aan de Nieuwe Maas Oud IJsselmonde

Transcriptie

1 Oud IJsselmonde aan de Nieuwe Maas Oud IJsselmonde is een wijk in de deelgemeente IJsselmonde met ongeveer 3500 inwoners. Oud IJsselmonde is de enige bewaarde dorpskern met de typisch ruimtelijke structuur van een Boven- en Benedenstraat. Oud IJsselmonde wordt begrensd door de Nieuwe Maas in het noorden, de autosnelweg A16 in het zuidwesten en de wijk Beverwaard in het oosten. In de 20ste eeuw zijn vele kenmerkende elementen verdwenen. Het kasteel van IJsselmonde werd afgebroken en de bouw van de eerste (1965) en tweede Van Brienenoordbrug (1990), de ophoging van de Oostdijk naar Deltahoogte (v.a. 1980) en de stadsuitbreiding zijn ten koste gegaan van een groot aantal woningen, winkels, de korenmolen, de watertoren en een aantal grote boerderijen. Na de aanleg van de Tweede van Brienenoordbrug werd de veerpont van het IJsselmondsehoofd naar Kralingse Veer opgeheven. De laatste jaren zijn ook positieve ontwikkelingen te zien met de succesvolle restauraties aan de Adriaen Janszkerk, de verbouwing van het Koetshuis (2004), de reconstructie van het kerkplein en fraaie nieuwbouw in de stijl van vroeger aan de Bovenstraat. Al met al is het dorp een nadere beschouwing waard. 40 Tekst: Thomas van Zeijl Foto s: Vincent van Dordrecht

2 Geschiedenis IJsselmonde heeft een lange en bewogen geschiedenis. De oudste sporen van bewoning dateren uit de bronstijd. Op hoge oeverwallen, stroomruggen en donken werd dit rivierengebied al ver voor de Romeinse tijd bewoond door vissers, jagers en boeren. Het landschap bestond uit rietgorzen en moerasbos dat bestand was tegen overstroming en uitdroging. O.a. de wolf, bruine beer, edelhert, wild zwijn, otter en bever leefden in dit gebied. De meeste akkers en nederzettingen verdwenen weer toen de rivieren weer erg actief werden in de periode vlak na de Romeinen. Het eiland IJsselmonde kwam in 895 ter sprake toen bisschop Ansfridus van Utrecht het Zuid-Nedermaasland in leen kreeg van de Duitse keizer Otto III. De Hollandse graaf Dirk III maakte ook aanspraak op het eiland en dan met name de Riederwaard. De naam Riederwaard, Reyerwaard of Reyderwaard is waarschijnlijk afkomstig van het geslacht Riede dat in 1060 in Oost-IJsselmonde uitgestrekte goederen bezat. Na een strijd kwam de Hollandse graaf als winnaar uit de strijd, maar grensincidenten bleven niet uit. Islamunda Voordat er sprake is van een nederzetting met de naam Islamunda werd rond het jaar 1064 in opdracht van de bisschop van Utrecht, Willem I van Utrecht, een veste aan de monding van de Hollandse IJssel gebouwd. Dit latere kasteel werd gebruikt om tol te heffen op voorbijkomende schepen en ter bescherming van de waterwegen van en naar Utrecht en heette Islemünde. In 1076, na een nieuwe confrontatie met de Hollandse Dirk V verliest Utrecht de macht weer waarbij het slot Islemünde met de grond wordt gelijk gemaakt. In 1483 wordt een ander slot gebouwd, maar ook dat wordt al kort daarna, in 1489 verwoest. Maar dan komt het kasteel dat iedereen later kent als het Kasteel van IJsselmonde. De familie De Merode bouwt in 1550 een kasteel aan de westkant van IJsselmonde. Zo n honderd jaar lang blijft de familie verbonden aan IJsselmonde. Er is een mooi schilderij van Aert Anthonisz die een schitterend zicht op IJsselmonde schildert, waar dat kasteel op staat afgebeeld. Het Kasteel en de rechten worden in 1664 verkocht aan Adriaan Lampsins. Die vindt het ruim 100 jaar oude kasteel mooi, maar ouderwets. Hij geeft opdracht voor een grondige verbouwing. Zo grondig dat er eigenlijk een nieuw kasteel gebouwd wordt op de plek van het eerdere kasteel. Adriaan wil een rechthoekig kasteel met op elke hoek een toren en een slotgracht. Achter het kasteel komt een grote, mooie tuin met veel vijvers. Uiteindelijk komt het bezit in 1724 van de familie Bichon die het onderhoudt tot Dan wordt het in 1900 afgebroken. Het koetshuis uit 1679 blijft en doet dienst als smederij, modewinkel, restaurant en tegenwoordig als trouw-, vergader- en feestlocatie. Overstromingen Maar nu terug in de geschiedenis! In de 12-de eeuw heeft waarschijnlijk de eerste bedijking van de Riederwaard plaats gevonden. Van echte dijken was toen nog geen sprake, het ging veel meer om kaden. Na bedijking zijn de kommen toch lange tijd ontoegankelijk en drassig gebleven met hooilanden, eendenkooien en wilgengrienden. In grienden werd vlechthout gehaald voor dijkbouw. Al in 1287 is er een dijkdoorbraak geweest in de Riederwaard. Bij aanvang van de 14e eeuw was dit eiland niets anders dan een verzameling van kleinere eilandjes, door veel killen of kreken gescheiden en met gorzen of platen omgeven. Gorzen noemde men oorden of noorden en dit komt in enkele plaatsnamen nog terug: Rijsoord, Feijenoord en Varkensoord. Ook in 1421 overstroomde de Riederwaard bij de Elisabethsvloed. Dit was te wijten aan de slecht onderhouden dijken langs de Waal. Bij deze vloed ontstond tevens de Biesbosch. Er wordt gestart met dijkaanleg waardoor de nog steeds bestaande structuur van een Boven- en Benedenstraat ontstaat. Rond 1437 zijn de dijken klaar, maar helaas stroomt het gebied tien jaar later weer onder water. De dijken worden hersteld en verstevigd. Ambachtsheerlijkheid De opkomst van IJsselmonde als dorpsgemeenschap is rond Tot die tijd was IJsselmonde een vrij onbelangrijk aanhangsel van Kralingen. Na die tijd spreken we van de ambachtsheerlijkheid IJsselmonde. De ambachtsheer was een door graaf, kerk of leenheer aangesteld persoon en had de bevoegdheid bepaalde privileges uit te oefenen over de bevolking zoals rechtspraak en belastingheffing. De bevolking telde in 1778 zo n 1000 zielen die werden bestuurd door een eigen raad. Deze raad mocht onder andere beslissen over de brandweer, het onderwijs, de politie, verbetering van wegen en het organiseren van de jaarlijkse paardenmarkt. Adriaen Janszkerk Deze kerk is rond 1447 gebouwd, vlak na de laatste dijkdoorbraak. Eerst wordt het koor van de kerk gebouwd (de plek waar het altaar staat), daarna de toren. Als laatste wordt het schip gebouwd, het middelste deel van de kerk met een toegang in het noorden en in de zuidwesthoek een portaaltje (doopkapel?). In 1462 zou de kerk tot Katholieke parochiekerk verheven zijn en gewijd aan Maria Visitatio. Er zijn geleerden die beweren dat in de archie- IN DE BUURT Oud IJsselmonde NR 01 - BEST SELECTED CITY NEWS - FEBRUARI 12 IN DE BUURT 41

3 ven van het Bisdom Utrecht melding gemaakt wordt van de Parochiekerk der heiligen Cosmas en Da mianus te IJsselmonde. En omdat er tot eind vorige eeuw maar één kerk geweest is, zou dat dezelfde moeten zijn. Hoe dan ook, aan de katholieke traditie komt een einde als pastoor Adriaen Janszoon van Berckenwoude in 1566 demonstratief breekt met de katholieke traditie. Hij preekt voortaan volgens de Hervormde leer. Hij wordt het slachtoffer van de gevreesde hertog van Alva en gevangen genomen. Op 30 mei 1570 wordt hij aan het Korte Voorhout in Den Haag terechtgesteld en sterft door wurging en verbranding. Na de reformatie is IJsselmonde overwegend protestants geworden. Rond 1500 werden er twee kleine dwarsbeuken tegen het schip geplaatst. Circa 50 jaar later werd het oude schip gesloopt en vervangen door het huidige veel grotere driebeukige schip met pilaren en houten tongewelven. In juni 1678 sloeg de bliksem in de kerk met grote schade aan dak en toren tot gevolg en door brand gaan bijna alle archieven verloren. Pas in 1681 wist dominee Petrus Massis genoeg geld bij elkaar te krijgen om met de herbouw te kunnen aanvangen. Volgens een gedenksteen in de torenkamer is de toren in 1780 opnieuw bemetseld. Het vermoeden is dat die gedenksteen uit een ander gebouw afkomstig is en hier is hergebruikt. De tegenwoordige uitvoering is het resultaat van restauraties in 1923 en vervolgens fasematig in de periode e-18e eeuw In de 17e en 18e eeuw kwam de gehele streek dan geleidelijk tot welvaart. Een gunstige samenstelling van de bodem, het Hollandse klimaat, een goed ligging tussen voorname steden als Rotterdam en Dordrecht, die beide aan een rivier liggen en het feit dat de meeste belangrijke noord-zuid verbindingen te land over het eiland liepen, droegen hier belangrijk toe bij. Eeuwen oud zijn de veeteelt en later de landbouw met vooral koren en in het oosten vlas. De eisen van de stadsbewoners deden een belangrijke tuinbouw ontstaan, evenals een intensieve zoetwatervisserij rond het gehele eiland. Het ging hierbij vooral om de vangst van zalm en steur. Overal in de dijkdorpen kwamen de grotere en kleinere bedrijven tot bloei: zoutketen, steenplaatsen, scheepswerven en industriemolens voor het persen van olie, het maken van tras, het zagen van hout en het malen van meel. 19e-20e eeuw Tijdens de Franse overheersing aan het begin van de negentiende eeuw kreeg de gemeenteraad van IJsselmonde als taak het bijhouden van een burgerlijke stand en een bevolkingsregister. Het grondgebied van IJsselmonde omvatte toen een groot deel van het huidige Rotterdam-Zuid, en strekte zich uit tot waar tegenwoordig de wijken Katendrecht, Feijenoord en het tegenwoordige Lombardijen liggen. Het dorp IJsselmonde was altijd een zelfstandige gemeente tot het in 1941 door Rotterdam werd geannexeerd en sindsdien is de wijk IJsselmonde ontstaan en werd het dorp Oud-IJsselmonde, de wijk Oud-IJsselmonde. In de nacht van 31 januari 1953 stuwen springtij en een noordwesterstorm het Noordzeewater tot enorme hoogte. In IJsselmonde valt de schade gelukkig mee. Tot een echte dijkdoorbraak komt het niet. Wel raakt de dijk op achttien plekken zwaar beschadigd en zijn tientallen woningen door het water aangetast. Vooral op de Boven straat en de Oostdijk is er veel schade, maar er vallen geen slachtoffers. Wat verdween Van het oude landschap is niets over op enkele grienden langs de Noord en de Oude Maas na. De wolf is sinds 1850 uitgestorven en de Bever en de Otter ook. De vegetatie is grotendeels verarmd en aangeplant. Van de oude kastelen en gebouwen op IJsselmonde is weinig over. De invloed van het water is door de deltawerken gering geworden. Het water en de fauna kunnen de mensen op IJsselmonde niet meer bedreigen. Een belangrijke ontwikkeling in de Het Veerhuis infrastructuur vond plaats in 1965, toen de Brienenoordbrug werd voltooid ten behoeve van de oostelijke ringweg om Rotterdam, waarvoor de A16 dwars door het dorp moest worden getrokken, met bijbehorend wegenknooppunt. Wat bleef Wat bleef is o.a. de traditionele paardenmarkt. De paardenmarkt dateert qua opzet van het jaar 1701 en is vanaf 1978 in ere hersteld en vindt traditiegetrouw jaarlijks plaats op de laatste woensdag in juni. Het is nu onderdeel van een evenement dat een week duurt. Behalve de paardenmarkt met grootse braderie en demonstraties van oude ambachten op en rond het Kerkplein, Kasteelweg en Bovenstraat en een smartlappenkoor bij het Koetshuis, is er ook een kermis nabij het IJsselmondsehoofd en live muziek bij Café De Gouden Leeuw (sinds 1900) en wordt er in die week ook een hardloopwedstrijd en recreatieloop en bingo georganiseerd. Wat ook bleef kunt u met eigen ogen gaan bekijken. Loop de beschreven wandelroute en stel vast dat er alles bij elkaar nog heel wat historie te zien is en meer dan een bezoek waard. Rondje Oud IJsselmonde Oud IJsselmonde ligt aan de voet van de Van Brienenoordbrug. Volg de richtingborden Oud IJsselmonde naar de Kasteelweg. De torenspits van de Adriaen Janszkerk markeert het start- en eindpunt van een wandeling langs historische herkenningspunten. Op het kerkplein voor de kerk staat een oorlogsmonument dat ontworpen is door P.B. van den Eynde. De twee marmeren plaquettes voor het monument zijn later (2003) geplaatst. Een voor de slachtoffers van de tweede wereldoorlog en een voor de slachtoffers van de oorlog in Nederlands-Indië. Op de achterste uitbouw van de kerk (de consistorie) staat een vergulde windvaan in de vorm van een zalmschouw, ooit geschonken door het vissersgilde van IJsselmonde. De traditionele haan op de torenspits moet na 1771 vervangen zijn door een leeuw. Het vermoeden is dat deze Nederlandse Leeuw verwijst naar de link die IJsselmonde had met het geslacht Nassau. Justinus van Nassau (bastaardzoon van prins Willem 1 van Oranje) trouwde te IJsselmonde op 4 december 1597 met Anna van Merode. Vanaf het plein gaan we links langs de kerk, aan het eind ligt links de oude pastorie van de Nederlands Hervormde Kerk (1885), een gemeentelijk monument dat hard aan restauratie toe is. Achter een hekje is in de kerkmuur de dichtgemetselde ingang (met inscriptie) te zien van de grafkelder van de ambachtsheren van Oost- en West IJsselmonde. In 1923 zijn de graven in de kerk geruimd en de stenen in de vloer (terug)geplaatst. De kerk heeft een gebrandschilderd glas-in-lood raam met het gemeentewapen van IJsselmonde de klimmende bever (1816) en de (familie)wapens van de ambachtsheren van IJsselmonde. Langs de toren en de voormalige slotgracht. Aan de overzijde de plek waar het laatste kasteel gestaan heeft, is de oude kademuur nog 42

4 NR 01 - BEST SELECTED CITY NEWS - FEBRUARI 12 IN DE BUURT te zien, die recentelijk opnieuw opgemetseld werd. Ga langs de kerk door naar het Koetshuis uit Het in 2001 zorgvuldig gerestaureerd koetshuis is nu in gebruik als trouw- en feestlocatie. Het belendende, Noors rood geschilderde schooltje is nu kantoorruimte. Loop om het pand heen en u komt in de Benedenstraat. Links kijken we tegen de achterzijde van de panden aan de Bovenstraat, rechts staan karakteristieke oude pandjes. Het woonhuis op nummer 85 is een voorbeeld van eclecticisme (combinatie van verschillende bouwstijlen) en werd in 1870 gebouwd en het naastgelegen pand in neorenaissancestijl is van ca We komen bij Graze Weitje met op de hoek een boerderij/woonhuis uit ca en langs met wat kleinschalige nieuwbouw. Deze (voor verkeer doodlopende) straat komt uit op een groene speelplek. Verderop de Benedenweg volgend zien we op de oneven nummers 9 tot en met 15 een woonblok met vier arbeiderswoningen met voor- en achtertuin uit circa 1895 (ook eclectisme). Ga rechtsaf de Koninginneweg in. De school op nummer 2, gebouwd in de Amsterdamse stijl staat daar sinds Aan de andere zijde staat op nummer 5 het symmetrische schoolgebouw van de basisschool Van Brienenoord op nummer 5. Gebouwd in traditionele stijl in Na de school links af de Percevalstraat in en daarna de eerste straat links de Dierenstraat in. Ook hier zien we leuke arbeiderswoningen, die in stijl door de huidige eigenaren bewoond worden. We komen weer uit op de Benedenstraat en gaan rechts af. De Benedenstraat gaat over in de Benedenrijweg. Net voorbij de Tristanweg gaan we links via de trappen de Bovenstraat op en gaan links af (terug). We hebben zicht op de jachthaven en de nieuwbouw daar omheen. We passeren op de Bovenstraat enkele prachtig in stijl gebouwde nieuwe herenhuizen. Links staan drie gekoppelde woonhuisjes (nrs 19-23) uit Stille getuigen van een mooie historie. 43

5 1885. De middelste heeft een gepleisterde gevel. Er staan leuke panden op de dijk. Vermeldenswaardig is bijvoorbeeld nummer 33. Een voormalige boerderij uit 1850 die bestaat uit twee haaks op elkaar staande delen en een tussendeel met een deur naar een binnenplaats. Ook het woonhuis met (oorspronkelijke) winkel iets verder, op 55 met de kenmerken van de neorenaissancestijl is van 1890 is bijzonder. Het pand rechts met nummer 96 is net zoals het pand op (links) zijn weer mooie voorbeelden van eclecticisme uit respectievelijk 1880 en 1875, terwijl het voormalig woonhuis met winkel op uit 1895 in neorenaissancestijl is opgetrokken. Op de hoek van de Bovenstraat en IJsselmondsehoofd zit Café De Gouden Leeuw. Wie toe is aan een drankje, stapt naar binnen. Na het laatste pand aan de Bovenstraat is een trap naar de Benedenstraat en zijn we terug bij het Koetshuis. Even er omheen en we staan weer op het kerkplein. Verrassende tocht? Want dit is echt een uniek stukje Rotterdam. NR 01 - BEST SELECTED CITY NEWS - FEBRUARI 12 IN DE BUURT Zalmvisserij IJsselmonde en het aan de overkant liggende Kralingseveer waren in de tweede helft van de 18e eeuw bekend in Rotterdam om hun zalmvisserij. Het visrecht was voorbehouden aan de familie Van Brienen die de rechten verpachtte. Tot 1876 werden de rechten gepacht door het visserijbedrijf De Merode dat gevestigd was op de Groeneplaat, het latere Eiland van Brienenoord. De naam De Merode is heel bekend in IJsselmonde. Al in de 16e en 17e eeuw zijn documenten te vinden van Hendrik van Merode. Hij koopt bijvoorbeeld in 1537 een overeenkomst voor de visserij van Bolnes tot voorbij Schoonderloo. In 1540 wordt hij Ambachtsheer van Oost-IJsselmonde. Na 1876 werden de rechten overgenomen door De Goede Verwachting dat gevestigd was op de buitengorzen in het oosten van IJsselmonde. Alle zalm van IJsselmonde wordt verhandeld op Kralingse Veer. In 1880 worden er zo n zalmen gevangen. Zalm was zo n gewone vis dat de dienstboden in het dorp IJsselmonde bij het aannemen van hun betrekking afspraken maakten dat ze maar een keer per week zalm wilden eten. Aan het eind van de achttiende eeuw nam de vangst dramatisch af ten gevolge van de vervuiling door de industriële revolutie en de overbevissing. Op het terrein van De Goede Verwachting zou in 1946 Verolme Machinefabriek IJsselmonde gevestigd worden. Eiland Van Brienenoord Het Eiland Van Brienenoord (21 ha) ligt onder de Van Brienenoordbrug. Het is een mooi stukje IJsselmonde, met een eigen geschiedenis. Het begint in de 19e eeuw, als in de Nieuwe Maas drie eilanden ontstaan. Een natuurlijk proces, want de rivier voert zand mee naar een bepaald punt. Op een kaart uit 1851 staan de drie genoemd: Groene Plaat, Slikplaat en Westplaat. Maar het verzandingproces gaat door en rond 1896 is Westplaat opgegaan in Slikplaat. Dan zijn er dus nog twee eilanden over. Het eiland ontleent zijn naam aan Baron van Brienen. Hij koopt in 1847 drie eilanden, die later samen het Eiland Van Brienenoord werden. Op de Slikplaat heeft zich zalmvisserij De Merode gevestigd, de Groene Plaat is deels in gebruik als landbouwgrond. Daarnaast zijn delen van de Groene Plaat geclaimd voor de zalmvangst. In die tijd werd op het eiland een terp aangebracht, zodat de paarden die de zware netten moesten trekken ook bij hoog water droog konden staan. In het begin van de 20ste eeuw verdwijnt de zalmvisserij. De scheepvaart heeft last van de zandplaten en in 1895 besluit men om Groene Plaat af te graven. Het zand wordt gebruikt om Slikplaat op te hogen. Het eiland krijgt een nieuwe naam: Eiland Van Brienenoord. Die naam is voor het eerst gebruikt op een kaart uit Naast het eiland komt een dam, die Lantaarn genoemd wordt. Het eiland is eigendom van Rotterdam, de dam is van de Nederlandse staat. In de Tweede Wereldoorlog wordt het eiland deels omgetoverd tot volkstuincomplex. Ook na de oorlog blijven mensen hun tuintjes onderhouden. In de jaren vijftig vestigt de NAM een olieverwerkingsinstallatie en boort naar olie. De tunnelelementen voor de Metro worden hier in de jaren zestig in een dok gebouwd. Het ongeveer 8 meter diepe dok is nog steeds aanwezig. In 1980 wordt het eiland openbaar en kan er vrij gewandeld worden. Wie een wandeling over het eiland wil maken start bij de toegangsbrug (over het Zuiddiepje), aan het eind van Hoendiep (bedrijventerrein Stadionweg). Er zijn wilde fruitbomen te vinden zoals kerspruim, sleedoorn, appel, peer, zoete kers, Europese vogelkers, meidoorn en vlier. Er is ook een oud en weelderig wilgenvloedbos. Er zijn sperwers, boomvalken, groene spechten, ijsvogels, nachtegalen, gekraagde roodstaarten, grauwe vliegenvangers en matkoppen te spotten. In de lente, zomer en herfst zorgt een kleine kudde Schotse Hooglanders voor het onderhoud. Ze eten dan veel brandnetels, bramen, boomblaadjes en twijgen en maken spannende paadjes in het bos. IN DE BUURT Oud IJsselmonde 45