Werkstuk door een scholier 3392 woorden 4 april keer beoordeeld. Geschiedenis. Voorwoord,

Transcriptie

1 Werkstuk door een scholier 3392 woorden 4 april keer beoordeeld Vak Geschiedenis Voorwoord, Dit werkstuk maak ik na aanleiding van een opdracht van geschiedenis, het doel was: Amersfoort tijdens de tweede wereld oorlog. Ik heb hier kamp Amersfoort uitgekozen omdat mij dat het meest voor de hand liggende onderwerp was. En hier over genoeg informatie over te vinden was. In dit werkstuk zijn er en aantal hoofdvragen die verder uitgewerkt worden, zoals: Hoe was het leven in kamp Amersfoort? - hoe verliep de aankomst op kamp Amersfoort? - hoe zag het dagschema van de gevangene eruit? - wat hield het appel in? - hoe was de voedselverdeling geregeld gedurende 1e en 2e periode? - welke straffen werden er gehandhaafd? Wat is de historie achter kamp Amersfoort en warneer gebeurde wat? - wat gebeurde er tussen ? (1e periode) - wat gebeurde er tussen ? (2e periode) wat was voor de gevangenen de grootse veranderingen tussen de 1e en de 2e periode hoe verliep de bevrijding? - Hoe nam het Rode kruis kamp Amersfoort over? - Hoe verliep de bevrijding zelf, en door wie? Dit zijn de hoofdvragen van dit onderwerp, De grootste hoofdvraag is wat het verschil is tussen de 1e en de 2e periode voor de gevangenen. Het precieze doel van dit werkstuk is, je een beeld geven van de levensomstandigheden van de gevangenen zelf, plus de informatie van het kamp zelf. Maar ook de andere vragen als warneer de gebeurtenissen plaatsvonden schept een tijdsbeeld van de tijd in kamp Amersfoort, de deelvragen (die met kleine streepjes aangegeven) zijn kleine tussen kopjes/vragen die terug slaan op de hoofdvraag. Hoe was het leven in het kamp Amersfoort? Hoe verliep de aankomst op kamp Amersfoort? Na aankomst op het station in Amersfoort werden de gevangenen onder strenge bewaking afgemarcheerd naar het P.D.A. De Amersfoortse bevolking kon niet veel anders doen dan de stoet Pagina 1 van 9

2 gevangenen lijdzaam nazien. Na ruim dertig minuten passeerde de stoet de slagboom met het wachthuisje aan de kruising Laan Appelweg, alvorens in het eigenlijke kamp te arriveren. Aangekomen in het kamp werden de gevangenen in de "Rozentuin" geleid, in afwachting van de inschrijving. De "Rozentuin" was de benaming voor een langwerpige strook, midden in het kamp, die op de ingang na, volledig was afgesloten door een omheining van prikkeldraad. "Inschrijving" was de verzamelnaam voor alle administratieve en logistieke handelingen die verricht moesten worden voordat een gevangene ondergebracht werd in een Block of barak. Hoe zag het dagschema er uit van de gevangenen? Zoals in 1942: 06:30 Reveille, de Stubenältesten wekken de gevangenen in hun Stube. Vervolgens wassen, aankleden, Betten bauen en thee halen. 08:00 Na aankondiging door de "Mussertklok" oftewel de Kampklok: Appèl (in 1943 was het appel om 06:00 uur en 's winters om 07:00 uur). 08:00-12:00 Werken in een Kommando (In 1943 begon het middagappel om 12:00 uur). Jos M. TH. Govaert, 12:00-13:00 Rust en Middageten 13:00 Appèl 13:00-18:00 Werken in een Kommando (In 1942/1943 begon om 18:00 uur het avondappèl). 18:30-19:00 Avondeten 19:00-21:00 Rust 21:00 Appèl Wat hield het appèl in? Veel dingen waren onzeker in het kamp, maar één zekerheid hadden gevangenen en dat was driemaal daags appèl. Elk appèl betekende staan! Staan, wachten, commando's uitvoeren en je laten vernederen en mishandelen als de commando's niet stipt genoeg werden uitgevoerd. Een appèl duurde gemakkelijk een uur. Als het tegenzat nog veel langer. Ging het appèl niet correct genoeg, dan volgde nog een uur met exercitieoefeningen. Als het dan nog Pagina 2 van 9

3 steeds niet naar wens ging dan volgde 'Ringelpiesen'. Het - vaak groepsgewijs - pesten, opjagen en mishandelen van gevangenen. Soms volgde er bedappèl als het buitenappèl niet klopte. Onder luid geschreeuw, vergezeld van schoppen en slaan werden de gevangenen de barakken weer ingejaagd om voor hun bed plaats te nemen. De telling begon dan opnieuw. Hoe was de voedsel verdeling geregeld in het kamp? De voedselverstrekking in Kamp Amersfoort liet veel te wensen over. Er is in Kamp Amersfoort altijd honger geleden. Ook in de tweede periode, ondanks enige verbetering. 's Ochtends ontving een gevangene 'koffie'. Deze koffie beschrijven de gevangenen als 'wat bruine drab'. 's Middags, de warme maaltijd, die bestond uit waterige stamppot of koolsoep. 's Avonds twee sneetjes brood, wat boter of jam, worst of kaas (dit was tevens bestemd voor het ontbijt). Eind januari 1942 had dertig procent van de gevangenen last van hongeroedeem! De honger in Kamp Amersfoort resulteerde in voedseldiefstallen. Behalve uit de keuken stal men ook voedsel van elkaar. Gevangenen die zich schuldig maakten aan het bestelen van medegevangenen werden zwaar gestraft. Het dagrantsoen van een gevangene in kamp Amersfoort bevatte à calorieën. Gezien de werkzaamheden had dat minimaal calorieën per dag moeten zijn. welke straffen werden er gehandhaafd? Am Tor In het kamp werden een aantal straffen gebruikt, een veel voorkomende straf in het P.D.A. was het 'am Tor' staan. Das Tor was een dubbele afrastering bij de ingang van het gevangenengedeelte, bij het wachthuis naast de binnenpoort. De dubbele afrastering werd later ook wel rozentuin genoemd. Uren, soms dagenlang moest de gevangene of groep gevangenen blijven staan. Zonder eten of drinken, zonder te bewegen, in weer en wind. De gevangenen die omvielen, werd met stokslagen weer overeind gejaagd. Appèl Straf-appèl werd toegepast bij vermissing van gevangenen. Om vergissingen uit te sluiten, werd er geteld. Soms ook in de barakken. Het zogenaamde 'bed-appèl'. Ringelpiesen Robben, looppas, vallen, opstaan, vallen, wentelen etc. Laufschritt, hinlegen, aufstehen...urenlang, soms 'bis zum verrecken'. Als het niet snel of goed genoeg ging, kwamen er knuppels aan te pas. Vooral SS-er Westerveld maakte zich schuldig aan deze vorm van mishandelen. 'Robben' was bij hem in trek. SS-er Kotälla wandelde over de ruggen van de gevangenen, sloeg erop los of hitste de honden op tegen de gevangenen. Met deze bon kreeg de gevangene een tegoedbon voor 25 stokslagen(!!!) Wat is de historie van het kamp en warneer gebeurde wat? Pagina 3 van 9

4 De mobilisatiedreiging was er de oorzaak van dat er barakkenkampen in Amersfoort werden geplaatst. De Nederlandse militairen, die waren ondergebracht in de barakkenkampen, werden ingezet bij de aanleg en verbetering van de Grebbelinie en de verdedigingsgordel rondom Amersfoort. Een jaar na de capitulatie, in het voorjaar van 1941 begon de SS het barakkencomplex aan Laan 1914 in te richten als concentratiekamp. Voornamelijk voor communisten, die preventief gevangen werden genomen in verband met de Duitse inval in Rusland. Wat gebeurde er tussen ? (1e periode) In de periode vanaf 18 augustus 1941 tot maart 1943, die we "eerste periode" noemen, vormde Kamp Amersfoort de enige grote 'vergaarbak' van gevangenen. Naar verhouding was Kamp Amersfoort in 1941 een klein kamp. In de slaapbarakken, die van hout waren, was tezamen slechts plaats voor ongeveer zeshonderd gevangenen. Elke barak was gevuld met kribben en kende geen apart dagverblijf: in de gangen tussen de kribben stonden wat tafels met banken; op die banken zou slechts één op de drie gevangenen kunnen zitten. Bij die vier barakken behoorden voorts waslokalen en wc-ruimten. Plattegrond begin van het kamp Op 18 augustus 1941 arriveerde de eerste groep gevangenen (bijna tweehonderd communisten uit kamp Schoorl). Gemiddeld waren er tot juni 1942 ongeveer zevenhonderd gevangenen tegelijk in Amersfoort opgesloten; dat aantal steeg tot ongeveer gevangenen in december en klom nog iets verder aangezien in de eerste maanden van 1943 zo'n gevangenen naar Kamp Vught werden verplaatst. In totaal zijn in Amersfoort tussen 18 augustus 1941 en 8 maart 1943 ruim gevangenen ingeschreven. Van hen zijn er ruim ontslagen, zeven met succes gevlucht(!!), naar Vught overgebracht, bijna achthonderd Joden naar Mauthausen gedeporteerd, ongeveer niet-joden naar andere concentratiekampen in Duitsland, vele honderden Joden naar Westerbork, enkele honderden contractbrekers naar een Arbeitserziehungslager bij Essen dan wel naar de Hermann Goering-Werke te Heerte- en dan is voorts een onbekend aantal illegale werkers ter executie uit het kamp Amersfoort afgevoerd en de anderen op de Leusderheide gefusilleerd. Er zijn, blijkens de Diensttagebucher van de Rapportführer tussen de twee genoemde data 142 gevangenen in het kamp bezweken. De 101 Sovjetrussische krijgsgevangenen die in het kamp verbleven zijn niet meegerekend. Van deze 101 bezweken 24 Russische krijgsgevangenen aan de ontberingen in het kamp en 77 van hen werden geëxecuteerd op de plaats waar later het monument Koedriest verrees. De Russen werden buiten de kampadministratie gehouden. Amersfoort is van augustus 1941 tot maart 1943 een hongerkamp geweest. In het eerste half jaar ontvingen de gevangenen per dag een klein stukje brood en twee of drie keer per week een klein blokje Pagina 4 van 9

5 margarine, een miniem stukje kaas, soms wat jam en een heel enkele keer een stukje worst. Het middageten was meestal een soort koolsoep, niet al te slecht van kwaliteit en in elk geval warm, maar de verstrekte hoeveelheid was gering: niet veel meer dan een halve liter, soms nog minder. De gevangenen vermagerden dan ook in een angstwekkend tempo: toen Borst eind januari 1942 Amersfoort binnengevoerd werd, constateerde hij dat zich bij ongeveer dertig procent van de daar toen aanwezige gevangenen hongeroedemen ontwikkeld hadden. (Voedsel)Pakketten mochten de gevangenen niet ontvangen. Wat gebeurde er tussen ? (2e periode) In mei 1943 werd Kamp Amersfoort opnieuw in gebruik genomen. In die tweede periode heeft Amersfoort in verscheidene opzichten een ander beeld geboden dan in de eerste: er kwamen veel meer gevangenen in het kamp terecht, de doorstroming verliep sneller, het regime was (in aansluiting op de overgang van eerste naar tweede fase die zich bij de concentratiekampen in Duitsland voordeed) minder barbaars en er werd minder honger geleden, vooral doordat de gevangenen voedselpakketten mochten ontvangen. Terwijl in Amersfoort in de eerste periode van zeventien maanden in totaal ruim personen opgesloten werden van wie ongeveer naar Duitsland op transport werden gesteld, werden er in de tweede periode van 23 maanden bijna personen gevangen gezet van wie bijna naar het oosten werden gevoerd. Toen het kamp in mei 1943 heropend werd, arriveerde er als eerste een groep gevangenen van ongeveer zeventig Joden uit het Judendurchgangslager Vught en een kleine zeshonderd uit Westerbork die na een week of vier weer naar Vught respectievelijk Westerbork teruggezonden werden. Dit waren Joden die zich hadden beroepen op het bezit van de Engelse, Amerikaanse of Hongaarse nationaliteit; het onderzoek van hun papieren werd blijkbaar in (de omgeving van Kamp) Amersfoort geconcentreerd. De eerste gevangenen van de Arbeidsinzet werden op 10 juni Amersfoort binnengevoerd: contractbrekers en weigeraars. In augustus telde het kamp ongeveer vierhonderd gevangenen, maar dat aantal steeg tegen het einde van 1943 tot bijna 4.000, daalde daarna, maar bleef tot in de hongerwinter boven de liggen. In de loop van 1943 kwamen weer enkele tientallen Joden in het kamp terecht. Bovendien ook personen die uit de Waffen-SS en het Nationalsozialistische Kraftfahr-Korps (NSKK) gedrost waren en NSB-ers die overtredingen hadden begaan. De komst van Joden had tot gevolg dat er weer een Judenkommando opgericht werd. SS-er Kotälla zocht twee Nederlandse SS-ers (van wie hij aannam dat zij met de gewenste hardheid zouden optreden) uit als bewaker. Diezelfde twee bewakers plachten de Joden na werktijd ook in hun barakgedeelte te mishandelen. In november 1943 werden de Joodse gevangenen die dit overleefden naar Kamp Westerbork overgebracht. Pagina 5 van 9

6 In oktober 1943 werden de transporten weer hervat. Tot begin september 1944 werden ongeveer gevangenen ten behoeve van de Arbeidsinzet op transport gesteld. Er kwamen Kommando's (werkgroepen van gevangenen) die het kamp als zodanig in stand hielden. Kommando's voor de uitbreiding van het kamp waren niet meer nodig. Enkele nieuwe Kommando's werden opgericht: twee buiten het kamp en één binnen het het kamp. Buiten het kamp waren dat de Kommando's voor de speelgoedfabriek in Amersfoort en voor werkzaamheden bij het vliegveld van Soesterberg (samen ongeveer 450 gevangenen). Het Kommando binnen het kamp betrof een afdeling van de Nederlandse seintoestellenfabriek te Hilversum waar radiotoestellen gemonteerd werden (ongeveer tweehonderd gevangenen). Een bijzonder Kommando was het zogenaamde "Marcheercommando". Dit Kommando was voor gevangenen die niet waren ingedeeld in andere Kommando's maar die toch 'bezig gehouden' moesten worden. Er werd in dit Kommando niets anders gedaan dan urenlang marcheren over de appelplaats. Het Kommando bestond soms uit zo'n gevangenen. In de tweede periode werd nog steeds honger geleden, maar niet zo erg als voorheen. De gevangenen kregen meer warm eten en meer brood. Daar kwam nog bij dat het aan gevangenen, met uitzondering van de Joodse gevangenen, was toegestaan om voedselpakketten te ontvangen. In de zomer van 1943 kwam een nieuwe vorm van hulpverlening op gang die geen aankopen door particulieren vergde. De Rode Kruis-pakketten werden tot het kamp toegelaten. Aanvankelijk arriveerden die zendingen met vrij grote tussenpozen, maar vanaf oktober 1943 kwam er regelmaat in. Eerst één pakket per week en vanaf de lente van 1944, de ene week één pakket, de volgende week twee pakketten. Elk pakket woog ongeveer 1,5 kilo en, afgezien nog van andere levensmiddelen, kregen de gevangenen per week twaalf tot zestien dikbelegde boterhammen die buiten het kamp met veel zorg waren klaargemaakt. Het Rode Kruis zorgde ook voor extra voedsel, geneesmiddelen en instrumenten voor de ziekenbarak (of het Revier). Kampcommandant K.P. Berg ging zich vanaf 1943 wat in acht nemen. Hij verbood op een gegeven moment het mishandelen van gevangenen en hij deelde zelfs onder de SS-ers wel eens straffen uit wanneer zij dat verbod hadden overtreden. Dat laatste gebeurde herhaaldelijk, vooral wanneer Berg afwezig was en door SS-er J.J. Kotälla werd vervangen. Berg stond toe dat Sinterklaas en Zwarte Piet op Sinterklaasavond 1943 de ronde deden in het kamp. Ook maakte hij het de predikanten en priesters in het kamp minder lastig. Het kan hem niet ontgaan zijn dat bijna in elke barak (of Block) een predikant of priester als kamerwacht (of Stubealteste) aanwezig was. Globaal gezien bleef Kamp Amersfoort, net als in de eerste periode, in vergelijking met 'officiële' Duitse concentratiekampen, een wanordelijk en slordig kamp. Daar komt bij dat onder gevangenen bijna elk gevoel van eendracht afwezig is. Bovendien of misschien wel als gevolg daarvan bestelen gevangenen elkaar onder het mom van 'organiseren'. De erbarmelijke omstandigheden versterkten het egoïsme. Pagina 6 van 9

7 Wat waren de grootste verschillen voor de gevangenen tijdens de 1e en de 2e periode? Tijdens (1e periode) was het voor de gevangenen in kamp Amersfoort een zeer onmenselijk bestaan, zo werd je als gevangene erg ondervoed, je kreeg voor calorieën voedsel en je werd verplicht werkzaamheden te verrichten die van je lichaam vergden. Niet verwonderlijk dat meer dan de helft van het kamp aan ernstige hongersnood leiden. De eerste periode kan je beschrijven als de meest onmenselijke periode, mensen werden belachelijk zwaar gestraft, de wachters die deze straffen moesten uitvoeren zagen dit ook meer als een soort tijdverdrijving. Als je het hoofdstuk Hoe was het leven in het kamp Amersfoort leest en het kopje straffen bekijkt zie een aantal vreselijke voorbeelden van straffen die de Duitsers uitvoerden. In de tweede periode van het kamp weren de toestanden minders barbaars, zo mochten bepaalde straffen niet meer uitgevoerd worden omdat die te onmenselijk waren (waren ze allemaal overigens). Het kamp werd bijna twee keer zo groot er werd een groot deel bijgebouwd, er kwamen veel meer mensen in het kamp. de bedoeling van de Duitsers voor de uitbreiding was het gemakkelijker doorvoeren van de mensen naar de andere concentratiekampen elders in Nederland, maar voornamelijk naar Duitsland. Nog een zeer groot verschil ten opzichte van de eerste periode is dat het voedsel nu iets meer en van minder slechte kwaliteit was. En de gevangenen mochten voedsel pakketten van buitenaf ontvangen. Zo zorgde mevrouw Loes van Overeem van het roden kruis. Zij heeft een heleboel voor de gevangene in kamp Amersfoort gedaan, zo zorgde zij ervoor dat er een maal weeks een film gedraaid mocht worden. De toegestuurde pakketen van het roden kruis bevatte dikbelegde boterhammen en meer geneesmiddelen, het pakket woog zo n 1.5 kilo, deze pakketen mochten joden niet in ontvangst nemen!!!! Hoe verliep de bevrijding? Hoe nam het Rode kruis kamp Amersfoort over? Op 19 april 1945 werd officieel bevestigd dat Kamp Amersfoort met 475 à 500 gevangenen diende te worden overgedragen aan het Rode Kruis, vertegenwoordigd door mevrouw L.H.M.A. (Loes) van Overeem- Ziegenhardt. Op 20 april 1945 om 21:00 uur verlieten kampcommandant K.P. Berg en de staf het P.D.A. Zeventig gevangenen (de zogenaamde 'zware gevallen') en dertien gijzelaars werden meegevoerd naar de gevangenis in Scheveningen. De gevangenen Frans (van den Berg) de kok en Willem (beiden behorend tot de zogenaamde 'zware gevallen') doken onder in het kamp en de Duitse kampleiding moest zonder hen vertrekken. Spoedig na het vertrek van de kampleiding werd de Rode Kruisvlag gehesen bij de ingang van het kamp. Vervolgens hield mevrouw Van Overeem een toespraak tot de gevangenen, waarin zij ter afsluiting om een minuut stilte vroeg voor hen die het leven lieten in Kamp Amersfoort. Hoe verliep de bevrijding zelf, en door wie? Half april 1945 startte het Canadese offensief aan de oostzijde van de IJssel. Het 1ste Canadese Leger en de Britse 49ste West Riding Divisie ("Polar Bear" Division) staken half april de IJssel over. Vanuit Wilp trok Pagina 7 van 9

8 de 1ste Canadese divisie richting Amersfoort. Op 21 april 1945 waren Barneveld, Putten, Ermelo, Harderwijk, Nijkerk en Achterveld bevrijd. Amersfoort was inmiddels een grote vergaarbak van Duitse militairen, die waren terugtrokken uit de door de geallieerden bevrijde gebieden. De Duitse bezetter was niet van plan om Amersfoort zonder slag of stoot over te geven aan de naderende Canadese en Britse militairen. Op 5 mei 1945 om 08:00 uur klom mevrouw van Overeem op een stoel en sprak de gevangenen toe. De capitulatie was een feit en dit was het laatste appèl. Onder het hijsen van de vlag werd het Wilhelmus ingezet. De nog aanwezige gevangenen werden voorzien van een Rode Kruis-paspoort en werden in staat gesteld om het kamp te verlaten. De overgebleven vier Duitse bewakers bij de hoofdpoort waren 's ochtends reeds afgelost door leden van de Binnenlandse Strijdkrachten (B.S.). In de middags echter arriveerden Duitse militairen die eisten dat de BS-ers de wapens zouden neerleggen. Even werd het spannend, maar al gauw keerden de Duitse militairen onverrichter zake huiswaarts. Een en ander was te danken aan het kordate optreden van mevrouw van Overeem. Op 7 mei 1945 werden een Canadese majoor en diens adjudant-luitenant Hamer door de in padvindersuniform gestoken Amersfoorter Henri Kerkhoffs naar het P.D.A. geleid. Na de inspectie van het Kamp reed al spoedig een pantserwagen "Humber" van de Britse 49th British "Polar Bear" Division door "Das Tor" de appèlplaats van Kamp Amersfoort op. Tot de bevrijders behoorden ook twee oorlogscorrespondenten, A.C. (Tom) Beers en Van Pol. Hiermee werd gezien dat het kamp echt bevrijd was van die Duitsers, en nu was overgedragen aan de Britse en Canadese Polar Bear Division. Hier zijn enkele afbeeldingen van de overnamen door de Britse en Canadese Polar Bear Division: Conclusie Om samen te vatten en kort te verklaren hoe het leven in het kamp eruit zag is het verklaren de moeilijkste, zo lijkt het mij niet mogelijk dat er duidelijke redenen waren voor een kamp op te richten met dit soort levensomstandigheden. Dan lijkt het me duidelijk dat dit absolute onzin was. Maar om samen te vatten hoe het leven eruit zag en hoe de levensomstandigheden waren is minder moeilijk. Het leven in het kamp was een soort hel op aarde, je werd gekleineerd en gemarteld en mishandeld, zeker in de 1e periode van slecht eten zorgde voor een hoog sterfte cijfer van de geregistreerde gevangenen (berust op globale schattingen, de exacte gegevens zijn door de Duitsers vernietigd) zijn er in totaal 658 omgekomen, dit mag dan niet veel lijken maar voor een door-voer kamp is dit vrij hoog, zeker omdat het niet de bedoeling was om mensen te executeren, toch zijn er 428 van het totaal vermoord rond en in het kamp. dit betekende dat 1op de 54 mensen vermoord zijn. Voor de gevangenen werd het in het kamp een stuk minder barbaars na 1943, hiermee begon de 2e periode, de grootste verschillen waren dat voedsel verbeterd werd en bepaalde onmenselijke straffen werden verboden, de Duitsers die de straffen na 1943 wel uitvoerde werden zwaar gestraft door de Duitsers zelf. Na 1943 mochten de gewone gevangen (niet de joden) voedsel pakketten ontvangen van het Roden Kruis, hiermee werd er grotendeels afgerekend met de grote hongersnood. Pagina 8 van 9

9 Het kamp Amersfoort was ten opzichte van de andere kapen in Nederland een wat chaotisch kamp. De andere kampen in Nederland zoals het kamp bij Vucht werd met een strakke Duitse hand geregeerd. Maar bij het kamp in Amersfoort niet. Zo werden de nieuwe regels niet altijd gehandhaafd, straffen werden toch uitgevoerd en de leiders van het kamp schenen het ook niet altijd het met elke ander eens te zijn geweest. De slordige omstandigheden waren niet in het voordeel van de gevangenen, zo werden ze op het ene moment wat toleranter en op het andere moment werden ze juist hierdoor weer meer verwaarloosd. Het leven (als je het overleefde) in het kamp was een traumatische ervaring. Dit kamp mag zich dan van de andere kampen onderscheiden door de chaotische en rommelige omstandigheden, toch was dit net als elke ander concentratie kamp, verschrikkelijk en onmenselijk. Pagina 9 van 9