Eerste druk: maart 1999 Tweede druk: april 1999

Transcriptie

1 KOSOVO

2 Copyright Raymond Detrez/ Uitgeverij Houtekiet, 1999 Uitgeverij Houtekiet, Vrijheidstraat 33, B-2000 Antwerpen Zetwerk Intertext, Antwerpen Omslag Herman Houbrechts Foto Nick Hannes Met dank aan de Balkanactie van de Gemeenten. ISBN x D NUGI-code 654 Eerste druk: maart 1999 Tweede druk: april 1999 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission of the publisher

3 Raymond Detrez Kosovo De uitgestelde oorlog Houtekiet Antwerpen - Baarn

4

5 Inhoud Woord vooraf 7 1 Twee nationale mythen 11 2 Twee nationale ideologieën 27 3 Albanië versus Joegoslavië 39 4 Republiek naast autonome provincie 53 5 Kosovaarse en Servische ontevredenheid 71 6 Republiek versus autonome provincie 89 7 Twee staten, twee constituties Twee ficties Twee legers Internationale bemiddeling Oplossingen 185 Bibliografie 191 Register 199 Bijlage kaarten 206

6

7 Woord Vooraf N A DE SLOOP VAN de multinationale staat Joegoslavië ontstonden er in het begin van de jaren negentig vijf nieuwe, onafhankelijke republieken. Van de meer dan een half dozijn grotere volken die in het oude, socialistische Joegoslavië leefden, zijn er van deze sloop twee beter geworden, althans vanuit een nationalistisch oogpunt bekeken: de Slovenen en de Kroaten. Zij hebben sindsdien elk hun eigen nationale staat, die in etnocultureel opzicht min of meer homogeen is in het geval van Kroatië weliswaar pas na de verdrijving van de Serven, die meer dan een tiende van de totale bevolking uitmaakten. Ook de Bosjnakken hebben een eigen staat, het ziekelijke gedrochtje dat in Dayton op de wereld kwam, maar ze zijn door de Bosnische Serven en Kroaten uit het grootste deel van die eigen staat verdreven. De Serven leven verdeeld over twee staten de Unierepubliek Joegoslavië en de Republiek Bosnië-Hercegovina en tellen binnen hun grenzen bijna een half miljoen vluchtelingen, afkomstig uit Kroatië en Bosnië. Ook de Macedoniërs hebben nu een eigen staat, maar hun bestaansrecht als etnische natie wordt door drie van hun vier buurvolken in twijfel getrokken, met alle gevolgen voor hun bestaanszekerheid van dien. Daarnaast vormen de Albanezen in Macedonië zelf een groeiende bedreiging voor de Macedonische territoriale integriteit. De situatie van de overige, kleinere volken in de ex-joegoslavische republieken of van genoemde volken buiten de grenzen van 7

8 hun eigen staat is vandaag, wat hun nationale rechten betreft, veel slechter dan in het oude, verfoeide Joegoslavië. Vroeger leefden ze als gelijkgerechtigde gemeenschappen in een civiele, multinationale staat. Vandaag leven ze als minderheden in de etnisch-nationale staten van andere volken, die hen liever kwijt dan rijk zijn. In plaats van gelijkberechtiging genieten ze nu in het beste geval wat door de internationale gemeenschap afgedwongen minderhedenrechten. Of zijn het gunsten? Al deze nieuwe staten beschrijven zichzelf in hun constituties als staten van burgers, waarin etniciteit van bijkomend belang is. Tegelijk legitimeren ze in hun officiële politieke discours hun bestaansrecht door te verwijzen naar de eigen dominante, etnische natie, die een soort van eigendomsrecht op de staat heeft. Minderheden hebben die eigendomsrechten niet. Met name de constitutie van de nieuwe Unierepubliek Joegoslavië geeft hoog op van de civiele staat maar identificeert zich verder uitdrukkelijk met één enkele etnische natie, de Servische. Daarmee worden de leden van de vele andere etnische gemeenschappen in de Unierepubliek gedegradeerd tot vreemde eenden in de bijt. Door de facto een Servische etnisch-nationale staat te zijn verliest de Unierepubliek Joegoslavië het morele recht niet- Servische gemeenschappen binnen zijn grenzen te houden. De omvangrijkste etnische gemeenschap in de Unierepubliek na de Servische, is de Albanese. In het oude socialistische federale Joegoslavië hadden de Albanezen van het begin van de jaren zeventig tot in 1981 een eigen autonome deelstaat Kosovo met bevoegdheden die alleen symbolisch verschilden van de bevoegdheden van de andere deelstaten. De Kosovaren hoorden bij de grote Joegoslavische socialistische familie. Nergens elders, en nooit eerder of later (alsnog), hebben Albanezen in betere politieke, sociale en culturele omstandigheden geleefd dan in de genoemde periode in de Joegoslavische federatie. (Dat wil niet zeggen dat alles pais en vree was.) Vandaag zijn de Kosovaren in Joegoslavië een tweederangsvolk en zijn hun rechten symbolisch. De gelijkwaardige status die ze voordien hadden, zullen ze als Albanezen binnen de Joegoslavische Unierepubliek nooit meer hebben. De Kosovaren hebben sinds 1989 op een geweldloze manier gestreden voor het herstel van hun autonomie en/of hun onafhankelijkheid. In het licht van de repressieve politieke realiteit in het huidige Joegoslavië heeft het Kosovaarse verzet het karakter van een strijd voor mensen- en burgerrechten, die de spontane sympathie opwekt 8

9 van elk fatsoenlijk mens, vooral omdat die strijd tot begin 1998 principieel geweldloos gevoerd werd. Tegelijk echter en wellicht in de eerste plaats is de Kosovaarse onafhankelijkheidsbeweging de hoeksteen van een bredere etnisch-nationalistische beweging, die streeft naar een ééngemaakte, zo uitgestrekt en zo etnisch-homogeen mogelijke, Albanese staat. Daarin verschilt het Albanese nationalisme niet van de andere nationalismen op de Balkan. Wie dit aspect van de Kosovaarse strijd gerechtvaardigd vindt, wordt meteen geconfronteerd met een aantal onaangename implicaties. Wat maakt het Kosovaarse separatisme ten aanzien van Joegoslavië politiek en moreel acceptabeler dan het Servische separatisme tegenover Bosnië-Hercegovina? Waarom is een ééngemaakt Groot- Albanië aanvaardbaarder dan een ééngemaakt Groot-Servië? Dit boek verschilt van de meeste andere boeken over Kosovo. Het wil niet het grote gelijk van één van de beide betrokken- en sinds begin 1998 ook strijdende partijen bewijzen. De auteur is al tevreden wanneer de lezer zich na de lectuur ervan realiseert dat, net als destijds in Bosnië-Hercegovina, ook in dit conflict elke consequente benadering tot ongewenste consequenties voert. Omdat nationalisme meer problemen creëert dan het oplost. Steden, dorpen, bergen en rivieren in Kosovo hebben Albanese en Servische namen. Wij hebben in dit boek gekozen voor de Servische namen, omdat die beter bekend zijn en gebruikt worden op de meeste landkaarten van niet-albanese origine. In geen geval willen we door het gebruik van de Servische namen partij kiezen tégen de Albanezen in de discussie over de eigendomsrechten op Kosovo, evenmin als we met deze waarschuwing partij kiezen vóór de Albanezen. In het register zijn ook de belangrijkste Albanese namen opgenomen. We noemen de Albanese inwoners van Kosovo Albanezen wat ze ook zijn. We schrijven Kosovaren enkel wanneer verwarring met Albanezen in of uit Albanië mogelijk is. We zien geen reden voor het gebruik van termen als Volksalbanezen of etnische Albanezen. De Albanezen zelf noemen zich Shqiptarë (Skipetaren), maar deze term heeft naar hun gevoel een denigrerende betekenis wanneer hij door vreemdelingen gebruikt wordt. De Serven in Kosovo zijn gewoon Serven. De term Kosovaren is immers alleen van toepassing op de Albanezen. De Serven in Kosovo heten in het Servo-Kroatisch kosovci (enk. kosovac), maar hiervoor bestaat geen equivalent in het Nederlands. 9

10

11 - 1 - Twee nationale mythen O NERVAREN BALKANREIZIGERS STAAN SOMS te kijken van de uitgebreide historische kennis die door lieden met wie zij toevallig in gesprek raken, ten toon gespreid wordt. Daarbij blijken de oeroude herkomst van het eigen volk, de territoriale verspreiding over nagenoeg de hele lengte en breedte van het schiereiland, verloren veldslagen en onrecht, de natie door de grote mogendheden aangedaan, de geprefereerde onderwerpen te zijn. Over al deze toestanden en gebeurtenissen van eeuwen geleden praat de Balkanees met een kennis van zaken en een betrokkenheid die de toehoorder doen vermoeden dat hij nog persoonlijk aan sommige krijgsverrichtingen deelgenomen heeft. Op de Balkan wordt men namelijk historicus gebóren. Een Bulgaar of Griek of noem maar op beschikt door zijn biologische afkomst zelf over een ingeschapen deskundigheid inzake het Bulgaarse, resp. Griekse verleden. De Balkanees gaat ook virtuoos om met de historische kritiek: onwetenschappelijke beweringen van tegenstanders worden scherpzinnig ontkracht. Deze kritische vaardigheid laat hem echter jammerlijk in de steek zodra hij eigen standpunten moet onderbouwen. Dan krijgen mythologische verhalen en voor buitenstaanders onbegrijpelijke emotionele argumenten de kracht van onweerlegbare bewijzen. 11

12 Geschiedkunde en mythologie zijn op de Balkan moeilijk uit elkaar te houden ook door de wijze waarop in historische verhalen geloofd wordt. De historische mythen in de zin die wij er in dit boek aan geven zijn niet per definitie onjuiste of fantastische voorstellingen van het verleden. Die voorstellingen kunnen wetenschappelijk best plausibel zijn. Het punt is dat hun plausibiliteit eigenlijk irrelevant is. Men beschouwt die voorstellingen niet als waar omdat ze plausibel zijn, maar omdat hun waarheid boven elke twijfel verheven is. Het geloof erin kan evenmin of even moeilijk als het geloof in een opperwezen door wetenschappelijke argumenten aan het wankelen gebracht worden. Die voorstellingen maken deel uit van een nationale religie. Zoals andere religies hangen ook nationale religies samen met geloofsgemeenschappen. Ook en vooral door zijn geloof in de nationale mythen maakt de Balkanees deel uit van een gemeenschap, met name een nationale gemeenschap. Wie ten aanzien van de historische mythen van zijn natie scepticisme of ongeloof aan de dag legt, zelfs indien hij daar goede, wetenschappelijke redenen voor heeft, wordt in het beste geval beschouwd als een curiosum, in het slechtste als een volksverrader, en loopt het risico door de gemeenschap te worden uitgesloten. De andere is immers juist degene die niét gelooft in onze mythen, omdat hij gelooft in andere, eigen mythen, waardoor hij deel uitmaakt van een andere, misschien wel rivaliserende nationale gemeenschap. Deze mythen zijn niet zomaar historische verhalen. Ze hebben in de meeste gevallen een duidelijke politieke functie. Ze fungeren, zoals aangegeven, in de eerste plaats als middel tot nationale identificatie en differentiatie en creëren een gemeenschapsgevoel, waarvan een sterke mobiliserende werking uitgaat. Daarnaast leveren ze dikwijls de historische argumenten voor aanspraken op bepaalde territoria. Een mythe die bewijst dat het eigen volk al eeuwen in een of ander gebied leeft of leefde vóór er een ander volk kwam bijvoorbeeld, heeft de waarde van een eigendomsakte. Er bestaat een nauw verband tussen de historische mythen van de natie en haar materiële, veelal territoriale belangen, in die zin dat er géén historische mythen bestaan die tegen de materiële of territoriale belangen van de gemeenschap indruisen. In dit hoofdstuk confronteren we twee nationale mythen, de Servische en de Albanese, over een territorium op de Balkan dat Kosovo heet. We zullen wijzen op de zwakke plekken in ieders verhaal, maar 12

13 niet proberen de waarheid te achterhalen. Dit boek gaat over een politiek conflict over een bepaald grondgebied; ons interesseert hier enkel de rol die de nationale mythen bij dit conflict spelen en de polemieken die errond gevoerd zijn. (Zie voor een kritische bespreking van elkaars mythen Berisha: 1996 en Dogo: 1996.) Albanezen en Serven zijn, zoals alle andere volken op de Balkan, het resultaat van eeuwenlange raciale vermenging. Door de Servische aderen stroomt minstens evenveel Albanees bloed als er Slavisch bloed stroomt door de aderen der Albanezen. Het belangrijkste, wat Albanezen en Serven duidelijk van elkaar onderscheidt, zijn hun zeer verschillende talen. Albanees en Servisch zijn beide Indo-europese talen, maar Servisch behoort tot de Slavische subfamilie, terwijl het Albanees binnen de Indo-europese familie apart staat. Het Servisch werd vroeger beschouwd als een variant van het Servo-Kroatisch. Servisch en Kroatisch waren twee standaardtalen, gebaseerd op dezelfde groep Zuid-Slavische dialecten. Sinds het uiteenvallen van Joegoslavië werken de Kroaten en in mindere mate de Bosnjakken hard aan eigen nieuwe standaardtalen. (Detrez 1996: 35-40) Binnen het Albanees heeft zich een omgekeerde ontwikkeling voorgedaan. Daar bestaan van oudsher twee groepen dialecten het Gegisch ten noorden van de rivier de Shkumbin en het Toskisch ten zuiden ervan. De Albanese dialecten in Kosovo behoren tot het Gegisch. Uit beide dialectengroepen begonnen zich in de 19de eeuw aparte standaardtalen te ontwikkelen. Het Gegisch was daarmee, door toedoen van de katholieke geestelijkheid in Shkodër, het verst gekomen. Gegisch en Toskisch verschillen grammaticaal aanzienlijk meer van elkaar dan Servisch en Kroatisch. Toch heeft deze tweeledigheid van het Albanees niet bijgedragen tot het ontstaan van twee nationale gemeenschappen, zoals in het Servo-Kroatische taalgebied gebeurd is. De oorzaak is dat in het Servo-Kroatische taalgebied, vooral door ontwikkelingen in Kroatië, twee belangengemeenschappen ontstonden, die de vorm aannamen van nationale gemeenschappen, die behoefte hadden aan een eigen taal als vlag. De Albanezen in Noorden Zuid-Albanië zijn altijd één belangengemeenschap gebleven. De creatie van één officiële Albanese standaardtaal is sinds het einde van de 19de eeuw de grote zorg geweest van de Albanese nationalistische intelligentsia. Daarbij kreeg uiteindelijk het Toskisch de bovenhand; het gebruik van het Gegisch bleef beperkt tot de literatuur. Na de Tweede Wereldoorlog werd in Albanië de officiële taal definitief 13

14 gestandaardizeerd op basis van het Toskisch. (Veel communistische politieke leiders waren afkomstig uit het Toskische zuiden.) De Toskische standaardtaal van de Republiek Albanië werd in 1972 ook in Kosovo als officiële taal aangenomen, al spraken de Kosovaren dus Gegisch. Is het onderscheid tussen Servisch en Kroatisch (en zelfs Macedonisch) niet altijd scherp te maken, tussen Albanees en Servisch is even weinig verwarring mogelijk als tussen Nederlands en Frans. Beide talen lenen zich dan ook uitstekend voor nationale identificatie. Servisch wordt bovendien meestal met cyrillische letters geschreven, en Albanees met Latijnse. Zelfs wanneer het Servisch met behulp van het Latijnse alfabet genoteerd wordt, maakt de aanwezigheid van letters met bijzondere diacritische tekens zoals č, ć, š, ž het verschil met het Albanees waar diezelfde spraakklanken als ç, q, sh en zh genoteerd worden in één oogopslag duidelijk. Naast de taal vormt de religie een belangrijk onderscheid tussen Albanezen en Serven in Kosovo. Albanezen zijn moslims, Serven zijn orthodox. Er bestaan weliswaar ook Servische moslims: ze worden Muslimanen genoemd en leven in de Sandžak in Zuid-Servië, niet ver van Kosovo. Deze vormen evenwel een duidelijk van de Serven te onderscheiden groep, verwant of identiek met de Bosnjakken in Bosnië. Er bestaan ook orthodoxe Albanezen, maar die leven in Zuid- Albanië, bij Griekenland, ver van Kosovo. In Kosovo zelf is religie dus een handzaam distinctief kenmerk. Taalkundige argumenten spelen een belangrijke rol in de Albanese bewijsvoering rond de cruciale kwestie wie was er in Kosovo het eerst?. Het Albanese standpunt luidt dat de Albanezen de nakomelingen zijn van de Illyriërs een verzameling stammen die in de oudheid de Romeinse provincie Illyricum, ruim uitgemeten de huidige ex-joegoslavische staten en Albanië, bewoonden. Ook de Dardaniërs, die in Kosovo, Noord-Macedonië en Zuid-Servië leefden, zouden Illyriërs geweest zijn. De Slaven hebben pas in de 6de-7de eeuw de westelijke helft van het Balkanschiereiland gekoloniseerd. Indien, zoals ook archeologische vondsten aantonen, de Albanezen de nazaten zijn van de Illyriërs en dus autochtoon, dan is ook het Albanees de voortzetting van het oude Illyrisch. Albanezen zullen in gesprekken met vreemdelingen nooit nalaten het geloofspunt, dat zij tot de oudste volken op de Balkan en in Europa behoren, naar voren te brengen. Diverse (niet-servische) taalkundigen echter hebben de Illyrische afkomst van het Albanees ern- 14

15 stig in twijfel getrokken. Van de taal van de Illyriërs is namelijk maar heel weinig bekend een honderdtal woorden, meestal namen van steden, rivieren en bergen die nog heel wat duiding behoeven. Echte glossen Illyrische woorden met Griekse vertaling zijn er volgens de Bulgaarse taalkundige Georgiev (1977: 235) drie of vier. Een dergelijke situatie biedt een te smalle basis voor serieuze wetenschappelijke conclusies. Georgiev (1966: , 1977: ) betoogde dat de Albanezen niet de nakomelingen zijn van de Illyriërs, maar van de Daciërs in Moesië (Noordwest-Bulgarije en Oost-Servië mèt Dardanië). De taal die de Daciërs spraken, zou als substraattaal een invloed uitgeoefend hebben op de ontwikkeling van het Roemeens. Roemeens en Albanees hebben een honderdtal basiswoorden (die geen latere leenwoorden zijn) en veel grammaticale eigenaardigheden gemeen, wat alleen door het Dacisch substraat van het Roemeens en de Dacische origine van het Albanees verklaarbaar zou zijn. Andere argumenten van Georgiev zijn de proto-roemeense vorm van de Latijnse leenwoorden in het Albanees, de zeer karige aanwezigheid van Oud-Griekse woorden, het ontbreken van een eigen Albanese terminologie voor zeevaart en visvangst (curieus voor een volk dat sinds de oudheid aan de Adriatische kust leeft), enz.. Volgens Georgiev vormde het Albanees zich tussen de 4de en de 6de eeuw in Moesië, waar in dezelfde periode ook het Roemeens ontstond, en vestigden de sprekers van dat Albanees zich pas tegen de 9de eeuw in Illyrië. Sinds dan is er in de bronnen sprake van Albanezen in dit gebied. Albanese taalkundigen als Çabej (1986), maar niet alleen Albanese, hebben geprobeerd met serieuze argumenten opvattingen als die van Georgiev te weerleggen. (Malcolm 1998: 30-40) Vermeer (1992: 108) rekent ook Zuid-Servië, inclusief Kosovo, tot het gebied dat een tijdlang linguistically speaking partly Albanian and partly Romanian was, in die mate dat toen de Slaven er arriveerden zij de toponiemen overnamen uit het Albanees en niet uit het Latijn of het Grieks. Dat impliceert dat Kosovo op dat ogenblik vrij dicht door Albanezen bevolkt moet zijn geweest; meer naar het zuiden, met name in het huidige Albanië, zouden de Albanezen zich dan pas later gevestigd hebben. Vermeer (1996: 130) merkt overigens terecht op dat het gebruik van het autochtone karakter van het Albanees als politiek argument niet zonder risico s is: komen de territoriale aanspraken van de Albanezen te vervallen, mocht onweerlegbaar aangetoond worden dat het Albanees niét autochtoon is? 15

16 Met de komst van de Slaven en met name de Serven naar de westelijke Balkan, ontstond een nieuwe historische kwestie, die door de Servische historici benaderd wordt vanuit de volkse wijsheid opgestaan is plaats vergaan. Dat er voor de komst van de Serven naar de Balkan in de 6de-7de eeuw in Kosovo andere volken, eventueel zelfs Illyriërs/Albanezen geleefd hebben, kunnen de Servische historici niet ontkennen: er zijn geschreven bronnen en archeologische vondsten die dit bevestigen. Deze volken werden naar hun mening evenwel, als gevolg van de invallen van de Hunnen en de Goten in Zuidoost-Europa, uitgemoord of verjaagd het Noord-Albanese hooggebergte in of naar de kust. Zelfs indien de huidige Albanezen de nazaten zouden zijn van de Illyriërs, dan was er in Kosovo geen sprake van continuïteit: hun voorouders waren voor de komst van de Serven uit Kosovo verdwenen. Er is ook op het Servische verhaal een en ander af te dingen. Hoe ontvolkt de Illyrische gebieden als gevolg van de barbareninvallen waren, is moeilijk na te gaan. In ieder geval bleef de impact van de invallen van de Slaven, die opereerden in het zog van de Avaren, aanvankelijk eerder beperkt. Avaren en Slaven rukten op langs de grote wegen in de richting van Constantinopel en Thessaloniki. Pas tegen het einde van de 6de eeuw vestigden de Slaven zich blijvend in de vruchtbare vlakten en valleien, waarbij ze een deel van de lokale bevolking verdreven. Uit de overgeleverde plaatsnamen en archeologische vondsten blijkt evenwel dat de Slavische kolonisatie in het westen van het schiereiland lang niet voor zo n diepe cesuur met het verleden zorgde als in het oosten. Op vele plaatsen blééf de autochtone bevolking, om later door de Slaven geassimileerd te worden of om zelf de Slavische nieuwkomers te assimileren. Men mag aannemen dat dit ook in de Illyrische gebieden gebeurde, die ten westen van de grote invalsroutes lagen al was de vruchtbare Kosovaarse vlakte voor de Slavische kolonisten wellicht bijzonder begerenswaardig. (Fine 1991: 37-8) De vroegste documenten, die een licht werpen op de etnische samenstelling van de bevolking van Kosovo, zijn de kloosterregisters uit de 13de en de 14de eeuw. Daaruit blijkt dat op dat ogenblik twee percent van de bevolking van Kosovo Albanees was. Albanese geleerden refereren graag aan deze bronnen om de continue aanwezigheid van Albanezen in Kosovo te bewijzen (Tërnava 1986; Gashi 1986), maar de Servische historici hebben gelijk wanneer ze stellen 16

17 dat de kloosterregisters eigenlijk alleen bewijzen dat er in Kosovo in de genoemde periode zo goed als geen Albanezen (meer) waren. (Bataković 1992: 38; Bogdanović 1985: 285). Vermoedelijk begonnen de Albanezen zich in de 13de eeuw langzamerhand (terug) vanuit uit het Noord-Albanese hoogland in Kosovo te vestigen, maar het aantal mensen met Albanese namen in de kerkelijke registers nam aanvankelijk nog af als gevolg van de gestage serbisering. Naderhand kreeg de migratie een massaler karakter en lieten de kolonisten zich niet langer serbiseren. Een bijzondere rol in het Servische nationale verhaal speelt Kosovo als bakermat van het Servendom. De vroegste Servische staat ontstond halverwege de 9de eeuw rond de stad Raška (of Rascia), in een gebied dat min of meer samenvalt met de huidige Sandžak rond Novi Pazar in Zuid-Servië, ten noordwesten van Kosovo. Pas in de tweede helft van de 12de eeuw, onder de dynastie van de Nemanjiden, veroverden de Serven vanuit Raška Kosovo en Noord-Macedonië op de Byzantijnen. Kosovo werd dus eigenlijk drie eeuwen te laat bij de eerste Servische staat ingelijfd om nog echt de wieg van het Servendom te zijn. Maar het was een belangrijk gebied als toegangsweg naar de Adriatische Zee en wegens zijn vele mijnen. Nadat later ook het Servische vorstendom Zeta (Montenegro) en Noord-Albanië veroverd werden, bevond Kosovo zich precies in het midden van deze nieuwe grote Servische staat en ontpopte zich als het politieke, economische, administratieve en religieuze centrum van het land. Het kende een spectaculaire opgang nadat de kruisvaarders in 1204 Byzantium, de grootste rivaal van Servië, uitgeschakeld hadden en niets de machtsontplooiing van de Nemanjiden nog in de weg stond. In 1219 werden de Servische diocesen ondergebracht in een Servisch autocefaal aartsbisdom, gelieerd met de vorstelijke dynastie door de eerste aartsbisschop, de naderhand heilig verklaarde Sava. Hij was de broer van de Servische koning. De orthodoxe kerk werd de staatskerk. De zetel van het aartsbisdom werd overgebracht naar Peć, in Kosovo. Tot meerdere eer en glorie van kerk en dynastie lieten de Servische vorsten in Kosovo onder meer in Dečani en Gračanica kloosters optrekken, die centra werden van spirituele én economische activiteit. Koning Stefan Dušan ( ) veroverde heel Macedonië, Albanië en Thessalië en werd in 1346 uitgeroepen tot tsaar van Serven, Grieken, Bulgaren en Albanezen. De vorstelijke residentie werd overgebracht naar Prizren, weer in Kosovo. Het autocefale aartsbisdom van Peć werd in 1346 verheven tot de rang van Patriarchaat van 17

18 Servië. Uitgestrekte stukken grond, inclusief de bevolking, werden in Kosovo als leengoederen aan kerk en kloosters geschonken een geste van de tsaar waaraan Kosovo zijn Servische benaming, Kosovo i Metohija (Kosovo en Metohija), afgekort Kosmet, dankt. (Een metoh is een kloosterlijk bezit.) Vermits het Servische Kerkslavisch de taal was van de eredienst en de administratie (grotendeels een kerkelijke aangelegenheid), ging de consolidatie van de orthodoxie gepaard met de serbisering van de niet-servische en niet-orthodoxe Albanese en Walachse bevolking. Dat daarbij een doelbewuste etnische assimilatiepolitiek voorlag, zoals sommige Albanese publicaties suggereren (Vickers 1998: 7), is een anachronisme. De officiële taal van wetteksten, oorkonden, kronieken, biografieën en dergelijke was weliswaar Servisch Kerk-Slavisch, maar het maakte de vorsten verder niet uit welke taal de Albanese boeren in de dorpen wilden spreken als ze maar belastingen betaalden. Tussen Albanezen en Serven bestonden tal van economische en zelfs dynastieke banden. (Vickers 1998: 13) Servië was in de 13de en 14de eeuw ongetwijfeld de belangrijkste staat op de Balkan, zowel wat territoriale omvang en militaire slagkracht als economische dynamiek en culturele prestaties betreft. Daarnaast vormden de 13de en de 14de eeuw het absolute hoogtepunt in de geschiedenis van het Servische volk. Binnen dat 13de en 14deeeuwse Servië nam Kosovo een centrale positie in, al verlegde de hoofdstad zich voortdurend en bevond ze zich ook vaak buiten Kosovo, bijvoorbeeld in Macedonië. De vraag is of dit gegeven de territoriale aanspraken van Servië op dit gebied een grotere rechtsgeldigheid geeft. Macedonië, de bakermat van de Bulgaarse cultuur, behoort niet tot Bulgarije, evenmin als Constantinopel, de stad die mee het moderne Griekendom vorm gaf, deel uitmaakt van Griekenland, en het laat- 19de-eeuwse politieke centrum van de Slavische Macedoniërs, Thessaloniki, bevindt zich eveneens buiten de grenzen van de Republiek Macedonië. De wieg van menig volk op de Balkan staat bij de buren. Kosovo zelf was, zoals we in het volgende hoofdstuk zullen zien, in de 19de en in het begin van de 20ste eeuw de bakermat van de huidige Albanese staat: de zetel van de Liga van Prizren bevindt zich in Prizren, een stad in Kosovo. Om die reden hoeft Kosovo natuurlijk ook niet per se tot Albanië te behoren. De verbrokkeling van het machtige Servische rijk van Stefan Dušan onder diens opvolger en laatste Nemanjidenvorst Uroš ( ) tot een hele reeks kleine vorstendommetjes en de spectaculaire opmars 18

19 van de Osmaanse Turken op de Balkan in het laatste kwart van de 14de eeuw vormen de inleiding tot het volgende hoofdstuk in het Servische nationale verhaal over Kosovo: de legendarische slag op het Merelveld of Kosovo Polje. (Kos betekent merel in het Servisch.) Halverwege de 14de eeuw zetten de Osmaanse Turken voet aan wal op de Balkan en begonnen aan de verovering van het schiereiland. De vorstendommen op de Balkan waren verdeeld en verzwakt door onderlinge oorlogen, wat het de Osmanen makkelijk maakte. In 1371 brachten ze tijdens de slag bij Tsjernomen aan de Maritsa een gammele coalitie van christelijke vorsten een historische nederlaag toe. De Bulgaarse tsaren werden tot vazallen gedwongen; de Servische vorsten kwamen verzwakt uit de krachtmeting en zagen hun rijkjes nog verder verbrokkelen. Weinig of niets stond de Osmanen daarna nog in de weg om ook de westelijke helft van het schiereiland te onderwerpen. In 1386 vielen ze de Servische landen zelf binnen en dwongen ook de Servische vorsten tot vazaliteit. Ze moesten cijns betalen en troepen leveren; in ruil bemoeiden de Osmanen zich niet of nauwelijks met de interne aangelegenheden van de vazalstaten. Een nieuwe coalitie van Bosnische, Servische, Montenegrijnse en Albanese edelen slaagde erin een Osmaanse troepenmacht te verslaan bij Bileća in Montenegro. De Servische koning Lazar Hrebeljanović, die heerste over het noorden van Kosovo, weigerde de heerschappij van de sultan verder te erkennen en zocht steun bij de Bosnische koning Tvrtko en zijn schoonbroer Vuk Branković, die heerste over Metohija, in het zuiden van Kosovo. Sultan Murat I ( ) besloot dan definitief met zijn ongehoorzame vazallen af te rekenen en leidde een enorm leger naar de westelijke Balkan. Ook Albanese, Bulgaarse, Hongaarse en Roemeense edelen maakten zich nu op voor de strijd aan de zijde van Lazar. In de gelederen van het Osmaanse leger streden ook Albanese, Bulgaarse, Griekse en Servische (christelijke) edelen, die hun suzerein trouw gebleven waren, het zekere voor het onzekere namen of hun rivalen een hak wilden zetten. Op 28 juni 1389 kwam het dan tot de legendarische veldslag. Wat er precies gebeurd is, valt moeilijk te achterhalen. Een uitvoerig relaas vind je bij Malcolm 1998: Zeker is dat de slag in de ochtend begon, dat er hard gevochten werd en dat zowel Lazar als Murat om het leven kwamen. In de namiddag trokken de overlevende Serven en hun bondgenoten zich terug, en de Osmaanse Turken deden hetzelfde. De strijd was onbeslist gebleven, maar terwijl 19

20 de militaire slagkracht van de Serven gebroken was, konden de Osmaanse Turken een jaar later een nieuw leger op de been brengen om het karwei af te maken. De slag op het Merelveld veranderde de loop van de geschiedenis nauwelijks. Lazars opvolgers erkenden de Osmaanse suzereiniteit opnieuw en gedroegen zich vervolgens als tamelijk dociele vazallen tot het Servische despotaat in 1459 definitief bij het Osmaanse Rijk ingelijfd werd. De geestelijkheid begon onmiddellijk vorst Lazar als martelaar en heilige de hemel in te prijzen. Zoals de literaire conventie vereiste, werd zijn vita gemodelleerd naar het lijdensverhaal van Christus. Aan de vooravond van de veldslag hield Lazar een redevoering tot zijn manschappen, waarin hij het aardse leven verwierp en zijn voorkeur uitsprak voor een leven in de hemel. Het verhaal vroeg ook om een Judas. Deze werd gevonden in de figuur van Vuk Branković, die door te deserteren de Servische nederlaag zou bewerkstelligd hebben. Uit de bronnen blijkt niets van zulke desertie; hoogstens heeft Vuk zich, toen een Servische overwinning onhaalbaar bleek, wijselijk uit de strijd teruggetrokken. De aantijgingen tegen Vuk maakten deel uit van een afrekening tussen de twee families. Koning Lazar werd een martelaar-voor-christus en de Serven werden een hemels volk. De volkse verbeelding deed de rest. Over de slag op het Merelveld zongen blinde barden, zichzelf begeleidend op de gusle, een eensnarige vedel, lange epische zangen, die de hagiografische voorstelling van zaken combineerden met de poëzie, het morele waardensysteem en de ongebreidelde fantasie van de Zuid-Slavische heldensagen. Zo ontstond een epos, dat in West-Europa de bewondering afdwong van niemand minder dan Goethe. De historische waarheid was in deze zangen ver zoek de belangrijkste held, Marko Kraljević, was in werkelijkheid een notoir collaborateur, die op het Merelveld aan de kant van de Osmaanse Turken optrok, maar er werd daarom niet minder in de echtheid van het verhaal geloofd. Is er iets mis met het feit dat een volk zijn mythen heeft en nationale symbolen koestert die niet helemaal of helemaal niet aan de historische realiteit beantwoorden? Niet als het gaat om Hansje Brinker, het Hollandse jongetje dat bij Harlingen zijn vinger in een gaatje in de dijk stak en zodoende de overstroming van vruchtbaar polderland voorkwam. Wèl indien de mythe dient als voedingsbodem voor een irrationele haat tegen andere nationale en religieuze gemeenschappen. De Osmaanse invasie ging gepaard met moord en grootscheepse plunderingen, vooral van kerken en kloosters, waar 20

21 zich nu eenmaal de grootste rijkdommen bevonden. Veel kerken werden omgebouwd tot moskee. Maar naderhand legde het Osmaanse bewind, hoe autoritair, feodaal en corrupt ook, toch de religieuze tolerantie aan de dag die het de christenen mogelijk maakte min of meer naar eigen inzicht te leven. De orthodoxe bevolking had binnen de Rum milleti (Romeinse, dat wil zeggen Byzantijnse, dat wil zeggen orthodox-christelijke gemeenschap) een speciaal statuut waarbij in ruil voor onderwerping bescherming geboden werd. (Detrez 1994a) Terwijl in de rest van de Balkan de orthodoxe christenen hoofdzakelijk onder de bevoegdheid van het Patriarchaat van Constantinopel vielen, gaf de sultan in 1557 de toelating tot het herstel van het Servische Patriarchaat van Peć, dat bestond tot in Uit de Osmaanse periode dateert de bouw of renovatie van vele kerken en kloosters en de productie van talloze iconen, met de hand geschreven boeken en kunstvoorwerpen. De levensomstandigheden voor de overgrote meerderheid van de christelijke bevolking, de boeren, waren in het Osmaanse Rijk niet veel slechter dan in West-Europa en zeker beter dan in Rusland. Bepaalde categorieën christenen brachten het zelfs tot aanzienlijke welstand. Déze nuances komen in het zwarte beeld van de Osmaanse periode dat het Servische historische verhaal geeft niet aan bod. Dat verhaal wil doen geloven dat onder het Turkse juk de slag op het Merelveld elke dag opnieuw gestreden werd. Zoals elders op de Balkan zijn in Servië de woorden Turk en moslim synoniemen, net zoals in de 19de eeuw alle orthodoxe christenen Grieken waren. Ook de Albanese moslims zijn op die manier Turken. Ze waren als moslims handlangers van de Osmanen en als zodanig mee verantwoordelijk voor wat de Serven tijdens de Osmaanse overheersing zou zijn aangedaan. In de mate dat de Serven zich vandaag nog steeds identificeren met de helden van het Merelveld, identificeren ze de huidige Albanezen, als moslims, met de Turkse vijand van De Kosovaren worden bijna persoonlijk verantwoordelijk gesteld voor de slag op het Merelveld en de Osmaanse overheersing die erop volgde. De Serven hebben dan ook geen medelijden met hen; wat de Kosovaren vandaag te verduren krijgen is in hun ogen een peulschil vergeleken met wat de Serven door toedoen van Albanezen en andere Turken doormaakten in de Osmaanse tijd. Voor de Serven staat de idee, te moeten leven in een Kosovaarse staat, gelijk met het herstel van de Osmaanse overheersing. Ook over de Bosnische staat, waarin de islamitische Bosnjakken een relatieve meerderheid zouden hebben, dachten ze zo. 21

22 De Osmaanse verovering van het schiereiland sloopte de grenzen tussen de vele kleine rivaliserende Balkanstaatjes en creëerde een relatieve economische en sociale stabiliteit. Deze stoelde in Kosovo op landbouw, mijnbouw en ambachtelijke productie. In deze omstandigheden voltrok zich de verovering van Kosovo door de Albanezen, zoals de Serven de migratie van Albanezen naar Kosovo graag noemen. Een deel van de Albanezen vestigde zich in de steden, die een snelle ontwikkeling kenden en arbeidskrachten konden gebruiken. Een ander deel verkoos het platteland, waar de levensomstandigheden comfortabeler waren dan in het ruige hooggebergte. Het ging om een druppelsgewijze immigratie en niet om een overrompeling; de Osmaanse defters (kadastrale registers) tonen dat in de 15de eeuw de bevolking van Kosovo nog steeds overwegend Servisch was. (Vickers: 1998: 17-18) De Albanezen die vandaag in Kosovo leven zijn, volgens de Serven, die niet in de Illyrische continuïteit geloven, nakomelingen van deze en van latere immigranten en niet van de oude Illyriërs. Heel wat Kosovaarse families hebben hun wortels inderdaad in Noord- Albanië en zijn dan ook immigranten. Albanese studies waarin dit met grote tegenzin wordt toegegeven, laten doorschemeren dat deze immigranten eigenlijk alleen maar terugkeerden naar de voorvaderlijke gronden waarvan ze door de Slavische kolonisten verjaagd waren. (Vickers 1998: 3) Naast de albanisering was de islamisering een belangrijke nieuwe ontwikkeling in Kosovo. Aanvankelijk was islamisering vooral een stedelijk fenomeen: de meeste bekeerlingen behoorden tot de lokale Servische, Albanese of andere bevolking en werden bewogen door economische of pragmatische overwegingen al ging het initiatief wel uit van Turkse islamitische missionarissen. Het platteland, waar de economische impulsen ontbraken, bleef langer christelijk. De Albanese bevolking van Kosovo was overwegend katholiek en de nieuwkomers uit het bergland waren dat ook. In de 17de eeuw begon het katholicisme onder de Kosovaren evenwel terug te lopen. Katholieken werden door de Osmaanse overheid als de vijfde colonne van Venetië en andere vijandige West-Europese staten gewantrouwd. De oorlogen met Venetië en Habsburg op het einde van de 17de eeuw werkten dit wantrouwen nog in de hand. Enkel in West-Kosovo en Noord-Albanië bleef een katholieke gemeenschap bestaan. Sommige Albanese families bekeerden zich tot de orthodoxie, maar de meesten verkozen de islam. De aversie tussen orthodoxen en katholieken 22

23 was als gevolg van het schisma van 1054 groter dan die welke beide gemeenschappen voelden voor de islam. Daarnaast bood de islam als religie van de heersende klasse het uitzicht op een carrière in het leger of de administratie. Hoewel de groeiende vijandigheid van de Osmaanse overheid tegenover de orthodoxe bevolking in het rijk, als gevolg van de conflicten met Rusland, maakte dat in de 18de eeuw ook veel Serven zich tot de islam bekeerden, viel het etno-culturele onderscheid tussen Albanezen en Serven in Kosovo toch in toenemende mate samen met het onderscheid tussen moslims en christenen. Veel islamitische Serven in Kosovo werden gealbaniseerd, onder meer doordat ze familiebanden hadden met Albanezen. (Vickers 1998: 26-27) Over het volgende beroemde hoofdstuk van het Servische nationale verhaal, de zogenaamde grote migraties, heeft Malcolm (1998: ) baanbrekend onderzoek verricht. Tijdens de oorlog tussen het Habsburgse en het Osmaanse Rijk, die in 1687 uitgebroken was, drongen de Oostenrijkse troepen diep door op Osmaans grondgebied in de richting van Albanië. Onderweg werd ook Kosovo veroverd; de Osmanen werden verdreven en de Oostenrijkers installeerden hun eigen bestuur. Ze kregen de steun van de lokale christelijke (orthodoxe en katholieke) bevolking, die in opstand gekomen was tegen de Osmanen uit ontevredenheid over nieuwe belastingen, waarmee de oorlog moest betaald worden. Volgens Servische historici waren de opstandelingen bijna uitsluitend Serven; volgens Albanezen bijna uitsluitend katholieke Albanezen. Een aantal opstandelingen liet zich vervolgens rekruteren voor het Habsburgse leger en nam deel aan militaire operaties. In 1690 keerde het tij en werden de Habsburgers teruggedreven. De keizer probeerde de zaak nog te redden door de Servische patriarch schriftelijk te verzoeken de orthodoxen in Servië en Albanië aan te zetten tot een massale opstand, maar van opstand noch tegenaanval kwam iets in huis. Een deel van de lokale bevolking, dat de Habsburgers gesteund had, vond het verstandiger de Osmaanse represailles niet af te wachten en naar het door de Habsburgers bezette gebied ten noorden van de Donau en de Sava te vluchten. Servische historici hebben het verzoek van keizer Leopold I aan patriarch Asenij III Crnojević om de Serven in opstand te doen komen geïnterpreteerd als een invitatio om zich in de Vojvodina te vestigen in ruil voor fiscale voorrechten, religieuze vrijheden en autonomie onder een vojvoda (militaire leider). Vandaar de naam de Vojvodina van het gebied. Bij de publicatie van het document in de 19de eeuw werd in de zinsnede Verlaat niet 23

24 (non deserite) uw haarden of de bebouwing van uw velden per ongeluk vergeten. Volgens Servische handboeken verlieten vervolgens ca families Kosovo. Met families zijn Servische extended families bedoeld, wat zou betekenen dat ca Serven hun woongebied zouden verlaten hebben. In feite spreekt slechts één bron van families; alle andere vermelden zielen, wat aannemelijker is. Deze Serven waren ook niet allen afkomstig uit Kosovo, maar uit het hele stuk van de Balkan dat door de Oostenrijkers bezet was. Het ging niet alleen om Serven, maar ook om katholieke Albanezen. En tenslotte: de migranten werden niet aangevoerd door patriarch Arsenij III, maar de patriarch reisde hen achterna. De Osmaanse represailles waren hard, maar duurden niet lang. Ze werden gevolgd door maatregelen om vooral de katholieke Albanese bevolking van Kosovo te islamiseren. De sultan verwachtte van zijn islamitische onderdanen immers meer loyaliteit. In de jaren dertig en veertig van de 19de eeuw had na een mislukte opstand (op instigatie van de Habsburgers) nog een tweede migratie van Serven uit Kosovo naar de Vojvodina en Zuid-Hongarije plaats. Terwijl de Albanezen in de Vojvodina geassimileerd werden door de lokale katholieke Kroaten, wist de Servische gemeenschap zich te handhaven en te ontplooien. In de loop van de decennia volgend op de eerste migratie vestigde een groot aantal katholieke Albanese families uit Noord-Albanië zich in Kosovo. Precieze gegevens over hun aantal ontbreken. Aanvankelijk weigerden ze zich aan het Osmaanse gezag te onderwerpen en leefden van roof en plunderingen, maar na hun islamisering slaagden ze erin zich in het Osmaanse staatsbestel te integreren. De Servische mythe over de grote migraties geeft een wat afwijkend beeld van de gebeurtenissen. De belangrijkste componenten zijn dat de Serven in Kosovo in opstand kwamen tegen de Osmanen en vervolgens voor het Osmaanse geweld gevlucht zijn. Hun plaats werd vervolgens ingenomen door islamitische Albanezen. Bataković (1992: 48-9) geeft de Servische visie adequaat weer: Het ergste gevolg van de Grote Migratie was de demografische verschuiving die ze veroorzaakte, want zodra de Serven uit Kosovo en Metohija weggetrokken waren, begonnen geïslamiseerde Albanezen uit het noorden zich in grotere aantallen in het gebied te vestigen, meestal op een gewelddadige manier. In het decennium 24

25 volgend op de Grote Migratie van 1690 gingen etnisch-albanese stammen, door hun ongelooflijk reproductievermogen, een grote bedreiging vormen voor het biologische voortbestaan van de Serven in Kosovo en Metohija. De kolonies die de etnische Albanezen in Kosovo, Metohija en de aangrenzende streken stichtten, leidden tot een nieuwe Servische migratie naar het noorden, versnelden het proces van bekeringen en verstoorden het eeuwenoude etnische evenwicht in deze gebieden. Gesteund door naargelang van de omstandigheden de Turken en de Roomse Curie veranderden de etnische Albanezen, overeenkomstig hun tribale zeden en gewoonten en hun gebruikelijke insubordinatie aan de wet, in de komende eeuwen het hele gebied van Kosovo en Metohija in een bloedig slagveld, gekenmerkt door tribale en feodale anarchie. De periode volgend op de Grote Migratie vormt het begin van drie eeuwen etnisch-albanese genocide op de Serven in hun eigen land. In werkelijkheid was slechts een klein deel van de Serven uit Kosovo weggetrokken. Waren de Serven inderdaad massaal weggetrokken, dan was een situatie ontstaan die erg leek op die welke volgens de Servische historici bestond net voor de komst van de Slaven naar de Balkan, toen de Illyriërs door toedoen van de barbareninvallen Kosovo verlaten hadden. In navolging van de Serven konden de Albanezen nu zeggen: opgestaan is plaats vergaan. Het door oorlogen, epidemieën en emigratie deels ontvolkte Kosovo werd overigens niet uitsluitend door Albanezen herbevolkt, maar in grote mate ook door Serven uit het Montenegrijnse hooggebergte. Daar waren de levensomstandigheden even hard als in Noord-Albanië en de nataliteit was er niet minder groot. Sommige verlaten dorpen in Kosovo werden ingenomen door Albanezen, maar kregen later weer een Slavische bevolking. (Malcolm 1998: 178-9) De Albanezen in Kosovo, die nu in ieder geval een groter segment van de bevolking uitmaakten dan voordien, oefenden belangrijke militaire en administratieve functies uit en brachten het soms tot opmerkelijke welstand. In Kosovo werkten op de gronden van de Albanese beys (grootgrondbezitters) hoofdzakelijk maar niet uitsluitend christenen. In Albanië zelf waren dat moslims. Op die manier voegde zich bij het taalkundige en religieuze onderscheid tussen Albanezen en Serven ook nog een sociaal onderscheid. Luidens het Servische verhaal werden Serven door Albanezen geëxploiteerd en onderdrukt, 25

26 wat niet onwaar was, zij het dan met het voorbehoud dat de onderdrukking meer met feodale dan met etnische verhoudingen te maken had. In de mate dat de Servische bevolking haar hoop stelde op Habsburg en vooral op Rusland om een einde te maken aan de Osmaanse heerschappij, ging de Albanese elite de christelijke Serven meer en meer beschouwen als een bedreiging voor haar sociale privileges en op de Osmaanse overheid rekenen voor bescherming. In ruil voor hun loyaliteit aan de Sublieme Porte kregen de Albanese grootgrondbezitters een grote mate van autonomie, die ze gebruikten om de bestaande feodale en tribale verhoudingen te handhaven naderhand ook tegen de zin van de hervormingsgezinde Osmaanse overheid in. Als gevolg daarvan ging Albanië, mèt Kosovo, behoren tot de economisch en sociaal meest achtergebleven gebieden binnen het Osmaanse Rijk. In Kosovo waren niet alleen Albanezen, maar ook Serven het slachtoffer van deze situatie. Op het einde van de 18de en in het begin van de 19de eeuw verkeerde het Europese deel van het Osmaanse Rijk als gevolg van de onophoudelijke oorlogen met het Habsburgse Rijk en Rusland in een grote chaos. Bovenop de struikroverij, die altijd al een belangrijke bron van inkomsten voor de haidoeken (christelijke en islamitische outlaws) was geweest, kwamen plunderingen van benden onbetaalde en ongecontroleerde soldaten, die het land doorkruisten. De tribale en feodale anarchie, waarnaar Batakovič verwijst in zijn evaluatie van de gevolgen van de grote migratie en die hij toeschrijft aan de Albanezen, was in grote mate typerend voor de hele Balkan. Lokale potentaten herstelden naar best vermogen de rust, maar maakten tegelijk van de politieke anarchie in het Rijk gebruik om feodale staatjes en staten in het leven te roepen, waarover het centrale gezag geen controle meer had. Ook dit gebeurde niet alleen in Kosovo, maar op de hele Balkan en zelfs in Anatolië. Het beroemdste voorbeeld is de Albanees Ali pasja van Ioannina ( ), die Noordwest-Griekenland en Zuid-Albanië controleerde. In Kosovo waren er de Bushati s en een aantal potentaten van bescheidener kaliber. Tot in de jaren dertig van de 19de eeuw bestreden ze het centrale gezag in Istanbul en elkaar. De Albanese geschiedschrijving (bv. Frashëri 1964: 108-9) suggereert dat de omvangrijkste van deze pašaluks (gebied van een paša) de voorboden geweest zijn van de onafhankelijke Albanese nationale staat. Ook dit is een mythe: ze hadden te maken met feodale verbrokkeling, en niet met nationalisme. 26

27 - 2 - Twee nationale ideologieën D E IDEOLOGIE VAN HET nationalisme drong de Balkan binnen vanaf het einde van de 18de eeuw. Onder nationalisme verstaan we in navolging van Gellner (1993) de politieke theorie die inhoudt dat nationale en staatsgrenzen moeten samenvallen. Dit impliceert dat alle leden van de volksgemeenschap binnen de grenzen van één eigen staat moeten leven, en dat binnen de grenzen van die eigen staat bij voorkeur geen (leden van) andere volksgemeenschappen leven. Het was op de Balkan niet altijd overal even duidelijk wie precies tot welke volksgemeenschap behoorde; de criteria waren vaag en veranderlijk. In Kosovo evenwel kon aan de hand van taal en religie ondubbelzinnig uitgemaakt worden of iemand behoorde tot de Servische orthodoxe of tot de Albanese islamitische of katholieke gemeenschap. Kosovo kende wel het op de Balkan vaak voorkomende fenomeen van een gemengde bevolking: Albanezen en Serven deelden er hetzelfde territorium. Dit betekende, in de geest van het nationalisme, dat beide gemeenschappen aanspraken op Kosovo konden maken. De staving van deze aanspraken maakt deel uit van de nationale ideologie van beide bevolkingsgroepen. 27

28 De Servische opstanden van 1804 en 1815 resulteerden in in de stichting van een autonoom Servisch vorstendom, een vazalstaat van de Porte, ter grootte van de pašaluk van Belgrado en onder de koninklijke dynastie van Karadordević. In 1833 werden aan het grondgebied van het vorstendom in het zuiden zes kleine districten toegevoegd. De Servische kerk herstelde ondanks het verzet van het Patriarchaat van Constantinopel haar autonomie. Inmiddels bestond er al meer dan honderd jaar een andere min of meer zelfstandige Servische staat: Montenegro. Deze werd bestuurd door prinsbisschoppen, die elkaar van neef op oom opvolgden. De Servische opstanden hadden vooral een anti-feodaal karakter. Een Servische nationale ideologie werd voor het eerst geformuleerd in 1843 door de Servische minister van Binnen- en later Buitenlandse zaken Ilija Garašanin ( ). Garašanin stelde in zijn Načertanije (Project) dat Servië de historische opdracht had het middeleeuwse Servië van Stefan Dušan als machtige orthodoxe staat en plaatsvervanger van het Byzantijnse rijk te restaureren. Dat Servië het Byzantijnse rijk al niet in de 14de eeuw overgenomen had, zo meende Garašanin, was enkel te wijten aan de Osmaanse invasie. Nu het Osmaanse Rijk op zijn retour was, kon die overname alsnog gebeuren. Garašanin was geen fantast. Belangrijker dan het herstel van het Byzantium achtte hij de bevrijding van de Servische volksgenoten die nog in het Osmaanse Rijk leefden en vooral de economische belangen van Servië, die door territoriale expansie gediend werden. Omdat Servië behoefte had aan een uitgang naar de Adriatische Zee, moesten in de eerste plaats Bosnië-Hercegovina, Montenegro en Noord-Albanië (Kosovo) toen nog stevig in Osmaanse handen geannexeerd worden: zij lagen onderweg naar de Dalmatische kust. In een latere fase zouden ook Kroatië, Slavonië, de Vojvodina en Dalmatië in de Servische expansieplannen betrokken worden. (Šimunić 1992: 93, 95) Aanvankelijk waren de Servische nationalisten vooral gefixeerd op Bosnië-Hercegovina. Dit gebied, dat Servië scheidde van Dalmatië en waar bovendien veel Serven leefden dreigde immers door het Habsburgse Rijk te worden geannexeerd. De controle over Kosovo stond voor Garašanin ook in het licht van een uitweg naar de Dalmatische kust via Bosnië: In politiek opzicht zou deze maatregel (het installeren van een Servische handelsagent in Ulcinj bij Shkodër, R. D.) van niet minder belang zijn, schrijft Garašanin, want deze nieuwe Servische agent zou zich te midden van een 28