FILOZOFICKÁ FAKULTA UNIVERZITY PALACKÉHO HOLOCAUST IN NEDERLAND EN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË V OLOMOUCI KATEDRA NEDERLANDISTIKY

Transcriptie

1 FILOZOFICKÁ FAKULTA UNIVERZITY PALACKÉHO V OLOMOUCI KATEDRA NEDERLANDISTIKY Studijní rok 2010/2011 Bakalářská práce HOLOCAUST IN NEDERLAND EN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË The Holocaust in Netherlands and in the Protectorate of Bohemia and Moravia Vypracovala: Michaela Blahová Vedoucí práce: Drs. Bas Hamers Olomouc 2011

2 Ik verklaar, dat ik mijn bachelor scriptie zelfstandig heb geschreven en dat ik er alle literatuurbronnen en ook andere bronnen anvoerde die ik gebruikte. In Olomouc, 11 augustus 2011 Michaela Blahová

3 Ik zou graag mijn begeleider de heer Drs. Bas Hamers voor zijn vakbegeleiding en aanmerkingen bij de verwerking van de bachelor scriptie bedanken.

4 INHOUD INLEIDING GESCHIEDENIS VAN NEDERLAND EN TSJECHO-SLOWAKIJE IN DE JAREN Nederland in de jaren Tsjecho-Slowakije in de jaren ANTI-JOODSE MAATREGELEN IN NEDERLAND Joden in Nederland Joodsche Raad Segregatie Confiscatie van Joodse eigendom - arisering Concentratie en deportatie ANTI-JOODSE MAATREGELEN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË Joden in het Protectoraat Bohemen en Moravië Segregatie Confiscatie van Joodse eigendom - arisering Concentratie en deportatie CONCENTRATIEKAMPEN IN NEDERLAND EN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË Westerbork Vught Amersfoort De Schaffelaar Theresienstadt VERGELIJKING VAN DE HOLOCAUST IN NEDERLAND EN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË CONCLUSIE RESUMÉ IN HET TSJECHISCH ABSTRACT IN HET ENGELS REGISTER VAN LITERATUUR... 46

5 INLEIDING Het woord Holocaust komt van het Grieks holokaustos, vertaald als brandoffer. Joden gebruiken vaak de term Sjoa, vertaald als vernietiging, ondergang. Met deze term beschrijft men de uitroeiing van miljoenen mensen. De Holocaust is een van de meest tragische gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis. Hoewel de Holocaust zich ongeveer 70 jaar geleden afgespeelde, is dit thema nog steeds actueel, verbergt vele onbeantwoorde vragen en dwingt veel mensen tot nadenken. Er bestaan veel bewijzen van de Holocaust. De mensen zelf, die de ellende van de Holocaust overleefden, zijn levende bewijzen. Er is veel over het thema Holocaust in verschillende publicaties geschreven, maar er zijn nog steeds mensen die in het openbaar de Holocaust ontkennen. Er zijn echter ook mensen die naar het idee van het nazisme terugkeren en ze het Antisemitisme bevorderen, soms ook door geweld. Met de term Jodendom wordt meestal bedoeld het geheel van godsdienstige en culturele uitingen die door de Joden zijn voortgebracht, maar het woord wordt ook gebruikt als een aanduiding van het joodse volk. 1 Ik heb me altijd geïnteresseerd in het Jodendom, het lot van de Joden en de Holocaust. Ik vraag me altijd af hoe het mogelijk was dat het zoveel mensenlevens heeft gekost. Het lijkt me ondenkbaar dat iemand heeft besloten om miljoenen onschuldige mensen te doden en daarbij zo succesvol was. De geschiedenis van de Joden in de Tsjechische Republiek is voor mij altijd heel interessant geweest. Ik wilde ook meer weten over het lot van de Nederlandse Joden tijdens de Holocaust en om deze reden heb ik besloten dit onderwerp te behandelen. Zoals al vermeld zijn er veel boeken en publicaties over de Holocaust gepubliceerd. Mijn scriptie zal geen nieuwe vraagstukken oplossen en ook niet antwoorden op deze vragen zoeken maar de situatie van de twee landen vergelijken. De twee landen met verschillende geschiedenissen die juist door de Holocaust zijn verbonden. Leven van Joden uit verschillende landen hebben veel gemeen. De scriptie zou een memento aan allen zijn die de oorlog niet overleefd hebben. Ik zou graag ook erop willen wijzen dat zelfs mijn generatie die geen directe herinneringen aan deze verschrikkelijke periode van de menselijke geschiedenis heeft, heel erg goed beseft hoe groot het probleem van de Holocaust was en nog steeds is. 1 Heide, Albert van der, Het Jodendom, Kok 2001, p. 11 1

6 Deze scriptie zal de historische feiten beschrijven, namelijk het lot van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland en de Tsjechische Republiek. Het doel van de scriptie is om te onderzoeken of de Holocaust in boven genoemde landen veschillend is. Het gaat om verschillen en de feiten die gelijk zijn of juist verschillend. De scriptie is in vijf hoofdstukken ingedeeld. Elk hoofdstuk is gericht op een specifiek thema van beide landen. Het eerste hoofdstuk beschrijft in het kort de gebeurtenissen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het tweede en derde hoofdstuk gaat over de positie van Joden en hun volledige scheiding van het normale leven en beschrijft ook het lijden van concentratie en deportatie. In het vierde hoofdstuk gaat het over concentratiekampen, vanaf hun ontstaan, over functie tot opheffing. Het laatste hoofdstuk analyseert de hierboven beschreven feiten en vergelijkt ze om de verschillen en overeenkomsten te onderzoeken. Bij het schrijven van deze scriptie heb ik eerst beschikbare bronnen en informatie over de Holocaust en de geschiedenis van Nederland en Tsjecho-Slowakije verzameld. Ik was ook op zoek naar informatie in anderstalige publicaties en bronnen. Deze scriptie bevat geen complete informatie, maar wil verwijzen naar deze feiten. 2

7 1. GESCHIEDENIS VAN NEDERLAND EN TSJECHO-SLOWAKIJE IN DE JAREN Nederland in de jaren Tijdens de Eerste Wereldoorlog, tussen 1914 en 1918, is Nederland neutraal gebleven. In tegenstelling tot België en Luxemburg, werd Nederland niet door Duitsland aangevallen. Dus Nederland overleefde de oorlog relatief in rust. Problemen van deze tijd was het gebrek aan grondstoffen en levensmiddelen van alle soorten. Tussen de twee oorlogen is Nederland door betere en slechtere periodes gegaan. Pas in het begin van de jaren twintig kwam er bepaalde economische verbetering. De situatie stagneerde in het jaar Om deze reden zijn vele besparende maatregelen uitgevoerd. In 1924 kwam het tot een hevige verbetering. De gouden jaren twintig brachten welstand. De situatie was beter dan vóór de oorlog. Op 1928 vonden ook de Olympische Spelen plaats in Nederland. Dit economisch succesvolle tijdperk ging weer voorbij. In het najaar van 1929 vond in Amerika de bekende beurskrach op Wall Street plaats en de economische situatie van de hele wereld begon snel te verslechteren. Het begin van de crisis in Nederland kwam niet zo snel als in andere landen. De gevolgen waren voor de Nederlanders echter verwoestend. Toen bereikte de crisis een hoogtepunt van 30% geregistreerde werklozen. In de steden zijn onlusten begonnen, die door de politie onderdrukt werden. In het jaar 1936 begon de situatie de goede kant op te gaan. De evaluatie van de gulden heeft bijvorbeeld aan de verbetering bijgedragen. 2 Tijdens de crisis zijn extremistische partijen als de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) populair geworden. Deze partij was zo iets dergelijks als de partij van Hitler, de Nationaalsocialistische Duitse Arbeidspartij (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP). De betrekkingen tussen Nederland en Duitsland waren altijd goed. Duitsland was de grootste economische partner van Nederland. Sommige Nederlanders hebben Adolf Hitler als een politicus gezien, die Duitsland uit de crisis leidde en ze zagen niet zijn houding tegenover de Joden. De meeste mensen gaven ook niet toe aan de mogelijkheid van een ander groot conflict. Ze geloofden dat Nederland neutraal zou blijven als het oorlog zou worden en Duitsland Nederland niet zal aanvallen. Zij geloofden dat tot de laatste minuut. 3 2 Van der Horst, Han. Dějiny Nizozemska, Lidové noviny 2005, p Van der Horst, Han. Dějiny Nizozemska, Lidové noviny 2005, p

8 In 1939 viel Duitsland Polen aan en bezette het land. In 1940 viel hij Denemarken en Noorwegen aan. Nederlanders geloofden nog steeds dat Duitsland Nederland niet zal aanvallen net als in Zelfs sommige kranten wilden op 10 mei artikelen publiceren die de situatie kalmeerden. 4 Op deze dag vielen Duitse troepen Nederland binnen. Vier dagen later capituleerde Nederland en op 19 mei bezette Duitsland de laatste delen van het land. Nog voor de capitulatie ontsnapte de Koninklijke familie en de Nederlandse overheid naar Engeland. Er werd een regering in ballingschap gevormd. Bezet Nederland werd bestuurd door Arthur Seyss-Inquart, rijkscommissaris. Hij was zeer aan Adolf Hilter toegedaan en bestuurde Nederland volgens zijn ideeën. Tijdens zijn bestuur werd een groot aantal antijoodse maatregelen ingevoerd. De Duitsers hoopten dat ze de Nederlanders voor zich zouden winnen. Nooit waren ze volledig succesvol. In Nederland ontstonden verzetbewegingen. De Nederlandse verzetsbeweging heeft ook aandeel aan de bevrijding van Nederland op 5 mei 1945 gehad Tsjecho-Slowakije in de jaren Tijdens de Eerste Wereldoorlog is er geen sprake geweest van een zelfstandige staat, het toekomstige Tsjecho-Slowakije. Het grondgebied van Tsjecho-Slowakije behoorde tot de Oostenrijk-Hongarije monarchie. Tijdens de oorlog is de Tsjechoslowaakse Nationale Raad ontstaan, die belangen van Tsjechen en Slowaken verdedigde en ook streefde naar zelfstandigheid. Op 28 oktober 1918, enkele dagen voor het einde van de Eerste Wereldoorlog, onstaan Tsjecho-Slowakije. Vanaf het begin moest Tsjecho-Slowakije haar grenzen beschermen tegen de buurlanden, voornamelijk tegen Hongarije en Oostenrijk. In Tsjecho-Slowakije leefden vele nationaliteiten en meer dan 3 miljoen Duitsers. Deze grootste minderheid was een voorwendsel voor toekomstige gebeurtenissen. Tsjecho-Slowakije moest veel problemen oplossen. Er werden geldhervormingen en landhervormingen gerealiseerd. Tsjecho-Slowakije moest ook de grote economische verschillen tussen de regioʼs oplossen. Tsjechië was een industriële staat. Slowakije was een landbouwstaat waar veel boeren en analfabeten leefden. Er was gebrek aan ambtenaren en daarom werden de ambtenaren van Tsjechië naar Slowakije gestuurd. 4 Pojar, Miloš., Stín šoa nad Evropou, Ţidovské muzeum v Praze 2002, p Van der Horst, Han, Dějiny Nizozemska. Lidové noviny 2005, p

9 Na de Eerste Wereldoorlog is de economische situatie van Tsjecho-Slowakije verbeterd. In het begin van de jaren twintig vond in het hele naoorlogse Europa een economische crisis plaats. Sinds het midden van de jaren twintig is de economische situatie in Tsjecho-Slowakije verbeterd. Het aantal werklozen is gedaald, de productie werd verhoogd, handel en de levensstandaard van de bewoners werd veel beter. Na deze succesvolle periode kwam het tot de ergste economische situatie in de geschiedenis van Tsjecho-Slowakije. Een van de oorzaken was ook de beurskrach op Wall Street in de Verenigde Staten. Slechte economische omstandigheden veroorzaakten radicalisering van sommige bewoners. De crisis had als gevolg dat de Duitse en de Slowaakse minderheiden meer en meer zelfstandig wilden worden. In Tsjecho-Slowakije bestonden verschillende Duitse politieke partijen. Vanaf de tweede helft van de jaren dertig was de grootste partij de Sudetenduitse Partij (Sudetendeutsche Partei, SdP) onder leiding van Konrad Henlein. De partij streefde naar aansluiting van het Sudetenland aan het Duitse Rijk. Het Sudetenland was een grensgebied van Tsjecho-Slowakije aan de grens met Duitsland en Oostenrijk waar een groot deel van de Duitse bevolking leefde. Radicalen in Slowakije werden vertegenwoordigd door Hlinka s Slowaakse Volkspartij (Hlinkova slovenská ludová strana, HSLS) onder leiding van Andrej Hlinka en na zijn dood in 1938 is het overgenomen door Josef Tiso. Deze partij probeerde autonomie te krijgen. Op 30 oktober 1938 werd op de Conferentie van München beslist over de bezetting van Sudetenland. Oostenrijk was in die tijd al deel van Duitsland. Een paar dagen later heeft Tsjecho-Slowakije op een vergelijkbare manier gebieden, waar de Hongaarse en Poolse minderheid leefde, ook verloren. 6 De volledige desintegratie van Tsjecho-Slowakije vond van 14 tot en met 15 maart 1939 plaats. Slowakije besloot om zich aftescheiden. Op 14 maart ontstond de Eerste Slowaakse Republiek onder leiding van Jozef Tiso. 7 Op 15 maart werd het Protectoraat van Bohemen en Moravië opgericht, onder leiding van een rijksprotector. Deze functie werd eerst uitgeoefend door Konstantin von Neurath, daarna door Reinhard Heydrich, Kurt Daluege en Wilhelm Frick. Tijdens het protectoraat zijn anti-joodse maatregelen uitgevoerd en werd de germanisering van de Tsjechische bevolking gepland. Veel mensen zijn het niet eens met deze situatie geweest en begonnen verzetsbewegingen te vormen. Behalve het binnenlandse verzet was er ook een buitenlands verzet. De belangrijkste vertegenwoordiger van het buitenlandse 6 Toms, Jaroslav. Přehled dějin Československa v letech Vydavetelství Západočeské univerzity Plzeň 1997, Josef Tiso was een Slowaakse rooms-katholiek priester, politicus, collaborateur en president van de Eerste Slowaakse Republiek. 5

10 verzet was de voormalige president Edvard Beneš, die naar Engeland gevlucht was. Na het uitbreken van de Slowaakse Nationale Opstand in de zomer van 1944 begon de bevrijding van de Tsjecho-Slowaakse Republiek. Op 9 mei 1945 werd Praag bevrijd. 8 8 Čapka, František; Klíma, Bohuslav. Nástin českých dějin. Masarykova univerzita v Brně 2001, p

11 2. ANTI-JOODSE MAATREGELEN IN NEDERLAND 2.1 Joden in Nederland Nederland is altijd beroemd geweest om zijn grote tolerantie, dus veel mensen vonden hier asiel. Joden kwamen geleidelijk in Nederland. De meeste van hen kwamen in de 17 de en 18 de eeuw uit landen als Duitsland, Polen en Rusland. Tijdens de grote migratiegolf waren grote beperkingen voor Joden geldig, maar na de Franse Revolutie kregen ze dezelfde rechten als anderen. Joden werden niet gedwongen om aan te sluiten bij hun geïsoleerde gemeenschappen. Hun leven, in vergelijking met niet-joden voor de oorlog en na de oorlog, was heel anders. Joden beleden een ander geloof, ze hadden een ander sociaal gedrag en politieke visies. Joden gingen niet vaak uit eten en ze kleedden zich anders, maar nog steeds werden de meeste van hen geïntegreerd in de samenleving. Sommige bedrijven namen alleen Joden aan of omgekeerd, maar het is nog steeds mogelijk om over de assimilatie van Joden in de Nederlandse maatschappij te praten. Joden in Nederland voelden geen discriminatie en ze stonden niet aan de rand van de samenleving. Het is onbegrijpelijk hoe de segregatie van Joden zo succesvol kon worden in een land met zoveel integratie van Joden. Aan het begin van het jaar 1940, voor de Duitse aanval op Nederland, waren inwoners van joodse afkomst. Nederlandse Joden kwamen uit alle sociale klassen, van rijke industriëlen tot zeer arme inwoners. Van deze hele groep kwamen immigranten uit de landen onder nazi-administratie. Tot deze landen behoorden Duitsland, Oostenrijk, Tsjecho- Slowakije en vanaf de herfst 1939 ook Polen. Net als de meeste Europese landen nam ook Nederland niet alle vluchtelingen aan met open armen, en geloofde dat voor emigratie niet genoeg dwingende redenen bestonden. Immigranten moesten in noodkampen en vluchtelingenkolonies ondergebracht worden. De grootste was Westerbork, die na verloop van tijd in een concentratiekamp veranderd werd. Alle financiële middelen, die gebruikt werden om deze problemen op te lossen kwamen van de joodse gemeenschap. De grootste was de Joodse gemeente in Amsterdam. 9 9 Pojar, Miloš. Stín šoa nad Evropou. Ţidovské muzeum v Praze 2002, p

12 2.2 Joodsche Raad Een van de manieren, waarop de Duitse bezettingsmacht probeerde om de definitieve oplossing van het Joodse vraagstuk uit te voeren, was zo veel mogelijk Joden zelf in dit proces te betrekken. De reden was eenvoudig. Ze geloofden, dat een Jood voorschriften van een andere Jood beter zal aannemen. En andere Nederlanders zullen dat ook beter accepteren. Om deze reden werd in februari 1941 de Joodchse Raad opgericht. De belangrijkste impuls voor de oprichting was de situatie, die in Amsterdam in deze periode bestond. Nederlandse nazi s, gesteund door de Duitsers, provoceerden de anti-joodse acties, waarin een van de nazi s om het leven is gekomen. Als gevolg daarvan werd de hele buurt afgesloten en er volgden gewelddadige huiszoekingen. De Joodsche Raad heeft als opdracht gekregen om alles in orde te brengen en de Joden te overtuigen om hun wapens af te geven. Een grote opdracht van de Joodsche Raad was om Nederlandse Joden voor de Duitse autoriteiten te vertegenwoordigen. De Raad hielp bij het verrichten van de verordeningen en voorschriften van de Duitsers en ze moesten ervoor zorgen dat de Joden de bevelen uitvoerden. De Duitsers gebruikten de Joodsche Raad als een kanaal voor communicatie tussen de bezettingsmacht en de Joden zelf. Ze hoefden niet met individuen te handelen. De Raad had dus haar deel aan de uitsluiting van de Joden uit het sociale en economische leven. Zij zou alle Joden moeten registreren, wat het proces van deportatie zeer versnelde en hielp bij het opstellen van de lijsten van mensen, die gedeporteerd zouden moeten worden. De Raad probeerde zoveel mogelijk om de conflicten tussen Joden en naziʼs te vermijden. De Joodsche Raad kon ook van het begin vrijstellingen verlenen en bepaalde ook, welke van de Joden nodig waren om in de Raad te werken. 10 Sinds oktober 1941 werd de Joodsche Raad de enige organisatie die de Nederlandse Joden verenigde. Om goed te kunnen werken, moest de Raad een algemeen netwerk van kantoren en inlichtingenbureaus op te richten. De Joodsche Raad gebruikte het Joodsche weekblad om de Nederlandse Joden aan te spreken en om de verordeningen openbaar te maken. Sinds september 1940 was het het enige Joodse weekblad, dat uitgegeven kon worden. 11 De belangrijkste vertegenwoordigers van de Joodchse Raad waren twee vooraanstaande Joden, Abraham Asscher en David Cohen. Asscher was voor de oorlog een diamanthandelaar en Cohen werkte als professor aan een Gemeentelijke Universiteit 10 Blom, J. C. H.; Fuks-Mansfeld, R. G.; Schöffer, Ivo, The History of the Jews in the Netherlan, The Littman Library of Jewish Civilization 2002, p Jäckel, Eberhard; Longreich, Peter; Schoeps, H., Julius. Enzyklopädie des Holocaus, Piper 1995, p

13 Amsterdam. Beiden speelden een grote rol in de joodse gemeenschap voor de oorlog. Asscher was de voorzitter van de Asjkenazische gemeenschap, en Cohen was de secretaris van het Comité voor Bijzondere Joodse Belang. In 1943 overkwam hen hetzelfde lot als andere Joden uit Nederland. Na de opheffing van de Joodsche Raad werden ze naar Westerbork gedeporteerd. Verder werden ze naar Theresienstadt gedeporteerd, waar ze de bevrijding van het Rode Leger beleefden. Na de oorlog werden ze beschuldigd van collaboratie. De Nederlandse gerechten hebben geen schuld kunnen bewijzen, maar de Joodse gemeenschap heeft hen veroordeeld Segregatie Het Duitse beleid van het nationaalsocialisme streefde naar het radicaal gescheiden houden van de Joden van de rest van de bevolking. Vervolging van de Joden werd in de naam van de gerechtigheid gedaan. De Duitsers probeerden al vanaf het begin het vertrouwen van het Nederlandse publiek te winnen. Het is hun niet gelukt, en veel niet-joodse Nederlanders ondersteunden hun Joodse buren. Het kwam echter tot antisemitische aanvallen, die kleine radicale minderheden hebben geprovoceerd. In het vorige hoofdstuk werd al vermeld, dat in februari 1941 de Nederlandse naziʼs anti-joodse rellen in Amsterdam hebben uitgelokt en vervolgens sloot de politie de Joodse wijk. Racistische aanvallen werden nog op 22 en 23 februari 1941 voortgezet, en destijds vonden ook de pogroms van de Joden plaats. Tijdens deze rellen arresteerde de politie 425 Joden, die vervolgens naar Mauthausen werden gedeporteerd. Dit concentratie- en vernietigingskamp betekende voor velen een doodvonnis en heeft ook als een waarschuwing tegen schendingen van de Duitse verordeningen gewerkt. Ten gevolge van de pogroms vond een staking plaats in februari Vanaf 12 maart 1941 was het nog meer duidelijk wat de Duitsers met de Nederlandse Joden van plan waren. Op deze dag kondigde Arthur Seyss-Inquart, de Duitse rijkscommissaris voor de bezette Nederlandse gebieden, een totale uitsluiting van de Joden uit het sociale en economische leven aan. In deze periode hadden de Duitsers toenemende controle over de Nederlandse Joden en vluchtelingen. De Nederlandse Joden stonden niet meer onder bescherming van de Nederlandse regering. De wet over het burgerschap van het Rijk kondigde aan dat een Duitse Jood, die buiten het Duitse Rijk verbleef, zijn Duitse 12 Jäckel, Eberhard; Longreich, Peter; Schoeps, H., Julius, Enzyklopädie des Holocaus, Piper 1995, p Pojar, Miloš, Stín šoa nad Evropou, Ţidovské muzeum v Praze 2002, p

14 staatsburgerschap verloor en hun bezit ging naar het Rijk. Zo hebben alle Duitse Joden in Nederland de Duitse nationaliteit verloren en werden ook zo behandeld. 14 Duitsers vorderden stap voor stap met de ʼoplossing van het Joodse vraagstukʼ. Voor Joden gold niet meer gelijkheid voor de wet, ze hadden geen burgerrechten en sociale rechten, waardoor ze verschrikkelijk kwetsbaar waren. Stap voor stap begon men met beperkende maatregelen en verboden. Er werden oude antisemitische wetten uitgevoerd zoals het verbod op ritueele slachten wat de consumptie van koosjer voedsel onmogelijk maakte. 15 Elke Jood was verplicht om zijn oorsprong te bewijzen, daarom was het noodzakelijk om een Ariërverklaring af te leggen. Vanaf 14 oktober 1940 moest elke burger een identiteitskaart hebben, die ook recht gaf op voedselbonnen. In 1941 begon men met de afgifte van identiteitskaarten. Deze identiteitskaarten waren niet makkelijk te vervalsen. Er werd een papier gebruikt dat men niet wissen kon. Onder andere, bevatte het persoonsbewijs twee watermerken en er werd een inkt gebruikt, die onzichtbaar onder een hoogtezonlamp was. Het bewijs moest ook twee vingerafdrukken van de wijsvinger hebben. Verder had de identiteitskaart een nummer van de gemeente waar het uitgegeven werd. Identiteitskaarten van de Joden verschilden van de anderen zo, dat ze een grote ʼJʼ bevatten. 16 Het voorstel om een dergelijke kaart te maken was er al voor de oorlog, maar werd destijds afgewezen. In de praktijk werd dat met de komst van de nazi s ingevoerd. Een verdere voorziening tegen de vervalsing werd het opzetten van een centraal register. Er volgden andere maatregelen, die de activiteiten van Joden in de publieke sector beperkten. In juli 1940 moesten Joden op basis van het Duitse verbod de luchtverdediging verlaten. Twee maanden later konden Joden niet meer bij de Nederlandse overheid werken. Ook onder de Nederlanders waren er collaborateurs die Joden uit Nederlandse kantoren ontslagen hebben. Initiatiefnemers waren geen Duitsers maar juist niet-joodse Nederlandse burgers. Tijdens 1941 beperkten vele andere maatregelen de vrije beweging van Joden. Hun doen en laten werd gecontroleerd en beheerd. Hun persoonlijke leven werd aan strengere regels onderworpen in dergelijke gevallen als het huishouden, de keuze van de partner en het huwelijk. 17 Om een beter verschil te maken 14 Blom, J. C. H.; Fuks-Mansfeld, R. G.; Schöffer, Ivo, The History of the Jews in the Netherlands, The Littman Library of Jewish Civilization 2002, p Blom, J. C. H.; Fuks-Mansfeld, R. G.; Schöffer, Ivo, The History of the Jews in the Netherlands, The Littman Library of Jewish Civilization 2002, p Pojar, Miloš. Stín šoa nad Evropou. Ţidovské muzeum v Praze 2002, p Blom, J. C. H.; Fuks-Mansfeld, R. G.; Schöffer, Ivo, The History of the Jews in the Netherlands, The Littman Library of Jewish Civilization 2002, p. 308, (eigen vertaling) 10

15 tussen Joodse en niet-joodse gebieden werden borden en plakkaten met opschriften van JOODSE WIJK of JODEN NIET TOEGESTAAN ingevoerd. Onder de mensen ontstond dus een grens. Deze grens maakte van de Joden de gevangenen in hun eigen land. Joden konden geen bezoeken meer brengen aan parken, diertuinen, cafés, restaurants, theaters, schouwburgen, bioscopen, sportinrichtingen, zwembaden, concertzalen, bibliotheken, leeszalen en musea. In september 1941 is er nog een verbod ingevoerd, dat de kinderen betrof. Joodse kinderen konden alleen naar de joodse scholen gaan. Het was dus weer een interventie in het onderwijs. Eerder in het jaar 1940 werden Joodse docenten en hoogleraren ontslagen uit scholen en universiteiten. Aan het einde van oktober 1941 moesten Joden vereinigingen verlaten waar ook niet-joden lid waren. Er bestond ook grote werkloosheid en dat werd door werkkampen opgelost. 18 Vanaf het jaar 1942 trad een verordening in werking, die later het symbool van de Holocaust werd. Het ging om het dragen van de Jodenster die vanaf 2 mei verplicht werd. Het was een gele stof met een Davidster die daarop gedrukt werd. De ster bevatte het woord JOOD in het zwart geschreven. De ster moest altijd zichtbaar zijn en in het openbaar gedragen worden. Deze ster betekende directe voorbereiding voor de deportatie. 19 Het jaar 1942 was een jaar dat nog meer beperkingen voor de Joden bracht. Joden mochten alleen op bepaalde uren en in geselecteerde winkels boodschappen doen. De Joden mochten ook geen auto meer rijden of met de tram gaan en ook niet met elkaar bellen. Na 20 uur s avonds tot 6 uur s morgens was het verboden voor de Joodse burgers op straat te zijn. Het was ook niet mogelijk voor de Joden om met niet-joden te trouwen. Gemengde huwelijken werden geregistreerd en zorgvuldig gecontroleerd. De overtreding van deze boven genoemde anti-joodse maatregelen betekenden deportatie naar Mauthausen. Mauthausen was een concentratiekamp, waar een gaskamer was, dus een Eindstation in het algemeen. Om deze reden, streefde de Joodsche Raad naar een makkelijk verloop van de deportaties. De Raad heeft ook deelgenomen aan de verdeling van de Joodse sterren. Ze vermoedden naïef, dat de snelle registratie, het nakomen van de verordeningen en het werk in de werkkampen de Joden beschermde tegen deportaties naar het Oosten Blom, J. C. H.; Fuks-Mansfeld, R. G.; Schöffer, Ivo, The History of the Jews in the Netherlands, The Littman Library of Jewish Civilization 2002, p Blom, J. C. H.; Fuks-Mansfeld, R. G.; Schöffer, Ivo, The History of the Jews in the Netherlands, The Littman Library of Jewish Civilization 2002, p Pojar, Miloš, Stín šoa nad Evropou, Ţidovské muzeum v Praze 2002, p

16 2.4 Confiscatie van Joodse eigendom - arisering Nederlandse Joden bezaten voor de oorlog een groot bezit. De nazi s en de Nederlanders waren zich hier ook van bewust. Dit bezit werd één van de doelstellingen van de naziʼs een uitroeiingsbeleid. Om aan dit bezit te komen hebben de nazi s andere maatregelen ingevoerd, die het bezit van de Joden roofde. Gedurende het jaar 1941 werd een registratie van alle Joodse bedrijven ingevoerd. Er werden bedrijven geregistreerd. Huizen, grond en andere onroerende bezit werden in beslag genomen en daarna verkocht. De Duitsers namen systematisch het hele bezit van de Joden in. Dit eigendom van rijke Joden was interessant, vooral voor de bezetters en de Nederlandse naziʼs. Geconfisqueerde winkels en bedrijven werden toegewezen aan de Duitsers en Nederlandse collaborateurs. De Duitse vennootschap Omnia Teuhand was verantwoordelijk voor de controle en het verdelen van het Joodse bezit. Geen enkele winkel werd dus beschermd tegen dit soort diefstal. In augustus 1941 traden twee verordeningen in werking, die het proces van confiscatie zouden versnellen. De Duisters wilden heel simpel al het geld van de Joden krijgen. Alle Joden moesten hun saldo overdragen aan het Amsterdamse filiaal van de firma Lippmann- Rosenthal & Co. Deze firma werd opgericht door de Duitsers om het Joodse bezit beter te kunnen controleren en confiscatie te versnellen. De volgende verordening betrof gronden, die de Joden geheel of gedeeltelijk overal in Nederland bezaten. Het werd ook verboden om bezit van hun huizen te verplaatsen. Joden mochten slechts een klein bedrag van hun rekeningen opnemen. Uiteindelijk hebben de Naziʼs hun doel bereikt, de Joden zijn de volledige controle over hun bankrekening kwijtgeraakt. 21 De hele situatie is nog triester, omdat het proces van arisering niet alleen door de bezettende macht mogelijk is gemaakt, maar ook door Nederlandse inwoners zelf. De hebzucht en het verlangen naar profijt brachten sommige Nederlanders tot collaboratie. 2.5 Concentratie en deportatie Het oorspronkelijke idee van de Duitsers was om Joden uit Nederland te verplaatsen. Tot die bepaalde tijd werd de oplossing van het Joodse vraagstuk door emigratie gedaan. In was het mogelijk om te emigreren uit Nederland maar alleen op basis van het betalen van hoge bedragen. Met het ontstaan van het Centraal bureau voor Joodse emigratie 21 Jäckel, Eberhard; Longreich, Peter; Schoeps, H., Julius, Enzyklopädie des Holocaust, Piper 1995, p

17 (Zentrallstelle für jüdische Auswanderung) is er veel veranderd. Dit bureau werd in oktober 1941 opgericht. Het doel was om de Nederlandse Joden op de deportatie voor te bereiden. Het hoofdkantoor was in Amsterdam en de commandant was een lid van de beschermingsafdeling (Schutzstaffel, SS), F. H. Aus der Fünten, coördinator voor de anti-joodse campagne in Nederland. In januari 1942 is men met het oprichten van de werkkampen voor Joden begonnen. Iedereen die werkloos was, moest zich er melden. In die tijd was een groot deel van de Joden werkloos. Het hele idee van werkkampen heeft angst onder de mensen gewekt en velen van hen waren bang voor verdere transporten naar het Oosten. Aan het eind van juni 1942 zijn de registraties voor de deportaties begonnen. In het begin hebben zich veel minder mensen aangemeld dan de Duitsers verwachtten. De Duitsers hebben dit probleem op hun eigen manier opgelost. Ze arresteerden honderden Joden als gijzelaars en zo dwongen ze Asscher en Cohen om de Joden te overtuigen dat ze zich moeten registreren. Het was een tactiek, waar door een paar mensen te redden veel om het leven zouden komen. Een andere manier hoe men de mensen heeft gedwongen om zich te registreren, was vervolging. De Nederlandse politie had speciale troepen, die fanatiek waren in het jagen op de Joden die zich niet bij deportaties aangemeld hadden. 22 De Nazi s hebben de deportaties speciaal gepland op de Joodse feestdagen. Iedereen, die een oproep voor deportatie kreeg, heeft het op zijn eigen manier verwerkt. Sommigen dachten dat ze in Nederland zouden blijven. Anderen vermoedden dat de oorlog niet lang zou duren. Ze leefden in de hoop dat ze gauw naar huis zouden terugkeren. Het bezit dat ze niet konden meenemen, gaven ze aan hun vrienden. Soms kreeg hun huis een laatste voorjaarsschoonmaak voordat ze de sleutels aan de politie overhandigden. 23 Sommige Joden konden zich vrijkopen, anderen probeerden Arische oorsprong aan te tonen. Sommige Nederlanders probeerden van deze situatie te profiteren zoals bij voorbeeld Friedrich Weinreb. Na het betalen beloofde hij, dat hij de deportaties kan voorkomen. Weinreb was een informant van de Duitsers en was verantwoordelijk voor de arrestatie van 118 Joden, waarvan 70 Joden overleden. Wanneer Nederlandse Joden uit Westerbork werden verder naar het Oosten werden gedeporteerd, werden sommigen van hen gewisseld voor de 22 Blom, J. C. H.; Fuks-Mansfeld, R. G.; Schöffer, Ivo, The History of the Jews in the Netherland, The Littman Library of Jewish Civilization 2002, p Blom, J. C. H.; Fuks-Mansfeld, R. G.; Schöffer, Ivo, The History of the Jews in the Netherland, The Littman Library of Jewish Civilization 2002, p. 321, (eigen vertaling) 13

18 Duitsers. Na verloop van tijd werd bekend dat Duitsland geïnteresseerd was in de uitwisseling van Joden en Duitsers. In juli 1944 werden in Palestina levende Duitsers tegen 220 Nederlandse Joden gewisseld. Daarom werden duizenden Joden in het concentratiekamp Bergen-Belsen voor uitwisseling vastgehouden Jackel, E.; Longreich, P.; Schoeps, H., J., Enzyklopädie des Holocaust. Piper: München, Zürich, 1995, p (eigen vertaling). 14

19 3. ANTI-JOODSE MAATREGELEN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË 3.1 Joden in het Protectoraat Bohemen en Moravië De bevolkingsnederzetting van de Joden heef op het gebied van Tsjechië een lange geschiedenis. De eerste schriftelijke vermelding van de Joden die in Praag woonden dateert van het eind van de 10e eeuw. Kroniekschrijver Kosmas schreef over de Joden in Praag als over rijke handelaars. De komst van de Joden naar Praag was heel belangrijk. Naast Praag woonden de Joden ook in andere gebieden, maar het was in Praag waar de grootste groep leefde en de Praagse Joodse gemeente beheerde ook de rest van de Joden in Tsjechië. In de loop van de geschiedenis werd de status van de Joden in Tsjechië meerdere keren veranderd. In 1918 ontstond het nieuwe Tsjecho-Slowakije en in die tijd hebben de Joden actief aan het economische, politieke en sociale leven deelgenomen. Er was ook een Joodse politieke partij die ook in het Parlament vertegenwordigd was. Vóór de oorlog bestond in Tsjecho-Slowakije een rijke en ontwikkelde Joodse gemeenschap. Deze gemeenschap werd later het doel van het Duitse uitroeiingsbeleid. 25 In 1930 waren op het grondgebied van Bohemen, Moravië en Silezië mensen die zich tot het joodse geloof bekenden. Van dit aantal waren er Joden met de Tsjechoslowaakse nationaliteit, van de Joodse nationaliteit, van Duitse en de rest waren van andere nationaliteiten. In de tijd van het Verdrag van München leefden in het grensgebied, het zogenaamde Sudetenland, ongeveer Joden. De meeste van hen zijn na de aansluiting van het Sudetenland bij Duitsland naar het grondgebied van het toekomstige Protectoraat verhuisd. Nadat Hitler aan de macht kwam in 1933, kwamen andere golven emigranten uit Duitsland naar Tsjecho-Slowakije en later ook vanuit Oostenrijk. Op 15 maart 1939 werd het Protectoraat Bohemen en Moravië gesticht. Op dit grondgebied leefden ongeveer Joden. Tsjechische Joden waren vertegenwoordigd in alle lagen van de sociale maatschappij. Joden werkten als advocaten, artsen, leraren, zakenmannen, maar ook als de werkende klasse, zoals in Nederland. 25 Krejčová, Helena; Svobodová, Jana, Postavení a osudy Židovského obyvatelstva v Čechách a na Moravě v letech , Maxdorf 1998, p

20 3.2 Segregatie Het doel van de Duitse anti-joodse politiek in het Protectoraat, zoals in alle bezette landen, was volledige deportatie van Joden uit deze landen. De emigratie van Joden heeft zich geleidelijk afgespeeld door middel van verschillende verordeningen, die het bestaan van de Joden onaangenaam maakten en ze hebben de Joden vooral van de rest van de maatschappij geisoleerd. Dit proces begon met de isolatie van de Joden, maar helaas eindigde dit met de vernietiging. In het begin beweerde Hitler dat het niet nodig zou zijn om in de competenties van de overheid van het Protectoraat in te grijpen en dat dit probleem zich zelf zou oplossen zonder ingreep van de Duitse bezetter. Maar toch zijn de Duitsers begonnen actief te zijn bij dit proces, omdat ze de eigendommen van Joden wilden krijgen. Al voor het ontstaan van het Protectoraat nam de regering van de tweede Tsjecho- Slowaakse Republiek verschillende maatregelen tegen de Joden aan. Maar ze moesten voorzichtig zijn bij het betrachten van deze verordeningen, omdat ze bang waren voor de mogelijkheid van druk en isolatie van andere staten. Op 27 januari 1939 gaf de Tsjechoslowaakse regering een verordening uit, die alle Joodse ambtenaren van de overheid informeerden over de mogelijkheid van vrijwillig weggaan. Iemand, wiens beide ouders van Joodse afkomst waren, werd door de overheid als Jood beschouwd. Het werd nog niet precies gespecificeerd, zoals in de rassenwetten van Neurenberg, maar al voor veel Joden betekende dat het begin van het einde. Vele associaties en verenigingen hebben de Joden hun activiteiten verboden, de Orde van Advocaten (Advokátská komora) bijvoorbeeld verbood de Joden om alle juridische activiteiten uit te oefenen. In dit geval werd iedereen als Jood beschouwd, die ook grootouders van joodse oorsprong had. De Tsjechoslowaakse Studenten Vereniging (Svaz Československého studenstva) heeft de regering gevraagd om de Joden van de studentenclubs en organisaties uit te sluiten. Alle deze beperkingen hebben zich al eerder voor het ontstaan van het Protectoraat afgespeeld. Twee dagen na het ontstaan van het Protectoraat Bohemen en Moravië vond de eerste vergadering van de regering van het Protectoraat plaats. Tijdens deze vergadering nam de regering maatregelen om de activiteiten die de Joden ook in andere sectoren uitoefenden te verbinden. Op aanbeveling van de Centrale Unie van de Tsjechische artsen (Ústřední jednota českých lékařů) en Nationale vereniging van artsen (Lékařská národní jednota) werd het alle Joodse artsen, verpleegkundigen en verplegers verboden om hun baan uit te oefenen. Op 13 april 1939 kwam een maatregel van het Ministerie van Handel, waarin werd vastgesteld dat 16

21 joodse bedrijven niet-joodse bestuurders moesten hebben. Onder andere, werd voor het eerst gedefinieerd wie een Jood is. Nog steeds ging het niet om nauwkeurige definitie, zoals in het geval van de rassenwetten van Neurenberg die op 15 september 1935 in Duitsland begonnen te gelden. De Rijksprotector heeft de verordening van Joodse eigendommen op 21 juni 1939 genomen. Deze verordening heeft de principes van de rassenwetten van Neurenberg overgenomen. Zoals al eerder vermeld, werd men als Jood beschouwd als men ook Joodse grootouders had. Elke grootouder, die tot de Joodse religieuze gemeenschap behoorde, werd als een Jood beschouwd. Er bestond ook een zogenaamde halfbloed. Dat was iemand die alleen twee Joodse grootouders had en ook iedereen die getrouwd was met een Jood. Ook kinderen, die buiten een huwelijk geboren waren, werden als zuivere Joden beschouwd. 26 Zodra er wettelijk bepaald werd wie wel een Jood was en wie niet, konden andere maatregelen en beperkingen beginnen te gelden. Verordeningen zijn zowel door de regering als het kantoor van de protector uitgegeven. Vanaf augustus 1939 begon een maatregel te gelden, die door het ministerie van Justitie werd genomen, en de plaatsen voor de Joden beperkt heeft. Onder deze plaatsen behoorden badhuizen, armenhuizen, ziekenhuizen en zwembaden. Het werd de Joden verboden om naar restaurants en cafés te gaan. Plaatsen, waar de Joden de toegang verboden werd, moesten van opschriften JODEN NIET TOEGESTAAN voorzien zijn. Ondernemingen die eigendom van Joden waren, werden met opschriften JOODSE ONDERNEMING gemarkeerd. Joden werden van alle verenigingen uitgesloten en mochten niet naar Tsjechische scholen gaan. In het begin van 1940 moest elke Jood zijn identiteitskaart met een grote letter ʼJʼ hebben. In dit jaar zijn meer en meer maatregelen genomen, die de Joden beperkten in hun beweging en leven. Ze mochten niet van woonplaats veranderen. Het was ook verboden voor alle Joden hun huizen te verlaten na 20 uur s avonds. Winkelen konden ze ook uitsluitend op bepaalde tijden. Ze mochten naar de kapper gaan alleen van 8 tot 10 uur. Twee jaar later mochten Joden helemaal niet naar de kapper gaan. In het jaar 1940 werd een verbod uitgegeven, dat de joodse kinderen niet meer naar scholen in het Protectoraat mochten gaan. Het culturele leven van de Joden was ook beperkt. Vanaf dat moment mochten de Joden niet naar theaters en bioscopen gaan. Wandelingen door het park en vrije beweging in de openbare ruimte was iets van het verleden. Ook sommige straten werden voor Joden afgesloten. Hotels in Praag, die vaak bezocht werden door Joden, waren ook voor hen vanaf dit moment gesloten. Slechts enkele hotels hebben de Joden geaccepteerd. 26 Kárný, Miroslav, Konečné řešení Genocida českých židů v německé protektorátní politice, Academia 1991, p

22 Met de bus gaan werd de Joden ook verboden, alleen als de Jood blind of invalide was, mocht hij of zij het openbaar vervoer gebruiken. Joden konden met trams gaan, maar alleen in het achterste deel. In de treinen mochten ze niet van de slaapwagen en restauratiewagen gebruik maken. Later mochten ze ook niet met de sneltrein gaan en in het geval dat de wagon vol zat, konden de Joden uit de trein gegooid worden. De beperkingen hoorden ook bij de rantsoenen van voedsel en kleding. Ze moesten hun rijbewijzen afgeven en mochten ook geen rijbewijs meer halen. Joden mochten niet vissen, duiven fokken en vanaf 1942 mochten ze geen huisdieren hebben. Op 29 september 1941 liet Reinhard Heydrich, de rijksprotector van het Protectoraat Bohemen en Moravië, de synagogen sluiten. Er kwam meer en meer restrictieve regelgeving. 27 Aan het begin van 1940 wilden sommige mensen en verenigingen de Joden uit het Protectoraat duidilijk van de rest van de bevolking onderscheiden. Vanaf het begin was het niet van belang voor Nazi-Duitsland. De Nationale Arische culturele vereniging stelde voor om de Joden van een gele band met een blauw opschrift JOOD te voorzien. De uiteindelijke vorm van een openbaar teken van de Joden werd op 1 september 1941 uitgevoerd. Vanaf deze dag kon geen Jood ouder dan 6 jaar niet naar buiten komen zonder de gele Davidster. De ster had de grootte van een hand en moest aan de linkerkant van de borstkas geplaatst worden. In het midden van de ster stond het Duitse woord JUDE in tegenstelling tot Nederland, waar dit in het Nederlands geschreven was. 28 Als iemand de maatregelen niet opvolgde, werd hij of zij zwaar gestraft. Zelfs een kleine fout kon de dood betekenen. De nazi s hielden razziaʼs in Joodse gezinnen. Als de nazi s verboden levensmiddelen vonden, werden de Joden gearresteerd en vervolgens gemarteld, of ze werden naar vernietigingskampen gestuurd. Veel van deze maatregelen wekten medelijden en solidariteit bij de Tsjechische bevolking. Bijvoorbeeld, toen er met een beperkte tijd voor het winkelen begonnen was, bewaarden de slagers juist het beste vlees voor Joden. De dag, dat het dragen van de Joodse ster verplicht werd, droegen sommige Tsjechen de ster uit solidariteit. Alle uitingen van solidariteit waren niet aanvaardbaar voor de bezetters. 27 Lagus, Karel; Polák, Josef. Město za mřížemi, Baset 2006, p Kárný, Miroslav, Konečné řešení Genocida českých židů v německé protektorátní politice, Academia 1991, p

23 Iedereen, die zich zo gedroeg, liep het risico dat hij of zij samen met de Joden naar Theresienstadt gedeporteerd werd en vervolgens naar een van de vernietigingskampen Confiscatie van Joodse eigendom - arisering Een van de doelen van de naziʼs waren de eigendommen van de Joden. Tsjecho-Slowakije had een sterk ontwikkelde industrie en daarom werd het ook een ideaal doel voor de nazi's. De eerste bedrijven verkregen de Duitsers na het Verdrag van München. De eerste dagen na het stichten van het Protectoraat kwamen de vertegenwoordigers van de Duitse banken naar Praag, samen met Duitse bezettingstroepen. De Duitsers wilden de Union Bank en de Tsjechische Escompte Bank in handen krijgen, zodat de regering van het Protectoraat deze niet in de macht zou krijgen. De regering probeerde de situatie te winnen en wilde een deel van de Joodse eigendommen krijgen. Onder voorwendsel van confiscatie zou de Tsjechische industrie gegermaniseerd worden. Overdracht van eigendommen van meer dan kronen moest door de ambtenaarden bevestigd worden. Konrad Henlein, hoofd van het civiel beheer in Praag, wilde niet dat de eigendommen in Tsjechische handen zouden vallen. Hij was bang voor confiscatie van de eigendommen ten gunste van Tsjechen en daarom heeft hij op 20 maart 1939 een maatregel genomen, dat de beheerders van de bedrijven alleen Duitsers konden zijn. Het was alleen Henlein die het recht had om de beheerders te benoemen en uitzonderingen te verlenen. Later, na de afschaffing van hun functie, had alleen de rijksprotector het recht om beheerders van Joodse bedrijven te benoemen. Deze verordening heeft ook de verkoop, verhuur en schenking van Joodse bedrijven verboden. De nieuwe Protector Neurath, meteen toen hij in de functie trad, schafte de pogingen van de Protectoraat regering om de eigendommen van de Joden te confisceren af. De rijksprotector gaf een andere verordening uit, die de Joodse eigendommen betrof. Deze verordening was erger dan het leek. Het heeft vooral invloed op de invoering van de rassenwetten van Neurenberg gehad, die wie wel en wie niet een Jood was, bepaalde. Onder andere werd er een nauwkeurige beschrijving van de Joodse bedrijven opgesteld. De openbare of commanditaire vennootschappen werden als Joods beschouwd in het geval als ze meer dan een garant van Joodse afkomst hadden. Bedrijven van rechtspersonen, die in de raad van het bedrijf meer dan een Jood hadden, werden ook als Joods geclassificeerd. Als de Jood een 29 Kárný, Miroslav, Konečné řešení Genocida českých židů v německé protektorátní politice, Academia 1991, p

24 vierde van het kapitaal van de onderneming in bezit had, werd het bedrijf ook als Joods gemarkeerd. Uiteindelijk was het mogelijk dat de nazi's alles konden confisqueren als slechts een Jood aanwezig was. Een filiaal van de Joodse onderneming werd automatisch beschouwd als een Joods bedrijf. Een filiaal van een niet-joodse onderneming werd beschouwd als een Joods bedrijf, als minstens een leidinggevende Joods was. De Duitse bezettingsmacht wilde voor zichzelf alle strategische bedrijven behouden. Tot 26 januari 1940 werden door de Duitsers 1109 bedrijven in beslag genomen, slechts 96 bedrijven en ondernemingen werden door Tsjechen in beslag genomen. Sinds die tijd werden Joden volledig van het economische leven uitgesloten. 30 De Joden konden hun waardevolle voorwerpen aan het Duitse bedrijf Hadega s.r.o. 31 verkopen. Dit betekende eigenlijk een verordening. Er kwamen andere verordeningen die de confiscatie van Joodse eigendommen versnellen zouden. Joden moesten spullen zoals radio-ontvangers, naaimachines, maar ook ski's inleveren. Grote nadruk werd op bankrekeningen gelegd. Joden moesten hun kostbaarheden in de bank deponeren en ze konden alleen ophalen met toestemming van de Protector. Alle spaarboekjes moesten opgezegd worden en het hele bedrag werd op de bankrekening gezet. De eigenaren van de rekeningen konden steeds kleinere en kleinere bedragen opnemen. De eigendommen werden door het Centraal Bureau geconfisceerd. In 1940 werd het Emigratie Fonds voor Bohemen en Moravië opgericht die in beslag genomen eigendommen beheerde. Geldmiddelen van Joden werden later voor germanisering gebruikt. 32 Ook het Gestapo-kantoor in Praag beheerde in beslag genomen bezittingen van de Joden. Deze twee instellingen hebben hun rollen verdeeld. Het Centraal Bureau voor Joodse Emigratie confisqueerde eigendommen van de gedeporteerde Joden. De Gestapo kreeg de bezittingen van de Joden die emigreerden of vluchtten. Net zoals in Duitsland, trad ook in het Protectoraat een wet in werking, die bepaalde, dat iedereen die zich niet in het Protectoraat gemeld heeft, zijn eigendom verloor ten gunste van het Rijk. De Joden die naar Theresienstadt werden gedeporteerd, konden niet hun verblijf op grondgebied van het Protectoraat melden, ook al lag Theresienstadt in het Protectoraat. Men ging er vanuit dat deze mensen verder naar het Oosten gedeporteerd zouden 30 Kárný, Miroslav, Konečné řešení Genocida českých židů v německé protektorátní politice, Academia 1991, p De handelsmaatschappij (Handelsgesellschaft) die opgericht werd om de waardevolle voorwerpen af te kopen. 32 Lagus, Karel; Polák, Josef, Město za mřížemi, Baset 2006, p

25 worden. Het totale bedrag van de in beslag genomen eigendommen werd niet precies bepaald, maar er werd geschat dat het rond 20 miljard kronen kon was Concentratie en deportatie De volgende stap was concentratie en deportatie naar vernietigingskampen die het leven van de Joden op het grondgebied van het Protectoraat beperkt had. De Joden waren ook potentiële arbeidskrachten. Ze werden ingezet om fysiek zwaar werk te verrichten, die onderdeel van het vernietigingsproces was. Net zoals in Duitsland of Nederland, moesten alle joden zich laten registreren bij de bepaalde instellingen. In tegenstelling tot Nederland werd in het Protectoraat geen organisatie als de Joodsche Raad opgericht. De Protectoraat regering heeft voorgesteld om alle Joden bij de Vereniging van Joden te registreren. De Rijks Protector Neurath, had echter een ander idee en daarom beval hij de Joden zich bij de Joodse gemeente in hun woonplaats te registreren. De Joodse gemeenschap in Praag moest ook andere Joodse gemeenten besturen. Deze Joodse gemeente in Praag viel onder het Centraal Bureau voor Joodse Emigratie en moest hun verordeningen accepteren. Later, werden alle andere Joodse gemeenten opgeheven, behalve de Joodse gemeente in Praag. Ze vertegenwoordigde alle Joden en beschermde haar leden. Tot deze tijd kunnen we de Joodse gemeente in Praag vergelijken met de Joodsche Raad van Nederland. Joden werden geconcentreerd in bepaalde stadswijken. Later werd een ghetto in Theresienstadt opgericht, die diende als een verzamelplaats van Joden, die vervolgens naar het oosten gedeporteerd zouden worden. 34 In eerste instantie probeerden de Duitsers het probleem met de Joden in het Protectoraat op te lossen door verhuizing. Het werd de Joden mogelijk gemaakt om uit het Protectoraat te emigreren naar niet-nazi landen, maar natuurlijk moesten ze daarvoor veel geld betalen. Het Centraal Bureau voor Joodse Emigratie werd voor dit doel opgericht. Sinds het begin emigreerden voornamelijk Joden, die uit Duitsland en Oostenrijk kwamen. Ze voelden geen binding met de Tsjechische natie. Ze hadden hier geen werk, vrienden en wisten vooral wat hun te wachten stond na de komst van de naziʼs. Het waren vooral jongere mensen die zich bij de deportaties meldden. Ze wilden naar het westen gaan. Maar dit was ook een 33 Kárný, Miroslav, Konečné řešení Genocida českých židů v německé protektorátní politice, Academia 1991, p Kárný, Miroslav, Konečné řešení Genocida českých židů v německé protektorátní politice, Academia 1991, p