Programma van maatregelen bij Archeologienota: Hemelrijk, Essen (prov. Antwerpen) Project Quarantainestallen

Transcriptie

1 Programma van maatregelen bij Archeologienota: Hemelrijk, Essen (prov. Antwerpen) Project Quarantainestallen Robby Vervoort (red.) Freelance Senior Archeoloog Borgerhout, september 2016 Elly N.A. Heirbaut LAReS Halle-Zoersel, september

2 Titel Archeologienota: Hemelrijk, Essen (prov. Antwerpen) Project Quarantainestallen Auteur Robby Vervoort (red) Elly Heirbaut Opdrachtgever THV Kwista-Etxe-Quarantainestallen Projectcode 2016H129 Plaats en datum Borgerhout, september 2016 Reeks en nummer RVFSA-Rapport, Robby Vervoort. Freelance Senior Archeoloog. Niets uit deze uitgave mag zonder bronvermelding worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door print-outs, kopieën, of op welke andere manier dan ook. 2

3 Inhoud 1. Technische fiche/administratieve gegevens Inleiding Aanleiding en resultaten van het vooronderzoek Vraagstellingen en onderzoeksdoelen Algemeen Nederzettingsterreinen Landschap en bodem Onderzoeksstrategie, motivering, fasering en methodiek Motivering Fasering Sleuvenplan Onderzoek ter hoogte van de ondergrondse parking en de gebouwen N2, N3 en N Onderzoek ter hoogte van de te slopen verharding en gebouw N Onderzoek ter hoogte van de gebouwen type A Fase 2: inwendige proefputten Afwijkingen ten aanzien van het puttenplan Uitvoering van het veldwerk Technische fiche/administratieve gegevens Naam site Essen, Quarantainestallen Ligging Antwerpen, Essen, Essen, Hemelrijk 77 Kadastrale gegevens Essen: 1 de Afdeling Essen: Sectie F Perceelnummers: 706F, 706G, 706H Bounding Box X ,8 Y ,9 X ,5 Y ,9 X ,4 Y ,1 X ,1 Y ,9 X ,8 Y ,9 3

4 Figuur 1: Kadasterkaart met aanduiding onderzoeksgebied 1 Onderzoek Projectcode Opdrachtgever Archeologisch en geschiedkundig bureauonderzoek 2016H129 THV Kwista-Etxe-Quarantainestallen Noordeind Kalmthout Contactpersoon opdrachtgever Veldwerkleider Erkend archeoloog De heer Joeri Bal Elly Heirbaut. LAReS. Robby Vervoort OE/ERK/Archeoloog/2016/

5 Nummer wettelijk depot Termijn Geplande ingreep Geldende wetgeving en voorwaarden Randvoorwaarden Doelstelling Vraagstelling Niet van toepassing 22 augustus - 8 september Reconversie projectgebied tot een co-housingproject met 46 woningen. De bestaande bebouwing wordt gedeeltelijk gesloopt en herbestemd tot woningen. Bouw vier nieuwbouwvolumes en ondergrondse parking. De vloeren van de bestaande gebouwen worden geïsoleerd en/of verlaagd. Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 en het Onroerenderfgoedbesluit van 16 mei De nota werd opgesteld overeenkomstig de Code van Goede Praktijk. De totale oppervlakte van de kadastrale percelen waarop de aanvraag betrekking heeft, bedraagt 3000m² of meer, zoals bepaald in artikel van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 en is gelegen buiten een zone waarop lagere oppervlaktecriteria van toepassing zijn. De percelen zijn geen eigendom van de bouwheer en zijn momenteel nog in gebruik en dus niet toegankelijk voor eventueel voorafgaandelijk onderzoek. Clausule in de verkoopakte met betrekking tot timing. Het doel van deze archeologienota is om via de tot op heden beschikbare bronnen (bureauonderzoek) na te gaan wat het archeologische potentieel van het projectgebied is, wat de mogelijke bedreigingen zijn voor het eventueel aanwezige bodemarchief, en hoe hiermee dient omgegaan te worden. - Wat is de landschapshistoriek van het projectgebied (onderzoeksvraag 1)? 5

6 Thesaurus 2. Inleiding - Welke archeologische sites zijn gekend in of nabij het projectgebied (onderzoeksvraag 2)? - Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologische en cultuurhistorisch potentieel van het terrein (onderzoeksvraag 3)? - Wat is de impact van de geplande werken (onderzoeksvraag 4)? - Levert het huidige bronnenmateriaal voldoende info op? Zo neen, is er een vervolgonderzoek nodig en welke methode levert het meeste informatie op (onderzoeksvraag 5)? Archeologienota, bureauonderzoek, nieuwste tijd Naar aanleiding van de aanvraag voor het bekomen van een stedenbouwkundige vergunning te Essen, Hemelrijk 77, werd gevraagd een archeologienota op te stellen. Daarom werd in de eerste plaats een archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem uitgevoerd (bureauonderzoek). Op basis van de resultaten van dit bureauonderzoek werd vervolgens het hieronder geschreven programma van maatregelen opgesteld. Het bureauonderzoek wijst duidelijk op de mogelijkheid dat in het plangebied archeologische en cultuurhistorische waarden aanwezig zijn of kunnen zijn. Hierbij moet niet alleen gedacht worden aan de nog bestaande infrastructuur (gebouwen en bijgebouwen) van de quarantainestallen, die sowieso reeds als cultureel erfgoed zijn aangemerkt; de mogelijkheid dat er zich nog oudere relicten in de bodem bevinden kan bij voorbaat zeker niet uitgesloten worden. Bijkomend vooronderzoek met ingreep in de bodem (proefsleuven) voorafgaand aan de geplande werken is noodzakelijk om vast te kunnen stellen of deze waarden inderdaad aanwezig zijn en in hoeverre zij verstoord zijn. Dit vooronderzoek kan momenteel nog niet uitgevoerd worden: omdat de opdrachtgever pas in het bezit komt van de gronden wanneer de bouwvergunning is verkregen. Nadat de overdracht heeft plaatsgevonden, kan de opdrachtgever juridisch gezien opdracht geven tot vooronderzoek met ingreep in de bodem. Bovendien is de in het projectgebied aanwezige bebouwing heden nog in gebruik door de huidige eigenaar. Een tweede argument om te kiezen voor een uitgesteld traject is van financiële aard. Bij het opmaken van de verkoopsakte werd een clausule opgenomen die stipuleert dat het toekennen van de stedenbouwkundige vergunning binnen een bepaalde termijn diende te geschieden, zoniet vervalt de verkoopsakte. Indien het hier voorgestelde programma van maatregelen voorafgaandelijk aan de 6

7 aanvraag van de stedenbouwkundige vergunning dient uitgevoerd te worden (wat bovendien om de hierboven beschreven praktische en juridische redenen niet mogelijk is), dreigt deze termijn ruimschoots overschreden te worden. Dit zou, gezien het stadium waarin het project zich bevindt, een financiële aderlating betekennen voor de projectontwikkelaar die reeds aanzienlijke investeringen deed in het ontwerpen en plannen van het project. Hieronder wordt beargumenteerd dat dit vooronderzoek uitgevoerd moet worden in de vorm van een proefsleuvenonderzoek. 3. Aanleiding en resultaten van het vooronderzoek Voor de aanleiding tot het vooronderzoek en de resultaten van het bureauonderzoek: zie hoofdstuk 2 en 3 (deel I). Voor de synthese: zie hoofdstuk 4 (deel I). 4. Vraagstellingen en onderzoeksdoelen Vanuit het vooronderzoek is duidelijk geworden dat er van Essen en omgeving nog niet heel veel bekend is. Nochtans duidt een gedegen inventarisatie van de al bekende vindplaatsen in de gemeente Essen maar ook van die net over de landsgrens (Nispen en Rucphen) er op dat ook deze regio in de loop der geschiedenis frequent is bewoond, en dit vanaf de steentijd tot in de nieuwe/nieuwste tijd. Het is bijgevolg niet uitgesloten dat er in het plangebied resten van bewoning anders dan die uit de 19 e en 20 ste eeuw worden aangetroffen. Op basis van het niet-destructief vooronderzoek (bureauonderzoek) kan bovenstaande niet bepaald worden. Hiervoor zal een vooronderzoek met ingreep in de bodem moeten plaatsvinden. Dit zal tot doel hebben vast te stellen of er archeologisch erfgoed in de bodem aanwezig is, en dit te registreren, determineren en waarderen. Verder zal bepaald worden in hoeverre de geplande werken een impact hebben op het eventueel aanwezige archeologisch erfgoed. Indien mogelijk zal bekeken worden of er een mogelijkheid is tot behoud in situ. Indien dit niet realiseerbaar is, zullen uit het vooronderzoek aanbevelingen vloeien voor vervolgonderzoek. Om bovenstaande te kunnen realiseren, is het noodzakelijk voorafgaand aan het vooronderzoek met ingreep in de bodem een aantal onderzoeksvraagstellingen te formuleren: 4.1. Algemeen Zijn er archeologische sporen aanwezig in het plangebied? Zo ja: wat is de aard en datering van deze sporen? Zijn er archeologische vondsten aanwezig in het plangebied? Zo ja: wat is de aard en datering van deze vondsten? Wat is de bewaringskwaliteit van de vondsten? 7

8 Wat is de ruimtelijke begrenzing van de sporen (zowel horizontaal als verticaal; strekt de site zich uit buiten de grenzen van het plangebied)? In hoeverre heeft de 19 e - en 20 e -eeuwse bebouwing het oudere bodemarchief verstoord? 4.2. Nederzettingsterreinen Zijn er aanwijzingen voor nederzettingsterreinen in het plangebied? Zo ja: uit welke periode dateren deze, en waren ze tijdelijk of permanent? Zijn er aanwijzingen voor continuïteit of fasering van de nederzetting en/of structuren? Welke elementen kunnen bijdragen tot de kennis van de economische en sociale relaties in de verschillende perioden/fasen? Wat is de relatie van de vindplaats tot deze in de ruimere omgeving? Zijn er aanwijzingen voor andersoortig gebruik van het terrein (anders dan bewoning)? Zo ja: uit welke periode dateren deze, en waren ze tijdelijk of permanent? Zijn er sporen van ambachtelijke activiteiten? Zijn er sporen van agrarische activiteiten? Zijn er sporen van landgebruik (perceelsindeling, wegen, akkers, grondstofwinning )? 4.3. Landschap en bodem Is de oorspronkelijke bodem intact? Wat is de opbouw van de bodem? Hebben er post-depositionele processen plaatsgevonden en welk effect hebben deze gehad op de archeologische resten? 5. Onderzoeksstrategie, motivering, fasering en methodiek 5.1. Motivering Om inzicht te krijgen in de aanwezigheid van eventuele archeologische resten is verder vooronderzoek noodzakelijk. Vooronderzoek in de vorm van boringen is in dit plangebied niet relevant. Boringen zullen indicaties opleveren voor de gaafheid van de bodemopbouw. Hiervan is echter al voldoende bekend, namelijk dat alleen die delen van het terrein waar de gebouwen zijn opgetrokken (in beperkte mate) verstoord zijn. Geofysisch vooronderzoek is in dit geval ook geen meerwaarde. Voor de nieuwe tijd is al bekend waar de gebouwen hebben gestaan en wat de datering hiervan is. Vaststellen wat de aard en datering is van eventuele oudere sites kan niet aan de hand van geofysisch onderzoek. In dit specifieke geval is vooronderzoek in de vorm van een proefsleuvenonderzoek de enige manier om goede informatie te verkrijgen over eventuele archeologische vindplaatsen in het plangebied. Op deze manier kan niet alleen gewaardeerd worden wat de aard en ouderdom van de eventuele 8

9 vindplaats is, maar kan ook beter ingeschat worden wat de bewaartoestand er van is (zie Code van Goede Praktijk, artikel , doel ). Deze drie elementen zijn van cruciaal belang in het adviseren over een eventueel vervolgtraject Fasering Doel van de prospectie met ingreep in de bodem is in de eerste plaats vast te stellen of er zich archeologisch erfgoed bevindt in de zones die door de geplande werkzaamheden bedreigd worden. Nadien kan een evaluatie van het al dan niet aanwezige erfgoed volgen om na te gaan of dit erfgoed genoeg potentieel op kennisvermeerdering bevat om verdere onderzoeksdaden te verrichten. Anderzijds heeft de prospectie met ingreep in de bodem als doel de eventuele bewaringstoestand van dit bodemarchief vast te stellen en na te gaan in hoeverre de bestaande bebouwing dit erfgoed reeds beschadigde. Daarom wordt in dit programma van maatregelen een gefaseerd onderzoek voorgesteld in de zin van proefsleuven in de bedreigde zones buiten de bestaande bebouwing in een eerste fase van het onderzoek. Indien uit dit onderzoek blijkt dat er zich wel degelijk een site met hoog potentieel op kennisvermeerdering bevindt binnen het projectgebied, kan overgegaan worden naar de tweede fase van het hier voorgestelde programma van maatregelen, namelijk het graven van proefputten binnen de bestaande bebouwing. Het aanleggen van inpandige proefsleuven is bijzonder moeilijk, aangezien hierbij niet alleen de stabiliteit van de bebouwing gewaarborgd moet blijven maar ook het uitgraven van de grond met een graafmachine en het afvoeren van deze grond door de beperkte ruimte ingewikkeld is. Om deze reden is er voor gekozen om voor de prospectie op deze locaties een beperkte ingreep in de bodem te plegen in de vorm van kleine proefputten (max. 2 x 2 m), zodat vastgesteld kan worden in hoeverre de bodem verstoord is door de bouwactiviteiten (welke verstoringen hebben de verschillende gebouwtypen teweeg gebracht). Deze proefputten zullen op verschillende plaatsen in de bebouwing worden gegraven, zowel in de hoeken van de gebouwen als langs de muren maar ook centraal in de ruimtes. Als uit de uitwendige proefsleuven is gebleken dat er zich een oudere site in de bodem bevindt, zullen alle proefputten volgens het puttenplan worden aangelegd om na te gaan wat de horizontale spreiding van deze vindplaats is. Indien er echter geen resultaten uit de uitwendige proefsleuven zijn gekomen (geen oudere site), zal het aantal inpandige proefputten tot een minimum beperkt worden om alleen de verstoringsgraad vast te stellen. 9

10 5.3. Sleuvenplan Figuur 2: Puttenplan op verstoringsplan, sleuven in lichtblauw, interne putten in oranje Op basis van de geplande werkzaamheden werd het hierboven afgebeelde sleuvenplan gegenereerd. Het vooronderzoek spitst zich toe op verschillende bedreigde zones waarbij in de eerste plaats het bedreigde mogelijk aanwezige bodemarchief zal geëvalueerd worden Onderzoek ter hoogte van de ondergrondse parking en de gebouwen N2, N3 en N4 In het zuidelijke en westelijke deel van het projectgebied worden een ondergrondse garage en 3 nieuwe gebouwen gepland. Hier zullen 6 proefsleuven worden geplaatst met een min of meer oostwestelijke oriëntatie. De sleuven hebben een breedte van 2 meter en bevinden zich op 10 meter afstand van elkaar. Hiermee wordt de dekkingsgraad van deze zone bereikt. Plaatselijk, afhankelijk van de aangetroffen situatie, worden kijkvensters voorzien Onderzoek ter hoogte van de te slopen verharding en gebouw N1 Ongeveer centraal in het projectgebied bevindt zich heden een verharde parking. Deze dient gesloopt en aan de noordzijde wordt een nieuw gebouw N1 opgetrokken. Op de plaats van gebouw N1 bevond zich eertijds een stal die reeds in het verleden werd gesloopt. Hier worden twee parallelle sleuven getrokken met een breedte van 2 meter. De sleuven zijn min of meer noordoost zuidwest georiënteerd. De afstand tussen de sleuven bedraagt 10 meter. Doel van 10

11 de sleuven is tweeërlei. De noordelijke sleuf dient in de eerste plaats om vast te stellen in hoeverre de hier ooit aanwezige stalling bewaard bleef. De zuidelijke sleuf dient na te gaan in hoeverre er oudere resten aanwezig zijn in het projectgebied Onderzoek ter hoogte van de gebouwen type A In het noordelijke deel van het onderzoeksgebied zijn de geplande bodemingrepen welliswaar minder uitgebreid, doch niet minder ingrijpend. Eventueel aanwezig bodemarchief wordt in de zone van de geplande werkzaamheden volledig bedreigd. De grootste ingrepen gebeuren hier echter inpandig. Om praktische redenen lijkt het ons opportuun om ook hier in eerste instantie na te gaan of er zich überhaupt oudere resten bevinden. Dit doen we door het trekken van 3 proefsleuven aan de buitenzijde van de bestaande bebowuing. De sleuven hebben een breedte van 2 meter en worden parallel met de gevels aangelegd Fase 2: inwendige proefputten Gezien de geplande werkzaamheden een volledige vernieling van het al dan niet aanwezige bodemarchief met zich meebrengen binnenin de nog bestaande bebouwing, is het van belang na te gaan in hoeverre de bestaande constructies reeds schade hebben toegebracht aan het eventueel aanwezige bodemarchief. Maar het trekken van inwendige proefsleuven is niet evident. Bovendien moet er steeds rekening gehouden worden met de stabiliteit van de gebouwen en het verwijderen of de opslag van uitgegraven grond. Daarom werd hier geopteerd om gebruik te maken van interne proefputjes van 2 meter bij 2 meter. Echter dienen deze proefputten enkel gegraven te worden indien uit het proefsleuvenonderzoek de mogelijke aanwezigheid van een site met hoog potentieel op kennisvermeerdering kon worden aangetoond. Concreet betekent dit het volgende. Indien uit het onderzoek van de zuidelijke zone (zie 5.3.1) de aanwezigheid van een site wordt aangetoond, dan zullen de interne proefputten in de gebouwen B2 en C worden onderzocht op gaafheid van het bodemarchief. Indien uit het onderzoek van de sleuven centraal in het onderzoeksgebied (zie 5.3.2) de aanwezigheid van een site blijkt, zullen de proefputten in de gebouwen A4 en CO worden onderzocht. Indien de sleuven in het noorden van het onderzoeksgebied positief blijken te zijn (zie 5.3.3), zullen de proefputten in de gebouwen A1 tot en met A3 worden onderzocht Afwijkingen ten aanzien van het puttenplan In een aantal situaties kan afgeweken worden van het voorgestelde puttenplan. De Code van Goede Praktijk voorziet in de mogelijkheid af te wijken van de voorgeschreven norm, mits motivatie (paragraaf 8.2, lid 7). 11

12 Als, zoals reeds is aangegeven, uit de proefsleuven in het zuidelijke deel van het projectgebied blijkt dat er zich hier geen oudere site in de bodem bevindt, zal het aantal proefputten dat inpandig wordt aangelegd in de gebouwen C en B2 beperkt worden tot een minimum. De verstoring die vastgesteld moet worden kan dan bepaald worden met een minimaal aantal proefputten. Als, zoals reeds is aangegeven, uit de proefsleuven in het centrale deel van het projectgebied blijkt dat er zich hier geen oudere site in de bodem bevindt, zal het aantal proefputten dat inpandig wordt aangelegd in de gebouwen CO en A4 beperkt worden tot een minimum. De verstoring die vastgesteld moet worden kan dan bepaald worden met een minimaal aantal proefputten. Als, zoals reeds is aangegeven, uit de proefsleuven in het noordelijke deel van het projectgebied blijkt dat er zich hier geen oudere site in de bodem bevindt, zal het aantal proefputten dat inpandig wordt aangelegd in de gebouwen A1, A2 en A3 beperkt worden tot een minimum. De verstoring die vastgesteld moet worden kan dan bepaald worden met een minimaal aantal proefputten. Indien bij een gebouwtype (A, B of C) na enkele inpandige proefputten al voldoende blijkt dat de ondergrond ter plaatse sterk verstoord is, is het niet nodig om de overige proefputten hier aan te leggen. Indien op basis van de proefsleuven/proefputten, telkens per gebouwblok, de onderzoeksvragen beantwoord kunnen worden en ingeschat kan worden wat de potentie van de eventuele site is voor kennisvermeerdering, zullen de overige proefsleuven/proefputten niet meer aangelegd worden. Anderzijds, als blijkt dat de informatie die uit de reeds aangelegde proefsleuven/proefputten onvoldoende is om deze onderzoeksvragen te beantwoorden of in te schatten wat de potentie is van de eventuele site voor kennisvermeerdering, zullen aanvullende proefsleuven/proefputten of kijkgaten ingepland en gegraven worden. Het voorgestelde puttenplan is indicatief en dient niet rigoreus nagevolgd te worden. Putten en sleuven kunnen licht verplaatst worden afhankelijk van de situatie op het terrein (hindernissen) of indien blijkt dat een sleuf volledig verstoord is (bijvoorbeeld aanwezigheid van een recente greppel), kan geopteerd worden de positie te wijzigen. Voorwaarde is dat de dekkingsgraad en verspreiding van de sleuven voldoende is om de onderzoeksvragen te beantwoorden. 12

13 5.4. Uitvoering van het veldwerk Voorafgaandelijk aan de start van de prospectie met ingreep in de bodem dient het terrein vrij te zijn van obstakels op de plaats waar de proefsleuven gepland worden. Concreet betekent dit dat de sloop het proefsleuvenonderzoek voorafgaat. Echter de sloop mag niet dieper plaatsvinden dan het huidige maaiveld. De verwijdering van ondergrondse structuren en het verwijderen van de centraal op het terrein aanwezige verharde parking mag enkel gebeuren onder toezicht van een archeoloog. Het proefsleuvenonderzoek wordt uitgevoerd volgens de bepalingen in de Code van Goede Praktijk (paragraaf t/m , waarin de verschillende onderdelen van het opgraven en registreren van de archeologische waarden beschreven staan). Aangezien het hier gaat om een site zonder complexe verticale stratigrafie moeten de richtlijnen, die in paragraaf van de Code van Goede Praktijk geformuleerd zijn, te worden gevolgd. Dit geschiedt met behulp van een graafmachine (rupsbanden) met vlakke graafbak (geen getande bak). De grond wordt gescheiden uitgegraven, waarbij de bouwvoor apart wordt gehouden. Tijdens het afgraven van de grond wordt deze onderzocht met behulp van een metaaldetector. Vondsten die uit sporen afkomstig zijn, worden toegekend aan dit spoor. Losse vondsten (vondsten uit bodemlagen) worden verzameld in vakken van 3 x 5 m. Hierdoor kan later eventueel een overzicht gegenereerd worden van vondstconcentraties. Als er graven worden aangetroffen, dienen deze te worden behandeld volgens de Code van Goede Praktijk. In het geval er een lithische site wordt aangetroffen, zullen de artefacten individueel ingemeten worden. Hierbij geldt dat niet alleen hun horizontale ligging maar ook de verticale positie vastgelegd dient te worden. Indien mogelijk moet ingeschat worden of het om een activeitenzone gaat of eerder om verspreide vondsten. Het vooronderzoek wordt uitgevoerd onder leiding van een erkend archeoloog. De uitvoerders moeten geen bijkomende competenties hebben ten aanzien van de Code van Goede Praktijk. Het doel van het vooronderzoek is na te gaan of er zich archeologische relicten in de bodem van het plangebied bevinden, wat de aard en datering hiervan is en wat de bewaringstoestand is. Het onderzoek is succesvol als dit achterhaald kan worden maar als ook achterhaald kan worden wat de waarde is van de eventueel aangetroffen site in het kader van de kenniswinst. Hiertoe zijn de eerder genoemde onderzoeksvraagstellingen geformuleerd. Indien blijkt dat er tijdens de prospectie resten uit de periode van het gebruik van de quarantainestallen aan het licht komen, worden deze als volwaardige archeologische relicten behandeld en geregistreerd. Indien de resten dienen te worden verwijderd met het oog een antwoord op de vooropgestelde onderzoeksvragen te kunnen formuleren, kan dit na afdoende registratie. 13