna worden de geografische spreiding, grootte en leeftijd van de bedrijven in de cluster besproken. In de appendix zijn dezelfde analyses opgenomen voor het totaal van project- en entryleden van Catalisti. 4.1 Sectorale verdeling Voor de verdeling van de clusteractiviteit in economische sectoren kijken we naar de NACE principal code van bedrijven, dit is de sector code die de belangrijkste sector van activiteit van bedrijven weergeeft. Vervolgens tellen we het aantal bedrijven per sector. Eerst kijken we naar de algemene verdeling van bedrijfsactiviteit in de cluster in primaire, secundaire, tertiaire en quartaire sectoren. Dit laat ons toe om de verschillende clusters op een vergelijkbare manier in kaart te brengen. Vervolgens gaan we dieper in op de specifieke sectoren die voor de bepaalde cluster belangrijk zijn. We stellen vast dat er in de cluster, op basis van de NACE principal code, geen bedrijven actief zijn in de primaire sector (landbouw) en er slechts 1 bedrijf actief is in de quartaire sector (niet-commerciële dienstverlening). In het verdere verloop van de studie wordt dit bedrijf toegevoegd bij de dienstensector. Twee derde van de bedrijven in Catalisti zijn actief in de industrie, een derde betreft dienstenbedrijven. We maken nu een nieuwe categorisatie waarbij we de core sector van de speer- Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 8

14 Figuur 1: Sectorale verdeling van het aantal bedrijven in de cluster (%) 2% 35% 64% secundaire sector tertiaire sector quartaire sector puntcluster uitlichten. In het geval van Catalisti bevinden de core sectoren zich in de chemie (NACE 20) en kunststoffen (NACE 22.2). Deze sector wordt daarom afgesplitst van de overige industrie. Parallel hiermee lichten we ook de sector van de groothandel in chemische producten (NACE 46.75) uit de algemene sector van de diensten. Het resultaat wordt weergegeven in figuur 2. Figuur 2: Aantal bedrijven in de cluster, volgens cluster specifieke sectoren chemie en kunststoffen overige industrie grooth. in chem. producten overige diensten 12 De meeste ondernemingen behoren tot de core sector chemie en kunststoffen (NACE 20 en 22.2, 22 bedrijven, 42%). Deze core sector kan verder opgedeeld worden op basis van de NACE 4-cijfer gegevens (zie figuur 3). De sector chemie telt 21 bedrijven verspreid over 8 verschillende sectoren, waarbij de sector andere organische chemische basisproducten (NACE 20.14) en de sector andere chemische producten (NACE 20.59) de grootste sectoren zijn, met respectievelijk 5 en 6 bedrijven. De sector kunststoffen telt 2 bedrijven die tot de projectleden behoren. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 9

15 Naast de core sector zijn er nog 12 bedrijven (22%) actief in andere secundaire sectoren. De sector groothandel in chemische producten telt 5 bedrijven (10%). Vijftien bedrijven (27%) zijn actief in overige diensten. Figuur 3: Aantal bedrijven in speerpuntclusterde chemie en kunststoffen sector per NACE 4-cijfer code Een lijst van economische sectoren en het aantal bedrijven in de cluster dat actief is in deze sectoren, is opgenomen in de appendix. 4.2 Geografische spreiding Locatie van de hoofdzetels Figuur 4 toont de geografische spreiding in Vlaanderen en Brussel van de clusterleden op basis van de locatie van hun hoofdzetel. We vinden dat alle Vlaamse provincies en Brussel in de cluster vertegenwoodigd zijn, met een belangrijke concentratie van bedrijven in de provincie Antwerpen, Oost- en West-Vlaanderen. Zowel de bedrijven actief in de industrie als in de diensten zijn het sterkst vertegenwoordigd in deze provincies. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 10

16 Figuur 4: Aantal ondernemingen volgens locatie Aantal bedrijven in de cluster West-Vlaanderen Oost-Vlaanderen Antwerpen Vlaams-Brabant Limburg Brussel Industrie Diensten Multinationaal karakter Figuur 5 toont het multinationaal karakter van de clusterleden. Twee derde van de bedrijven uit de cluster zijn Belgische bedrijven, dit zijn bedrijven met een Belgische meerderheidsaandeelhouder. We maken verder het onderscheid tussen Belgische binnenlandse bedrijven en Belgische multinationals. Belgische binnenlandse bedrijven hebben geen dochterondernemingen in het buitenland. Zij maken 15% uit van de bedrijven in de cluster. Belgische multinationals daarentegen hebben wel een of meerdere dochterondernemingen in het buitenland. Zij vertegenwoordigen bijna de helft van de bedrijven in de cluster. Tot slot zijn 35% van de bedrijven in de cluster buitenlandse multinationals. Dit zijn bedrijven met een buitenlandse meerderheidsaandeelhouder. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 11

17 Figuur 5: Verdeling van het aantal ondernemingen volgens multinationaal karakter 15% 35% Belgisch binnenlands bedrijf Belgische multinational Buitenlandse multinational 51% 4.3 Grootte en leeftijd van de bedrijven Grootte Figuur 6 toont de verdeling van de bedrijven van de cluster volgens grootte, op basis van het aantal voltijdse equivalenten dat een onderneming tewerkstelt. De gehanteerde verdeling volgt de Europese definitie voor KMOs, echter zonder rekening te houden met de omzet en totale activa van bedrijven. Er wordt ook een bijkomende onderverdeling gemaakt voor de grote bedrijven: Micro onderneming: 1-9 werknemers Kleine onderneming: werknemers Middelgrote onderneming: werknemers Grote onderneming (<1000): werknemers Grote onderneming ( 1000): werknemers Grote onderneming ( 5000): 5000 en meer werknemers De cluster Catalisti bestaat voor meer dan de helft uit KMOs (65%). De middel- Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 12

18 grote ondernemingen en grote ondernemingen met minder dan 1000 werknemers zijn het sterkst vertegenwoordigd, met elk 27%. Er zijn ook 4 bedrijven (7%) met 1000 of meer werknemers. De totale tewerkstelling in de cluster wordt in meer detail beschreven in hoofdstuk 5.1. Figuur 6: Verdeling van het aantal ondernemingen volgens bedrijfsgrootte 27% 7% 4% 16% 18% geen werknemers micro (1-9) klein (10-49) middelgroot (50-249) groot ( ) groot ( ) 27% Figuur 7 maakt een onderverdeling van het aantal bedrijven volgens grootte over de vier grote subsectoren van de cluster. We zien dat het grootste aandeel grote bedrijven terug te vinden is in de core sector chemie en kunststoffen. Het grootste aandeel KMOs is terug te vinden in de ondersteunende diensten. Figuur 7: Aantal ondernemingen volgens bedrijfsgrootte per sector Aantal bedrijven in de cluster Chemie en kunststoffen Overige industrie Grooth. in chem. producten Overige diensten Geen Klein Groot1000 Micro Middelgroot Groot5000 Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 13

19 4.3.2 Leeftijd Figuur 8 geeft de verdeling van bedrijven weer in functie van hun leeftijd (vanaf het jaar van oprichting). De speerpuntcluster bestaat uit bedrijven van verschillende leeftijden, van heel jonge bedrijven (minder dan 10 jaar) tot mature bedrijven van meer dan 70 jaar. Bedrijven tussen de 10 en 30 jaar zijn het best vertegenwoordigd in de cluster. Bedrijven actief in de dienstensectoren zijn over het algemeen jonger dan de bedrijven in de industrie. Figuur 8: Aantal ondernemingen volgens leeftijd Aantal bedrijven in cluster en ouder Leeftijdsklasse van de bedrijven Industrie Diensten Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 14

20 5 Economisch draagvlak van de cluster Het economisch belang van de speerpuntcluster Catalisti wordt geschat op basis van de tewerkstelling en toegevoegde waardecreatie van de clusterleden, zoals gerapporteerd in de recentste jaarrekening van de bedrijven. We geven ook de arbeidsproductiviteit van de bedrijven in de cluster weer. Voor deze analyses beschouwen we al de bedrijven in de cluster die zowel tewerkstelling als toegevoegde waarde rapporteren. De economische activiteit van twee grote bedrijven in de cluster worden gewogen omdat slechts een deel van de bedrijfsactiviteit relevant is voor de cluster. Het totaal aantal bedrijven dat in de economische analyse wordt opgenomen daalt hierdoor van 55 naar 54. Voor de presentatie van het economisch draagvlak verdelen we de cluster in dezelfde subsectoren als voor het beschrijven van de samenstelling van de cluster, met name: chemie en kunststoffen, overige industrie, groothandel in chemische producten en overige diensten. 5.1 Tewerkstelling Bij aanvang van het clusterinitiatief, bedraagt de totale tewerkstelling van de bedrijven in de speerpuntcluster voltijdse equivalenten (vte). Figuur 9 geeft de verdeling van de tewerkstelling per subsector grafisch weer. Meer gedetailleerde gegevens (totaal, gemiddelde, mediaan) van de tewerkstelling per sector zijn gegeven in Figuur 10. De sector van de vervaardiging van chemische producten en kunststoffen staat in voor 63% van de arbeidsplaatsen in de cluster ( vte s). Het is eveneens de sector met de grootste gemiddelde tewerkstelling per bedrijf. De overige industrie is goed voor werknemers (21% van de cluster). De twee overige subsectoren, groothandel in chemische producten en overige diensten, vertegenwoordigen respectievelijk 4 en 12% van het totaal aantal vte s. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 15

21 Figuur 9: Grafische weergave tewerkstelling per sector 10,000 Tewerkstelling (VTE) 8,000 6,000 4,000 2,000 0 Chemie en kunststoffen Overige industrie Grooth. in chem. producten Overige diensten Figuur 10: Overzicht tewerkstelling per sector 5.2 Toegevoegde waarde Bij aanvang van het clusterinitiatief, bedraagt de totale toegevoegde waarde van de bedrijven in de speerpuntcluster 4,9 miljard Euro. Figuur 11 geeft de verdeling van de toegevoegde waarde grafisch weer, terwijl figuur 12 een gedetailleerd overzicht geeft (totaal, gemiddelde, mediaan) van de toegevoegde waarde over de subsectoren. De sector chemie en kunststoffen (23 bedrijven) staat in voor meer dan de helft van de toegevoegde waarde in de cluster (2,8 miljard Euro, 58%). De overige industrie, met slechts 12 bedrijven, is goed voor 1,7 miljard Euro (34% van de cluster). De twee overige subsectoren, groothandel in chemische producten en overige diensten, zijn goed voor respectievelijk 2 en 5% van de totale toegevoegde waarde. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 16

22 Figuur 11: Grafische weergave toegevoegde waardecreatie per sector 3,000 Toegevoegde waarde (mio euro) 2,500 2,000 1,500 1, Chemie en kunststoffen Overige industrie Grooth. in chem. producten Overige diensten Figuur 12: Overzicht toegevoegde waarde per sector 5.3 Arbeidsproductiviteit De arbeidsproductiviteit of de toegevoegde waarde per werknemer van de verschillende sectoren in de cluster wordt op twee manieren berekend. Enerzijds wordt gekeken naar de gewogen arbeidsproductiviteit, anderzijds naar de gemiddelde arbeidsproductiviteit. De gemiddelde arbeidsproductiviteit wordt berekend door het gemiddelde te nemen van de arbeidsproductiviteit van elk bedrijf in de sector. De gewogen arbeidsproductiviteit wordt berekend door de arbeidsproductiviteit op bedrijfsniveau te wegen met het tewerkstellingsaandeel van het bedrijf in de totale tewerkstelling. Op deze manier telt bij de gewogen arbeidsproductiviteit de productiviteit van grote bedrijven sterker door. Deze gewogen productiviteitsmaatstaf geeft in feite de totale arbeidsproductiviteit van een sector weer (totale toegevoegde waarde / totale tewerkstelling) Figuur 13 geeft de verdeling van de gewogen arbeidsproductiviteit per sector grafisch weer. Figuur 14 geeft een overzicht van de gewogen en gemiddelde arbeidsproductiviteit over de sectoren. De arbeidsproductiviteit in de industrie is Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 17

23 hoger dan in de diensten. Bedrijven in de overige industrie hebben de hoogste gewogen arbeidsproductiviteit. Voor al de sectoren ligt de gewogen arbeidsproductiviteit hoger dan de niet gewogen arbeidsproductiviteit, hetgeen aangeeft dat grote bedrijven productiever zijn dan kleine bedrijven. Figuur 13: Arbeidsproductiviteit gewogen met de tewerkstelling in de sector Arbeidsproductiviteit (1000euro/empfte) Chemie en kunststoffen Overige industrie Grooth. in chem. producten Overige diensten Figuur 14: Overzicht arbeidsproductiviteit per sector Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 18

24 6 Strategisch domein Het strategisch domein van de speerpuntcluster Catalisti is de chemie en de kunststoffen. Deze komen overeen met de core sectoren geïdentificeerd in het hoofdstuk van de samensteling van de cluster: de economische sectoren chemie (NACE 20) en kunststoffen (NACE22.2). In dit hoofdstuk bekijken we de positionering van de sector chemie en kunststoffen in Vlaanderen ten opzichte van Europa. We kijken achtereenvolgens naar de economische specialisatie van Vlaanderen en de export- en technologische specialisatie in de chemie en kunststoffen. Vervolgens bestuderen we het economisch draagvlak van de sector chemie en kunststoffen in Vlaanderen op basis van tewerkstellings- en toegevoegde waarde cijfers, en op basis van exportperformantie. 6.1 Positionering binnen Europa Om het strategisch domein van de chemie en kunststoffen in Vlaanderen te positioneren binnen Europa, maken we gebruik van specialisatie indices. Deze indices kijken naar het relatieve belang van de sectoren chemie en kunststoffen in de Vlaamse economie ten opzichte van het relatieve belang van de sectoren chemie en kunststoffen in heel Europa. Specialisatie kan gemeten worden op basis van verschillende economische indicatoren zoals tewerkstelling, toegevoegde waarde, export, patenten, etc. Indien Vlaanderen meer (minder) gespecialiseerd is dan Europa in de sectoren chemie en kunststoffen, dan zal de specialisatie index een waarde groter (kleiner) dan 1 aannemen. Hoe groter (kleiner) de waarde van de index, hoe groter de specialisatie van Vlaanderen in de betreffende sectoren. De specialisatie index is dus een (relatieve) performantie maatstaf. We verwijzen naar het rapport STORE Analyse van de Vlaamse economie, waarin deze specialisatie indices, tesamen met andere performantie indicatoren berekend worden om de relatieve performantie van de verschillende economische sectoren in Vlaanderen in kaart te brengen. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 19

25 6.1.1 Economische specialisatie van Vlaanderen Figuur 15 positioneert de performantie van economische sectoren in Vlaanderen ten opzichte van Europa. Hiertoe worden regionale data van Eurostat gebruikt. De horizontale as is de specialisatie index. Deze geeft de relatieve specialisatie weer van sectoren in Vlaanderen ten opzichte van de relatieve specialisatie van sectoren in Europa (EU-28) op basis van de toegevoegde waarde in deze sectoren in Sectoren met een waarde groter dan 1 (rechts van de grafiek) zijn sectoren waarin Vlaanderen meer gespecialiseerd is dan de rest van Europa. De verticale as is de gemiddelde jaarlijkse groei in toegevoegde waarde van sectoren in Europa (EU-28) over de periode , gecorrigeerd voor inflatie (op basis van de CPI index). De verticale as geeft het groeipotentieel van sectoren weer: sectoren met een groot groeipotentieel kenden de voorbije jaren binnen Europa een grotere groei. De gemiddelde groei, gewogen over alle sectoren heen, is de referentielijn in de grafiek: sectoren boven (onder) deze lijn, groeien sterker (minder sterk) dan de gemiddelde Europese groei. De grootte van de bollen worden bepaald door de tewerkstelling van sectoren in Vlaanderen in 2015: sectoren voorgesteld door een grote bol zijn belangrijke sectoren voor Vlaanderen in termen van tewerkstelling. In figuur 15 worden de dienstensectoren aangegeven in het groen, de industrie in het blauw, de bouw in het rood en de energie sectoren in het geel. Voor de classificatie van NACE sectoren in industrie, energie, bouw en diensten maken we gebruik van de brede sector classificatie op basis van HERMES-HERMREG, zie appendix. Uit figuur 15 blijkt het belang van de dienstensectoren. De grootte van de groene bollen geven aan dat de diensten een belangrijk aandeel vormen van de tewerkstelling in Vlaanderen. Met uitzondering van de handel, zijn ook sectoren met een bovengemiddelde groei in Europa. Wat betreft specialisatie in de diensten, volgt Vlaanderen in grote mate het Europese gemiddelde, met uitzondering van de horeca. De blauwe bollen zijn de industriële sectoren. We onderscheiden uitrustingsgoederen (IT, electronische en optische producten, electrische apparatuur, machines en transportmiddelen), consumptiegoederen (onder meer voeding en dranken, textiel, hout, papier, meubelen) en intermediaire goederen (chemie, farmacie, rubber en kunststof, metalen). De uitrustingsgoederen is de industriële sector met de hoogste groei, maar hierin is Vlaanderen weinig gespecialiseerd. De consumptiegoederen kennen een beperkte groei en qua specialisatie zit Vlaanderen ongeveer op het Europees gemiddelde. In de intermediaire goederen, Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 20

26 Gemiddelde groei in EU in % ( ) daarentegen is Vlaanderen wel erg gespecialiseerd, meer dan in andere sectoren. Het is een vrij belangrijke sector in termen van tewerkstelling in Vlaanderen, met een bovengemiddelde Europese groei in de voorbije jaren. Figuur 15: Positionering van brede economische sectoren binnen Europa 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 uitrustings goederen horeca overige marktdiensten vervoer intermediaire goederen 1,5 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 energie handel 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0 consumptiegoederen Specialisatie bouw In figuur 16 wordt de sector van intermediaire goederen verder gedetailleerd. De belangrijkste NACE 2-cijfer sector binnen de intermediaire goederen op basis van tewerkstelling is de sector van de metalen producten, gevolgd door de chemie. Figuur 16 toont aan dat Vlaanderen een belangrijke specialisatie vertoont in de sector chemie: het relatieve aandeel van de sector chemie in de totale Vlaamse economie is ongeveer 2.79 keer zo belangrijk ten opzichte van het relatieve belang in Europa. Binnen de intermediaire goederen, kende de sector chemie de grootste groei in Europa. De regionale data is niet voldoende gedetailleerd om de sector van de vervaardiging van rubber en plastiek verder op te splitsen in rubber en plastiek. Figuur 16 toont aan dat de rubber en plastiek de tweede snelst groeiende sector is in Europa binnen de intermediaire goederen. Vlaanderen volgt het Europese gemiddelde in termen van specialisatie in de rubber en plastiek nijverheid. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 21

27 Gemiddelde groei in EU in % ( ) Figuur 16: Positionering van intermediaire goederen sectoren binnen Europa 6 Intermediaire goederen (C20-C25) rubber en kunststoffen (C22) farmaceutische grondstoffen en producten (C21) chemie (C20) 2 1 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3, metalen producten (C25)) minerale producten (C23) Specialisatie metalen in primaire vorm (C24) Export en technologische specialisatie van Vlaanderen Figuur 17 geeft op de horizontale as de technologische specialisatie (RTA: Revealed Technological Advantage) en op de verticale as de exportspecialisatie (RCA: Revealed Technological Advantage) van de industriële sectoren in Vlaanderen ten opzichte van Europa weer. De figuur komt uit het Indicatorenboek 2017 van het Expertisecentrum O&O Monitoring (ECOOM) en werd berekend op basis van export- en patentdata van Vlaanderen ten opzicht van de volgende landen: België, Oostenrijk, Denemarken, Finland, Frankrijk, Duitsland, Griekenland, Ierland, Italië, Luxemburg, Nederland, Portugal, Spanje, Sweden en het Verenigd Koninkrijk. NACE sector 19 (Vervaardiging van cokes en van geraffineerde aardolieproducten) en NACE sector 18 (Drukkerijen, reproductie van opgenomen media) zijn niet opgenomen in deze figuur. Figuur 17 toont aan (verticale as) dat de chemie de industriële sector is waarin Vlaanderen het meest gespecialiseerd is in termen van export (RCA = 1.74), na de sector drukkerijen (RCA = 4.91: sector niet opgenomen in de figuur). Vlaanderen Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 22

28 doet het ook erg goed in termen van technologische specialisatie in de chemie (RTA = 1.55). De sector van de rubber en kunststof (ook hier is het niet mogelijk om deze verder op te splitsen in rubber versus kunststof) ligt qua export- en technologische specialisatie heel dicht bij het Europese gemiddelde (RCA = 1.04, RTA = 1.08). De verschillende figuren met specialisatie indices wijzen dus op een erg sterke positie van de chemiesector in Vlaanderen, en een eerder gemiddelde positie van de sector rubber en kunststoffen. Beide sectoren kenden de voorbije jaren wel een belangrijke groei in Europa. Figuur 17: Export en technologische specialisatie binnen Europa Bron: Indicatorenboek 2017 van ECOOM 6.2 Economisch draagvlak in Vlaanderen Om het economisch draagvlak van de chemie en kunststoffen sector in Vlaanderen in kaart te brengen, kijken we naar de totale tewerkstelling en toegevoegde waarde van de sector op gedetailleerd NACE 4-cijfer niveau. We gebruiken hiertoe Belfirst data. Vervolgens bekijken we ook de Vlaamse export cijfers voor de chemie en kunststoffen. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 23

29 6.2.1 Tewerkstelling en toegevoegde waarde De tewerkstelling en toegevoegde waarde in deze sectie zijn berekend op alle bedrijven met een hoofdzetel in Vlaanderen of Brussel en betreffen de cijfers van Figuur 18 toont aan dat de sector van de organische chemische basisproducten met werknemers de grootste subsector is binnen het strategisch domein van de chemie en kunststoffen, gevolgd door de sector van de andere chemische producten, de sector van de vervaardiging van platen, vellen, buizen en profielen van kunststof, de kunststoffen in primaire vormen en het verpakkingsmateriaal van kunststof. In termen van toegevoegde waarde, zien we weeral het grote belang van de sector van de organische chemische basisproducten, zie figuur 19. De sectoren andere chemische producten, kunststoffen in primaire vormen en de sector andere anorganische chemische basisproducten vervolledigen de top 4 van de subsectoren van het strategisch domein chemie en kunststoffen met grootste toegevoegde waarde in Vlaanderen. Figuur 18: Strategisch domein - tewerkstelling andere organische chemische basisproducten andere chemische producten, n.e.g. platen, vellen, buizen en profielen van kunststof kunststoffen in primaire vormen verpakkingsmateriaal van kunststof andere anorganische chemische basisproducten andere producten van kunststof verf, vernis e.d., drukinkt en mastiek kunststofartikelen voor de bouw verdelgingsmiddelen parfums en toiletartikelen industriële gassen zeep en wasmiddelen, poets- en reinigingsmiddelen kunstmeststoffen en stikstofverbindingen kleurstoffen en pigmenten synthetische rubber in primaire vormen synthetische en kunstmatige vezels lijm etherische oliën 0 2,000 4,000 6,000 8,000 Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 24

30 Figuur 19: Strategisch domein - toegevoegde waarde (mln Euro) andere organische chemische basisproducten andere chemische producten, n.e.g. kunststoffen in primaire vormen platen, vellen, buizen en profielen van kunststof andere anorganische chemische basisproducten verpakkingsmateriaal van kunststof verdelgingsmiddelen zeep en wasmiddelen, poets- en reinigingsmiddelen andere producten van kunststof industriële gassen verf, vernis e.d., drukinkt en mastiek kunststofartikelen voor de bouw parfums en toiletartikelen synthetische rubber in primaire vormen synthetische en kunstmatige vezels kunstmeststoffen en stikstofverbindingen kleurstoffen en pigmenten lijm etherische oliën ,000 1,500 2, Export Figuur 20 geeft het relatieve aandeel in de export weer van al de industriële sectoren in Vlaanderen (bron: Statistiek Vlaanderen). In absolute cijfers heeft de sector van de chemie de grootste export (goed voor 15% van de totale export), gevolgd door vervoermaterieel, machines en farmaceutische producten. Kunststoffen komen op de 6de plaats en zijn goed voor 7% van de exports. In figuur 21 kijken we naar de handelsbalans d.w.z. voor elke sector trekken we de import van de export af. In dit geval is de sector van de kunststoffen duidelijk de grootste netto exporteur en zakt de chemische industrie van de eerste naar de vierde plaats. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 25

31 Figuur 20: Vlaamse export (%) Figuur 21: Vlaamse handelsbalans - top 5 sectoren Figuur 22 zoomt in op de verschillende subsectoren van de sector chemie en kunststoffen op basis van de Europese Combined Nomenclature (CN) 2-cijfer classificatie. De lijst met relevante CN codes voor de chemie en kunststoffen is terug te vinden in de appendix. Deze figuur toont aan dat in termen van export, de sectoren organische chemische producten en kunststoffen veruit de belangrijkste zijn. Tesamen vertegenwoordigen ze een export van meer dan 45 miljard Euro. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 26

32 Figuur 22: Vlaamse export chemie en kunststoffen per subsector (%) % 3% 29 - Organische chemische producten 3% 39 - Kunststof en toepassingen 4% 9% 41% 38 - Diverse producten van de chemische industrie 32 - Looi- en verfextracten; kleurstoffen; verf en vernis 28 - Anorganische chemische producten 32% 33 - Etherische oliën; harsaroma's; parfumerie, toiletartikelen en cosmetica 34 - Zeep; wasmiddelen; smeermiddelen; poets- en onderhoudsmiddelen Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 27

33 7 Kernindicatoren De kernindicatoren op niveau van de speerpuntcluster zijn berekend op basis van de financiële cijfers van 2016 van de projectenleden van Catalisti op 1 januari Naast de weergave van het totale aantal, worden de kernindicatoren opgesplitst in brede, cluster-specifieke sectoren, per NACE-2 digit sector en per tewerkstellingsklasse. De totale tewerkstelling van de cluster bedraagt voltijdse equivalenten (vte). De core sectoren van chemie en kunststoffen zijn goed voor twee derde van deze tewerkstelling ( vte). De totale toegevoegde waarde gegenereerd door de cluster is miljoen Euro, waarvan miljoen Euro in de sectoren chemie en kunststoffen. In figuur 24 wordt vervolgens het belang van de cluster weergeven ten opzichte van de Vlaamse economie. Zo vertegenwoordigen de leden van Catalisti die in de NACE sectoren chemie en kunststoffen zitten (33 bedrijven), 23% van de tewerkstelling en 34% van de toegevoegde waarde in de sectoren chemie en kunststoffen in Vlaanderen. De bedrijven die in Catalisti actief zijn, vertegenwoordigen niet enkel een substantieel deel van de tewerkstelling en toegevoegde waarde, ze zijn ook beduidend productiever ( eur per werknemer) dan de volledige chemie en kunststoffen sector in Vlaanderen ( eur per werknemer). In de appendix zijn dezelfde analyses opgenomen voor het totaal van project- en entryleden van Catalisti. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 28

34 Figuur 23: Kernindicatoren Catalisti Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 29

35 Figuur 24: Kernindicatoren relatief t.o.v. de Vlaamse economie Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 30

36 8 Conclusie Dit rapport beschrijft de samenstelling en het economisch draagvlak van de speerpuntcluster voor chemie en kunststoffen, Catalisti, bij aanvang van de cluster op 1 januari 2017 aan de hand van bedrijfseconomische data van de bedrijven die begin 2017 deel uitmaken van de cluster. De speerpuntcluster Catilisti omvat 55 ondernemingen, gelegen in Vlaanderen en Brussel, die actief zijn in de industrie, de groothandel en de overige diensten. In termen van aantal ondernemingen, is de core sector van de chemie en kunststoffen, de belangrijkste economische subsector van de cluster, goed voor 23 van de 55 bedrijven. Geografisch gezien, volgens de locatie van de hoofdzetel, is de activiteit van de cluster verspreid over heel Vlaanderen met een zekere concentratie in Antwerpen en Oost- en West-Vlaanderen. De cluster bestaat uit een mix van micro, kleine, middelgrote tot zeer grote bedrijven, waarvan een aantal recent opgericht zijn. De leeftijdscategorie tussen 10 en 30 jaar is het best vertegenwoordigd in de cluster. De totale tewerkstelling van de bedrijven in de cluster bedraagt voltijdse equivalenten, waarvan twee derde ( vte) in de sector van de chemie en kunststoffen. De totale toegevoegde waarde gegenereerd door de bedrijven in de cluster is miljoen Euro, waarvan miljoen Euro binnen de chemie en kunststoffen. In de analyses van de positionering van de chemie en kunststoffen sector in Vlaanderen binnen Europa, wijzen de verschillende specialisatie indices (toegevoegde waarden, export, patenten) op een erg sterke positie van de chemiesector in Vlaanderen, en een eerder gemiddelde positie van de sector rubber en kunststoffen. Beide sectoren kenden de voorbije jaren een belangrijke groei in Europa. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 31

37 9 Appendix 9.1 Classificaties Figuur 25: Bredere sectorclassificatie, gebaseerd op HERMES-HERMREG Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 32

38 Figuur 26: CN classificatie van de chemie en kunststoffen sector Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 33

39 9.2 Bijkomende analyses voor projectleden Catalisti Samenstelling van de cluster Figuur 27: Aantal bedrijven in speerpuntcluster per NACE sectie Voor de onderverdeling in NACE secties maken we gebruik van de NACE principal code. Bedrijven kunnen actief zijn in verschillende codes. Er zijn relatief veel bedrijven actief in de dienstensector. Een aantal van de bedrijven hebben hun NACE principal code in de dienstensector, maar hebben een NACE primary of secundary code in de industrie. Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 34

40 9.2.2 Omzet per sector in de cluster Figuur 28: Overzicht omzet per sector Omzetcijfers worden niet door alle bedrijven gerapporteerd. In de kernindicatoren, kiezen we ervoor om de netto toegevoegde waarde van de cluster te rapporteren eerder dan omzet omdat de netto toegevoegde waarde van een bedrijf een betere proxy voor productiviteit dan omzet. 9.3 Bijkomende analyses voor project- en entryleden Catalisti Onderstaande grafieken geven de samenstelling van de cluster weer. In tegenstelling tot het hoodstuk 4, nemen we hier zowel de project- als entryleden mee op in de analyse. Figuur 29: Sectorale verdeling van het aantal bedrijven in de cluster (%) 1% 35% 64% secundaire sector tertiaire sector quartaire sector Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 35

41 Figuur 30: Aantal bedrijven in de cluster, volgens cluster specifieke sectoren chemie en kunststoffen overige industrie grooth. in chem. producten overige diensten 21 Figuur 31: Aantal bedrijven in de chemie- en kunststoffensector per NACE 4-cijfer code Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 36

42 Figuur 32: Aantal ondernemingen volgens locatie Aantal bedrijven in de cluster West-Vlaanderen Oost-Vlaanderen Antwerpen Vlaams-Brabant Limburg Brussel Industrie Diensten Figuur 33: Verdeling van het aantal ondernemingen volgens multinationaal karakter 29% 2% 22% Belgisch binnenlands bedrijf Belgische multinational Buitenlandse multinational n.b. 46% Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 37

43 Figuur 34: Verdeling van het aantal ondernemingen volgens bedrijfsgrootte 21% 5% 4% 5% 18% geen werknemers 26% 22% micro (1-9) klein (10-49) middelgroot (50-249) groot ( ) groot ( ) n.b. Figuur 35: Aantal ondernemingen volgens leeftijd Aantal bedrijven in cluster en ouder Leeftijdsklasse van de bedrijven Industrie Diensten Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 38

44 Figuur 36: Kernindicatoren Catalisti Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 39

45 Figuur 37: Kernindicatoren relatief t.o.v. de Vlaamse economie Steunpunt Economie & Ondernemen en KU Leuven (2018) 40