Wij versus Zij Hoe intercultureel zijn nieuwe aardrijkskundemethodes in het basisonderwijs?

Transcriptie

1 Universiteit van Amsterdam Sociale Geografie Studieonderdeel: Interculturele Competenties Bachelor 2005/2006 Docenten: Drs. B. Frans en Dr. M. Alkan Paper: Interculturaliteit aardrijkskundemethodes basisonderwijs Wij versus Zij Hoe intercultureel zijn nieuwe aardrijkskundemethodes in het basisonderwijs? Naam: Joni Haijen Adres: Kemphaanstraat XB Uitgeest Collegekaartnummer: Datum:

2 Voorwoord Schoolboek uitgevers proberen vaak goede sier te maken met een haastig toegevoegd hoofdstuk over medelanders, maar al te vaak nog, zegt Mok, wekt de rest van het boek de indruk dat Nederland uitsluitend bewoond wordt door blanke mensen uit de middenklasse. Het is schrijnend hoe vaak allochtonen enkel in verband worden gebracht met problemen 1. Het zijn deze woorden van Ineke Mok in De Groene Amsterdammer van 1996, die mij als studente Sociale Geografie intrigeerden en tegelijkertijd shockeerden. Het feit dat de samenleving de afgelopen decennia in cultureel en etnisch opzicht zeer divers is geworden, riep bij mij de vraag op of en hoe in aardrijkskundemethodes rekening wordt gehouden met deze diverse samenstelling van de Nederlandse samenleving. Daarnaast schrok ik ervan dat in 1996 nog steeds veel aardrijkskundemethodes de multiculturele werkelijkheid van Nederland niet weerspiegelden. Aangezien men inmiddels 10 jaar verder is, ben ik benieuwd of de allernieuwste aardrijkskundemethodes voldoen aan interculturele criteria, die noodzakelijk zijn in een multiculturele samenleving. Voor de analyse van interculturaliteit heb ik de beschikking gekregen over het materiaal van de nieuwste aardrijkskundemethodes voor de basisschool, te weten De Blauwe Planeet en Land in zicht. Beide methodes zijn zelfs zo nieuw dat de delen voor groep 7 en 8 nog uit moeten komen. Via de eindauteurs van de methodes heb ik de beschikking gekregen over de drukproeven voor groep 7 en 8. Ik wil dan ook de eindauteurs Anton Bakker en André de Hamer hartelijk danken voor hun medewerking en hun toelichtingen op de methodes. Daarnaast wil ik ook Ineke Mok hartelijk bedanken voor haar medewerking. Zij is het immers die mij met haar uitspraken en onderzoeken op het idee heeft gebracht om aardrijkskundemethodes op hun interculturaliteit te analyseren. Bovendien heeft zij mij goed geholpen door haar proefschrift aan mij te geven en haar werk in een gesprek toe te lichten mei

3 Inleiding Studenten Sociale Geografie worden regelmatig geconfronteerd met het feit dat hun prominente voorgangers een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het zogenaamde wij zij denken en daarmee tevens hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van stereotypen en vooroordelen. Bovendien is er vaak gesuggereerd dat de Duitse geopolitiek (met name het idee van lebensraum), die tijdens het Nazi regime werd gevoerd, grotendeels gebaseerd is op het werk van de Duitse geografen Ratzel en Haushofer. Hoewel uit recentere literatuur valt af te leiden dat deze laatste suggestie enkele nuances verdient, kan men wel stellen dat de geografie een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van het wij zij denken (zie Taylor & Flint, 2000, p.p ). Echter, het feit dat de geografie ook vandaag de dag nog een belangrijke bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling en bevestiging van stereotypen, vooroordelen en het daarmee verbonden wij versus zij denken, wat discriminatie en racisme tot gevolg kan hebben, is bij velen minder bekend. Deze onderkenning van het feit dat stereotypen en vooroordelen ook nu nog bestaan en in de huidige samenleving regelmatig tot discriminatie en racisme leiden geldt niet specifiek voor de geografie, maar eerder voor de gehele Nederlandse maatschappij. Of zoals Van Dijk in de Folia van april 2000 schrijft: Al te vaak wordt racisme alléén (h)erkend als het elders of in het verleden plaatsvindt ( ) (Van Dijk, 2000). Uit recente analyses blijkt echter dat er zowel in de samenleving in het algemeen, als in de geografie specifiek, nog steeds dergelijke praktijken plaatsvinden. Zo laat Van Dijk bijvoorbeeld aan de hand van zijn analyses discoursstructuren in de huidige media, in het bijzonder door de nieuwsmakers. Ook Ineke Mok laat in haar onderzoeken naar interculturaliteit van Nederlandse schoolboeken zien dat er nog steeds sprake is van stereotypen en vooroordelen. Juist bij vakken als aardrijkskunde waar men aandacht kan besteden aan de negatieve gevolgen en de onjuistheid van dergelijke typeringen, gebeurt dat nog altijd veel te weinig. Volgens Mok wekt het doorsnee schoolboek nog vaak de indruk dat Nederland grotendeels bewoond wordt door blanke mensen 2. Wanneer men bedenkt dat er Nederland inmiddels sprake is van een multiculturele samenleving zijn deze bevindingen zorgwekkend. Het blijkt immers dat er veel te weinig aandacht wordt besteed aan de vooroordelen en stereotypen die in de Nederlandse samenleving bestaan over andere culturen. Deze onderkenning is niet alleen zorgwekkend omdat vooroordelen en stereotypen kunnen leiden tot racisme en discriminatie, maar ook gezien het feit dat het bestaan van dergelijke praktijken in Nederland nauwelijks erkend wordt. In deze paper zal allereerst worden nagegaan hoe het wij versus zij denken tot stand komt, waarbij specifiek naar de ontwikkelingen in de geografie zal worden gekeken. Dit, omdat de geografie en het vak aardrijkskunde in het bijzonder een belangrijke bijdrage leveren aan de beeldvorming van mensen (ten aanzien van andere culturen). Om deze reden zal worden ingegaan op de eerdere onderzoeken die Mok heeft gedaan naar interculturaliteit in schoolboeken mei

4 Daarna zal een eigen analyse volgen, waarin wordt gekeken hoe intercultureel de allernieuwste aardrijkskundemethodes Land in Zicht en De Blauwe Planeet voor basisscholen zijn. Tijdens deze analyse zal de Parel Wijzer (zie bijlage 1) als belangrijk uitgangspunt dienen. PAREL (Project AntiRacistische Evaluatie van Leermiddelen) is het onafhankelijke landelijke adviescentrum voor interculturele leermiddelen en heeft in de betreffende wijzer criteria opgenomen waaraan een goed intercultureel leermiddel moet voldoen. Op deze manier wil ik kijken of het geschetste beeld in de nieuwe aardrijkskundemethodes recht doen aan de multiculturele werkelijkheid en de interculturele criteria. Er zal dan ook tijdens de analyse kritisch worden gekeken naar de wijze waarop de multiculturele samenleving weerspiegeld wordt en naar de manier waarop over andere culturen en etnische groepen geschreven worden. Naar aanleiding van de bevindingen uit de analyses van de nieuwe aardrijkskundemethodes zal een conclusie volgen, waarin zal worden ingegaan op in hoeverre de methodes voldoen aan de interculturele criteria en aanbevelingen worden gedaan voor verdere verwerving van interculturele competenties van deze aardrijkskundemethodes. Op deze manier kan deze paper bijdragen aan het verwerven van interculturele competentie in de geografie in het algemeen en de aardrijkskunde van het basisonderwijs in het bijzonder. 4

5 Ontwikkeling en gevolgen van het wij versus zij denken Hoofdstuk 1 Heden ten dage is er in Nederland sprake van een multiculturele samenleving: meerdere culturen leven naast elkaar. Hierdoor komen verschillende culturen met elkaar in contact en vinden er zogenaamde intergroepsontmoetingen plaats. In deze intergroepsontmoetingen wordt het begrip cultuur over het algemeen gebruikt voor gedragsuitingen die als kenmerkend worden beschouwd voor een specifieke bevolkingsgroep (Shadid, 2003, p. 21). Daar komt bij dat volgens de sociale categoriseringstheorie mensen hun omgeving in talrijke sociale groepen indelen, gebaseerd op criteria als cultuur, afkomst, geslacht, religie, politieke ideologie en dergelijke (Shadid, 2003, p. 21). Dit heeft tot gevolg dat mensen van verschillende culturen hun eigen cultuur als uitgangspunt nemen en elkaar daardoor als sociaal anders percipiëren en een culturele afstand met de betreffende persoon van de andere cultuur definiëren. Dit is dan ook het verschil tussen inter- en intraculturele ontmoetingen en zorgt er voor dat mensen een onderscheid maken tussen wij en zij. Om te kijken wat voor gevolgen dit wij versus zij denken heeft, zal in onderstaande tekst allereerst worden ingegaan op het zogenaamde Othering (het wij zij denken) in de Sociale Geografie. Tevens wordt er gekeken wat de gevolgen hiervan kunnen zijn in een multiculturele samenleving als Nederland. Geografie is bij uitstek de wetenschap waarin scheidslijnen, grenzen tussen verschillende bevolkingsgroepen worden getrokken door de geografische afbakening van de ruimte. Door het trekken van deze lijnen wordt de bevolking gescheiden van mensen die aan de andere kant van de grens leven, met als gevolg dat mensen aan de andere kant van de lijn als anders worden beschouwd. In veel gevallen maken geografen bij de afbakening van de geografische ruimte gebruik van kaarten en proberen op basis van criteria als natuurlijke elementen in het landschap, afkomst, etnische groep, religie, cultuur en dergelijke de getrokken grenzen te rechtvaardigen. Dit heeft er niet alleen toe geleid dat mensen de mensen aan de andere kant van de lijn als anders definiëren, maar tevens dat in de geografische studies zelf ook (zowel bewust als onbewust) onderscheid wordt gemaakt tussen mensen, tussen wij en zij. Zo is bijvoorbeeld de projectiemethode die door de geografen in Nederland voor wereldkaarten veel gebruikt is en in veel klaslokalen hangt, de Mercatorprojectie. Pas wanneer men een kaart van een andere projectie naast de Mercatorprojectie legt, bijvoorbeeld de projectie van Peters of een projectie met Australië bovenaan, kan men zien hoe verschillende kaartprojecties andere boodschappen versturen, zie afbeelding 1 op pagina 6. De Mercatorprojectie laat namelijk een wereldbeeld zien waarin de landen op het Noordelijk halfrond relatief veel groter zijn dan landen op het Zuidelijk halfrond. Deze projectie is ontwikkeld in een periode waarin Europese (koloniale) dominantie overheerste (Held et al, 2004, p.32). Tot voor kort werd er echter vanuit gegaan dat geografen hun werk objectief verrichten en hun eigen achtergrond daarbij geen rol van invloed speelt (Cloke et al, 2003, p. 43). Het blijkt echter dat de achtergrond van de onderzoeker wel degelijk invloed heeft op de geografie die wordt beoefend: We do have different place- and people-experiences, different political and spiritual worldviews, different aspects to our identity and nature, and all of these factors will influence how we see the world, why our geographical imaginations are fired up by particular issues, and ultimately, what and how we choose to study (Cloke et al, 2003, p. 44) 5

6 Hoofdstuk 1 Abeelding 1: Verschillende kaartprojecties weerspiegelen elk hun eigen wereldbeeld. In: A globalizing world? Culture, economics, politics. Projectie van Mercator Projectie met Austalië aan bovenkant Projectie van Peters 6

7 Hoofdstuk 1 De bovengenoemde kaartprojecties zijn hier een goed voorbeeld van. Er wordt in Europa niet zomaar voor het gebruik van de Mercatorprojectie gekozen wanneer de wereld wordt afgebeeld, men laat door deze keuze een denkvisie zien van Europese/Westerse superioriteit over het Zuiden. Het gevaar schuilt in het feit dat wanneer deze invloed van de eigen achtergrond niet wordt ingezien, deze en de daarmee gepaard gaande denkwijze, cultuur en dergelijke opgelegd kan worden aan mensen die hiervan afwijken. Bovendien heeft het gevolgen voor de manier waarop anderen beoordeeld worden. Zoals in bovenstaande al kort is beschreven, delen mensen volgens de sociale categoriseringstheorie hun sociale omgeving in op basis van kenmerken als etniciteit, religie, sekse en dergelijke. Door deze sociale categorisering worden aan groepen specifieke eigenschappen toegekend en dit heeft het wij versus zij denken tot gevolg. Immers, mensen denken, handelen en spreken volgens deze door de samenleving aangereikte categorieën (De Ruiter, 2000, p. 3). Het punt is dat dit proces gepaard gaat met een positieve beoordeling van de eigen groep en cultuur (Shadid, 2003, p.164): ( ) uitgangspunt van de sociale categoriseringstheorie is dat de mens voortdurend opzoek is naar een positief gewaarde sociale identiteit ( ) hebben mensen de neiging de eigen groep in positieve zin te evalueren (Shadid, 2003, p.164). Door deze positieve beoordeling van de eigen groep/cultuur worden mensen met andere eigenschappen vaak negatief beoordeeld en worden er over deze anderen vooroordelen en stereotypen gevormd. Vooroordelen en stereotypen zijn generaliserende, vereenvoudigde en vertekende vooronderstellingen over de karakteristieken van de leden van groepen. Volgens Wilterdink en Van Heerikhuizen worden ze gevormd, omdat ze bepaalde functies hebben voor degenen die ze aanhangen (Wilterdink & Van Heerikhuizen, 2003, p. 204): Ze geven uitdrukking aan wij-gevoelens en gehechtheid aan de cultuur van de eigen groep, waarvoor een afwijkende wijze van een minderheid als bedreigend ervaren wordt. Ze geven een rechtvaardiging aan discriminatie die de belangen van de eigen groep dient. Ze beïnvloeden de werkelijkheid waarnaar ze verwijzen: het gedrag, zelfbeeld en de opvattingen van de leden van de betreffende minderheid. Een vooroordeel of stereotype is niet gebaseerd op feiten, maar veelal op opvattingen die in deterministische zin zijn geformuleerd (Shadid, 2003, p.189). In een vooroordeel wordt dus niet alleen generaliserend te werk gegaan, maar tevens worden feiten afgewezen of vervormd. Bovendien is er bij sociale categorisering vaak sprake van een zogenaamd primacy-effect: het eerste wat men over iemand anders leert, heeft een beslissende invloed op het uiteindelijke oordeel dat men heeft over de ander (Mok, 1999, p. 45). Het probleem hierbij is, dat deze (veelal negatieve) beelden (vooroordelen en stereotypen) worden gebruikt als basis voor het bejegenen van de anderen en dit kan grote (negatieve) gevolgen hebben voor de maatschappelijke positie van de ander. Het anders zijn van iemand kan bijvoorbeeld gebruikt worden als een rechtvaardiging voor uitsluiting van de betreffende persoon. Dit is ongelijke behandeling van mensen op basis van groepskenmerken, dat als discriminatie gedefinieerd kan worden. 7

8 Hoofdstuk 1 Uit de literatuur van onder andere Van Dijk kan worden opgemaakt dat niet alleen in de alledaagse discours en communicatie tussen gewone mensen in de samenleving productie en reproductie van stereotypen, vooroordelen en discriminatie nog altijd (veelvuldig) plaatsvindt. De elite, in het bijzonder politici en de media, zouden hier ook een belangrijke bijdrage in leveren. De volgende tekst van Van Dijk in zijn artikel Text, Talk, Elite and Racism weerspiegelt een samenvattend beeld van bovenstaande (Van Dijk, 1992, p.p ): ( ) white group members are daily confronted with persuasive talk about us and them. Overall such text and talk, either subtly or more blatantly, employs a double strategy of positive selfpresentation and more or less negative other-presentation, thus legitimating white group prominence and dominance. Virtually all of the influential discourse in our societies are conceived, produced and distributed by various elite groups (Van Dijk, 1992, p.p ). Onder deze invloedrijke elite vallen niet alleen politici en de media, maar tevens wetenschappers. Hun oordelen en visies kunnen grote invloed hebben op de denkbeelden en daarmee verbonden gedragingen van mensen. Zoals al uit de inleiding is gebleken, hebben ook geografen door de jaren heen een bijzonder invloedrijke rol gespeeld. Niet alleen is het idee van een lebensraum van de Nazi s gebaseerd op het werk van de geografen Ratzel en Haushofer, maar ook andere ideeën en visies van geografen zijn invloedrijk geweest en hebben grote gevolgen gehad voor de manier waarop mensen hun sociale omgeving categoriseren. Vooral de manier waarop geografen de ruimte afbakenen, heeft invloed op de visies in de samenleving in het algemeen en de politiek in het bijzonder over wie tot ons behoort en wie als zij worden gedefinieerd. Een voorbeeld hiervan is het werk van de fysisch geograaf Johan Cvijic die tussen 1906 en 1918 kaarten produceerde van de regio waar het huidige Macedonië ligt. Op deze kaarten (zie afbeelding 2) werden verschillende etnische groepen gecategoriseerd door ze een bepaalde term/naam te geven, bijvoorbeeld Slaven voor de Serviërs en Bulgaren. Zijn kaarten hebben er uiteindelijk toegeleid dat het stichten van de natiestaat Macedonië werd gerechtvaardigd (zie Taylor & Flint, 2000, p.p ). Ook in de huidige maatschappij zijn de visies van geografen van invloed. Denk bijvoorbeeld aan de methodes die zij schrijven voor het aardrijkskundeonderwi js. Ik deel hierbij de visie van Ineke Mok die in haar proefschrift schrijft dat aardrijkskunde bij uitstek het vak is waarin jonge mensen kennis maken met verschillende culturen en bijzondere volken. Afbeelding 2: Kaarten die Cvijic ontwikkelde tussen 1906 en In: Political Geography. World-economy, nation-state & locality. 8

9 Hoofdstuk 1 Vanwege hun maatschappelijke invloed is het noodzakelijk dat geografen over hun werk reflecteren (self-reflection) en hun ideologieën en perspectieven kenbaar maken. Hoewel zelfreflectie een lastig en complex proces kan zijn, is het van groot belang vanwege het feit dat men anders te veel uitgaat van de eigen visies en andere perspectieven van de wereld om zich heen uit het oog kan verliezen. Dit heeft niet alleen tot gevolg dat de kwaliteit van het werk van de geograaf gevaar loopt, maar tevens kan de eigen visie bepalend zijn welke groepen als anders worden beschouwd en daardoor kunnen worden uitgesloten, met alle gevolgen van dien. Juist in de multiculturele samenleving vandaag de dag in Nederland is het van groot belang dat geografen zich bewust zijn van de door hen gehanteerde visies en daarbij tevens de onderwerpen ook vanuit andere perspectieven proberen te belichten. 9

10 Verantwoording van een onderzoek naar aardrijkskundemethodes in Nederland Hoofdstuk 2 Wil men een volk leren kennen, ga dan na hoe het onderwijs eruit ziet. Zo ongeveer drukte Aristoteles ruim 2300 jaar geleden de positie uit van de school in de samenleving. Dit is ook nu het uitgangspunt van de analyses van de aardrijkskundeboeken (Mok, 1999, p. 45). In het voorgaande hoofdstuk is duidelijk geworden dat kennis, ook in het werk van geografen, subjectief is en gebonden aan de ideologieën en perspectieven van de betreffende persoon die zijn kennis naar voren brengt. Dat betekent dat ook in de aardrijkskundemethodes die geografen ontwikkelen hun eigen wetenschappelijke, politieke, sociale, economische en maatschappelijke visies in beeld brengen.volgens Van Dijk zijn schoolboeken net als de media een elite, die vooral haar eigen belangen wil behartigen (Mok, 1999, p.45). Hieruit kan men afleiden dat de dominante ideologieën en de bestaande machtsverhoudingen van het Westen met behulp van schoolboeken worden gereproduceerd. Via de taal in de tekstboeken worden Westerse ideologieën en perspectieven naar voren gebracht en wordt de beeldvorming van schoolkinderen sterk beïnvloed. In een gesprek vertelde Ineke Mok, die voor haar proefschrift de aardrijkskundeboeken uitgekomen in de periode van 1876 tot en met 1992 onderzocht, mij dat het juist de relatie tussen taal en macht is die haar interesse heeft gewekt. Het is deze relatie tussen de gebruikte taal, macht en de visies die daarmee naar voren worden gebracht, die de beelden die kinderen over zogenaamde anderen vormen beïnvloedt. Zoals uit bovenstaande is gebleken, wordt de eigen cultuur bij dit proces van Othering als uitgangspunt genomen. De basis van het proces van het wij versus zij denken wordt gevormd tijdens het socialisatieproces, waarbij de eigen normen, waarden en gebruiken als uitgangspunt worden genomen. Mensen die hiervan afwijken worden niet alleen als anders bestempeld, maar tevens vaak negatief beoordeeld (zie hoofdstuk 1). Cruciaal is, dat juist tijdens de opvoeding van kinderen het socialisatieproces voor een belangrijk deel plaatsvindt. Wilterdink en Van Heerikhuizen omschrijven dit proces als volgt: Socialisatie in de ruimste zin is al het leren, bedoeld, door mensen aan andere mensen. Meer in het bijzonder wordt met socialisatie gedoeld op de leerprocessen die ertoe leiden dat kinderen tot volwassen leden van de samenleving worden (Wilterdink & Van Heerikhuizen, 2003, p. 21). Hoewel ik het ermee eens ben dat socialisatie voor een belangrijk deel in de kinderjaren plaatsvindt, legt de hierboven beschreven definitie overigens net teveel nadruk op de kinderjaren. Socialisatie kan beter omschreven worden als het proces van cultuuroverdracht, ofwel het leerproces waarbij men zich de leefwijze van de eigen groep eigen maakt. Immers, cultuur is dynamisch: het wordt niet alleen door kinderen geleerd, maar ook door volwassenen in onderlinge communicatie geproduceerd en gewijzigd. Mensen blijven hun leven lang socialiseren. Dit neemt echter niet weg dat wat men in de jeugd leert van cruciaal belang is. Zo leert het hier bovengenoemde primacy-effect ons dat het eerste wat men over iemand anders leert een beslissende invloed heeft op het uiteindelijke oordeel over de ander. Nieuwe, relevante informatie over de ander wordt bij een vooroordeel dan ook doorgaans afgewezen of vervormd. In praktijk blijkt het veranderen van vooroordelen hierdoor zeer moeilijk. Dit geeft tevens aan dat vooroordeel grotendeels gebaseerd is op emotionele reacties en niet berust op rationele redenering (Shadid, 2003, p. 189). Het is daarom van groot belang dat kinderen in een multiculturele samenleving leren om dingen vanuit verschillende perspectieven leren te bekijken en dat niet de Westerse denkvisie in de schoolboeken overheerst. 10

11 Hoofdstuk 2 Bij dit standpunt kan men de socialisatietheorie betrekken. Deze theorie gaat er namelijk vanuit dat de oorzaak van vooroordelen gezocht kan worden in wat kinderen leren tijdens hun groeiproces (Shadid, 2003, p. 196). Volgens de socialisatietheorie worden dominante waarden van de samenleving via de opvoeding thuis, op school en via de dominante groepen waarmee kinderen in contact komen, overgedragen van generatie op generatie. De volgende tekst van Shadid over de socialisatietheorie geeft duidelijk weer waarom het zo noodzakelijk is om in schoolboeken, in het bijzonder aardrijkskundemethodes, bedacht te zijn op de visies en ideologieën die men weergeeft: Met betrekking tot de socialisatietheorie kan ook worden gewezen op de centrale rol van het onderwijs. Hoe het onderwijs in Nederland, en met name kinder- en schoolboeken, een bijdrage levert aan het ontstaan en verspreiden van vooroordelen jegens andere bevolkingsgroepen, kan spreken uit de sporadische studies die op dit terrein zijn verricht ( ) Een sterke nadruk in schoolboeken op de superioriteit van de eigen cultuur en de inferioriteit van andere culturen maakt het onderwijs tot een voedingsbodem voor racisme en voor het creëren van minderwaardigheidsgevoelens bij allochtone leerlingen (Shadid, 2003, p. 197). Het is om deze reden van groot belang dat schoolboeken in een multiculturele samenleving als Nederland als het ware worden gescreend op hun visie en ideologieën die zij naar voren brengen. Niet alleen is het van groot belang dat alle leerlingen hun culturele achtergrond in de methode kunnen terugvinden en zich met de lesstof kunnen identificeren, maar ook is het van groot belang dat de huidige realiteit, namelijk een multiculturele Nederlandse samenleving, wordt weerspiegeld. Het is dus tevens voor de Nederlandse kinderen beter om rekening te houden met de culturele diversiteit, omdat ze anders worden voorbereid op een maatschappij die niet meer bestaat. Ineke Mok en Peter Reinsch hebben in hun werk voor de stichting Parel (zie inleiding) laten zien dat nog al te vaak de Europese leefwijze tot standaard wordt verheven en alternatieve visies onbesproken blijven, wat volgens hen vaak ten koste gaat van mensen uit andere werelddelen 3. In haar proefschrift In de ban van het ras. Aardrijkskunde tussen wetenschap en samenleving schrijft Mok dat de Nederlandse overheid zich traditioneel zeer bescheiden heeft opgesteld bij de concrete invulling van schoolboeken (Mok, 1999, p. 45). Inmiddels is er echter sinds de jaren tachtig bij de overheid het besef dat steeds meer verschillende etnische groepen in Nederland zijn gekomen en dat ook deze groepen deel uitmaken van de Nederlandse maatschappij. Sindsdien wordt dan ook gepleit voor interculturalisatie in het onderwijs. Het begrip interculturalisatie kan omschreven worden als het proces waarbij in toenemende mate rekening wordt gehouden met en recht wordt gedaan aan culturele diversiteit 4. Het feit dat niet gesproken wordt van multicultureel onderwijs in een multiculturele samenleving verdient hier aandacht. Voorheen werd er immers wel gesproken over multicultureel onderwijs. Het verschil tussen multicultureel en intercultureel onderwijs is dat multicultureel impliceert dat er meerdere culturen door elkaar heen het onderwijs volgen. Met het begrip intercultureel wordt benadrukt dat er interactie tussen die verschillende culturen plaatsvindt. In de beleidsnotitie van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen wordt intercultureel onderwijs omschreven als onderwijs waarin kinderen leren omgaan met verschillen en overeenkomsten tussen culturen en dat de omgangsvorm gericht moet zijn op gelijkwaardig functioneren in de Nederlandse maatschappij mei mei mei

12 Hoofdstuk 2 In intercultureel onderwijs heeft men aandacht voor alle leerlingen, de gehele samenleving en als doel het tegengaan van vooroordelen en racisme en tevens het schoolsucces voor kinderen uit minderheidsgroeperingen te verbeteren (Mok, 1997, p.7). Er zijn sinds 1985 wettelijke kaders door de Nederlandse overheid opgesteld voor intercultureel onderwijs 6. Parel, het landelijke adviescentrum voor interculturele leermiddelen zegt over deze ontwikkelingen het volgende: De kaders voor intercultureel onderwijs zijn wettelijk aangegeven. De wet op het basisonderwijs zegt dat onderwijs is gebaseerd op de premisse dat kinderen opgroeien in een multiculturele samenleving ( ). Van structurele aandacht voor culturele diversiteit is in veel onderwijsinstellingen nog geen sprake 7. Ook in een artikel van de Groene Amsterdammer komt naar voren dat er nog veel te weinig intercultureel lesmateriaal beschikbaar is 8. Uit dit alles blijkt, dat er in de Nederlandse schoolboeken nog heel wat moet gebeuren om te kunnen voldoen aan de wettelijke kaders die zijn opgesteld voor het interculturele onderwijs. Er is echter één opmerkelijk punt aan deze bevindingen: ze zijn gedateerd. Er zijn vrijwel geen teksten beschikbaar over hoe het er nu in het onderwijs voor staat met betrekking tot de interculturaliteit in de lesmethodes. Het is daarom hoog tijd om de aardrijkskundemethodes die recent zijn uitgekomen, onder de loep te nemen. In onderstaande zullen daarom twee casestudies worden beschreven van de recent uitgekomen aardrijkskundemethodes voor het Nederlandse basisonderwijs Land in zicht en De Blauwe Planeet. Tijdens de analyse zullen de studies van Ineke Mok, de onderzoeken die zij samen met Peter Reinsch voor Parel deed en de Parel Wijzer (zie bijlage 1) als belangrijk uitgangspunt dienen. De Parel wijzer is opgesteld om de criteria waaraan een goed intercultureel leermiddel moet voldoen, weer te geven. Volgens deze wijzer moet er in een goed intercultureel leermiddel duidelijk en positief aandacht geschonken worden aan de etnisch-culturele diversiteit van de Nederlandse samenleving. Het uitgangspunt van Parel is dat in een multi-etnische samenleving leermiddelen die vanuit een duidelijk anti-racistisch perspectief zijn gemaakt een positieve bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van kennis, houdingen en vaardigheden van leerlingen (Mok, 1997, omslag). Parel toetst de interculturaliteit van schoolboeken aan de hand van de schaal van de samenleving, inhoud en vorm van het leermiddel en het daarbij gehanteerde perspectief 9. Wat betreft de in de methodes weergegeven samenleving zal worden gekeken of de inhoud, de vorm en het perspectief past bij de huidige realiteit. Oftewel: weerspiegelen de methodes de multiculturele werkelijkheid? Met betrekking tot de inhoud zal erop worden gelet hoe de aspecten van de etnische en culturele diversiteit worden belicht mei mei mei mei

13 Hoofdstuk 2 Specifieke aandacht zal daarbij uitgaan naar stereotypen en vooroordelen, omdat deze racisme en discriminatie tot gevolg kunnen hebben. Tevens wordt gekeken in hoeverre in de methodes uiteenlopende referentiekaders aan bod komen en of er aansprekende onderwerpen naar voren komen voor leerlingen met verschillende achtergronden. Kortom, zijn de context en onderwerpen afgestemd op jongeren, die opgroeien in een multiculturele samenleving (Mok, 1997, p. 9)? Ook zal er, naar aanleiding van de studies die Mok heeft gedaan, expliciete aandacht worden besteed aan het begrip ras. Komt deze term naar voren in de betreffende methodes? En zo ja, hoe en op welke manier wordt het gebruikt? Daarbij zal tevens worden gekeken of er in de boeken aandacht wordt besteed aan racisme en discriminatie. Een derde belangrijk aandachtspunt tijdens deze analyse betreft de vorm. Het taalgebruik zal hierbij geanalyseerd worden, met extra aandacht voor het feit of er in het taalgebruik rekening wordt gehouden met de leerlingen die Nederlands niet als moedertaal hebben. Daarnaast zal bij de vorm aandacht worden besteed aan werkvormen en opdrachten. Worden hierin aanzetten gegeven tot interculturele communicatie? Ook zal op dit punt gelet worden of mensen uit minderheidsgroeperingen en niet-westerse landen als individuen worden behandeld: komen deze mensen zelf aan het woord en in beeld? Er zal hierbij goed gelet worden op de onderschriften onder plaatjes en wat voor boodschap de gebruikte afbeeldingen naar voren brengen. Het laatste aspect dat veel aandacht zal verdienen tijdens de analyse is het perspectief. Naar aanleiding van bovenstaande bevindingen behoeft het geen betoog dat het strikt noodzakelijk is dat termen als wij versus zij vermeden worden. In onderstaande tekst zal worden ingegaan op de punten die tijdens de analyses van de aardrijkskundemethodes Land in zicht en De Blauwe Planeet naar voren zijn gekomen. 13

14 Hoofdstuk 3 Analyse nieuwe aardrijkskundemethodes in basisonderwijs In dit hoofdstuk zullen verschillende aardrijkskundemethodes die in het basisonderwijs worden gebruikt met elkaar worden vergeleken. Er is bewust gekozen om de methodes uit het basisonderwijs te analyseren, omdat het tijdens de jeugd is dat mensen beelden vormen over anderen en deze beelden veel bepalend zijn voor de denkbeelden van mensen op latere leeftijd. Daar komt bij dat uit onderzoek is gebleken het onderwijs een centrale rol speelt in de beeldvorming van mensen (zie hoofdstuk 2). De huidige maatschappij wordt gekenmerkt door een mix van verschillende culturen en etnische groepen, die allen met elkaar in Nederland moeten samenleven. Het is daarom van groot belang dat de onderwerpen in de schoolboeken vanuit verschillende perspectieven worden belicht, zodat er geen eenzijdige beeldvorming kan plaatsvinden. Op deze wijze kan het samenleven tussen verschillende groepen in Nederland bevorderd worden. In onderstaande analyse zal daarom worden gekeken in hoerverre de methodes voldoen aan de in hoofdstuk 2 beschreven criteria van interculturaliteit (zie ook bijlage 1, Parel Wijzer). Dit zal gebeuren met behulp van twee datamatrices. In de eerste datamatrix zijn de algemene kenmerken van de methodes opgenomen. Op deze manier wordt er een algemeen beeld geschetst van de betreffende methode, wordt tevens duidelijk hoe de methodes zijn opgebouwd en wat de belangrijkste uitgangspunten zijn geweest bij het opstellen van de methode. In de tweede datamatrix zijn de criteria van interculturaliteit opgenomen, waarop de methodes zullen worden beoordeeld. In deze matrix zullen zowel de algemene kenmerken die in de methodes naar voren komen worden behandeld, als een aantal specifieke punten die in de betreffende boeken aan bod komen. Er moet hier overigens benadrukt worden dat de analyses van de methodes zo objectief mogelijk zullen worden verricht. Door de Parel Wijzer als uitgangspunt voor de analyses te nemen, worden de betreffende methodes echter wel vanuit een anti-racistisch perspectief beoordeeld. Hier is voor gekozen, omdat de Parel Wijzer criteria heeft opgesteld om lesmethodes op hun interculturaliteit te kunnen beoordelen. Maar voordat de datamatrices worden behandeld, zal eerst kort worden ingegaan op de vraag waarom de nieuwe methodes De Blauwe Planeet en Land in zicht zijn ontwikkeld. Onlangs is er in het Onderwijsblad een artikel verschenen waarin methodemaker Anton Bakker vertelt over de door hem ontwikkelde nieuwe aardrijkskundemethode De Blauwe Planeet. Zijn doel bij het maken van deze methode was om dichter bij de belevingswereld van de kinderen te komen (Aken, 2006, p. 30). Hij vertelt in het artikel dat er bij het schrijven van De Blauwe Planeet extra aandacht is geweest voor het taalniveau van de leerlingen. Zo worden er maximaal vijf begrippen per les behandeld en worden deze verduidelijkt met behulp van een foto of tekening. Bakker geeft hierbij tevens aan dat het verlagen van de taaldrempel een extra voordeel kan zijn voor leerlingen van allochtone afkomst, maar benadrukt dat het een methode is voor alle leerlingen en dus alle scholen. Daarnaast loopt het onderwerp zorg voor natuur en milieu als rode draad door de behandelde thema s in het boek mei

15 Hoofdstuk 3 André de Hamer, auteur van Land in zicht, vertelt op de website van de betreffende methode dat het omgevingsonderwijs in zijn boek een centrale plaats heeft. De methode wil leerlingen laten beseffen dat de wereld een logisch en samenhangend geheel vormt 11. Tevens wordt er in Land in zicht aandacht besteed om onderwerpen vanuit verschillende perspectieven leren te bekijken (economisch, sociaal, politiek, cultureel, individueel en vanuit de natuur). Zowel in De Blauwe Planeet als in Land in zicht wordt de nadruk gelegd op beelden en illustraties en op zelfstandig werken. De Blauwe Planeet is een methode voor groep 3 tot en met groep 8, waarin elk jaar dieper op de thema s aarde, wonen, werken en verbindingen wordt ingegaan door het stellen van (verrassende) vragen. In Land in zicht is daarentegen een methode voor groep 5 tot en met 8, waarin per regio verschillende thema s behandeld worden. Daarnaast is een kernpunt van beide methodes de zogenaamde geografische vierslag: het verwerven van de vaardigheden waarnemen, herkennen, verklaren en waarderen. In de datamatrix op de volgende pagina staan de algemene kenmerken van beide methodes per punt weergegeven. In onderstaande datamatrix worden de gegevens verwerkt voor de reeds verschenen delen van De Blauwe Planeet (groep 3,4,5,6) en Land in zicht (groep 5 en 6). De delen voor groep 7 en 8 zullen apart worden besproken, omdat die nog de status van drukproef hebben. In de datamatrix die daarna volgt worden de tijdens de analyse van methodes opvallende punten vermeld. Er staan dan ook enkele citaten in en voorbeelden van hoe bepaalde onderwerpen worden beschreven. In deze matrix zijn vooral de onderwerpen opgenomen die betrekking hebben op de multiculturele samenleving. Er moet hierbij vermeld worden dat de basisschoolmethodes De Blauwe Planeet begint met de eigen omgeving van de leerling en daarna uitbreidt naar heel Nederland in groep 6. Bij Land in zicht wordt in groep 5 de basis van aardrijkskunde gelegd, waarbij wordt ingegaan op de eigen omgeving en deze af en toe wordt vergeleken met andere gebieden in de wereld. Bij beide methodes komt in groep 7 Europa aan bod en in groep 8 wordt de wereld behandeld. Men kan dus wel de multiculturele samenleving weerspiegelen bij het behandelen van de eigen omgeving, maar vaak wordt er (om didactische redenen) in de lagere klassen (groep 3 en 4) van de basisschool nog niet gerefereerd aan andere landen. Doordat Land in zicht een regionaal-thematische aanpak heeft, is er in deze methode meer aandacht voor regio s buiten Nederland. In De Blauwe Planeet wordt daarentegen dieper ingegaan op de huidige samenstelling van de Nederlandse bevolking. Er wordt in beide methodes veel aandacht besteed aan het Nederlandse landschap, het maken van kaarten en topografie. In de tekst die volgt na de datamatrices zal kort per punt worden ingegaan op de belangrijkste bevindingen. Er zal hierbij tevens worden uitgelegd waarom juist deze punten in de datamatrices verwerkt zijn mei

16 Datamatrix Aardrijkskundemethodes Basisscholen Hoofdstuk 3 Algemene Kenmerken METHODE OPBOUW THEMA S KERNPUNTEN De Blauwe Planeet Land in zicht Doorgaande lijn voor groep 3 t/m 8: - Groep 3: eigen leefomgeving - Groep 4: eigen leefomgeving vergeleken met andere leefomgevingen - Groep 5: directe omgeving, kaartvaardigheden, topografie - Groep 6: bekeken vanuit Nederland, kaartvaardigheden, topografie - Groep 7: bekeken vanuit Europa, kaartvaardigheden, topografie - Groep 8: bekeken vanuit de wereld, kaartvaardigheden, topografie. Bestaat uit thema s Elk jaar thema s verder uitgediept Stellen van (verrassende) vragen Leerlijn voor topografie Gestructureerde aandacht voor kaartvaardigheden Vanaf groep 5 aan het eind van elk hoofdstuk een toetsles Methode voor groep 5 t/m 8 - Groep 5: basis aardrijkskunde, eigen omgeving - Groep 6: Nederland, eigen omgeving - Groep 7: Europa, eigen omgeving - Groep 8: de wereld, eigen omgeving Regionaal-thematisch Om de 6 lessen nieuwe regio geïntroduceerd Per regio 4 thema s uitgewerkt Per blok komen verschillende deelgebieden aan bod Per blok een toets Gestructureerde aandacht voor topografie en kaartvaardigheden Aarde Wonen Werken Verbindingen Regio s Geografie (landschap & grondgebruik) Sociale geografie (streektaal, cultuur) Fysische geografie (toerisme & economie) Sociale geografie (agrarische industrie) Verwerven vaardigheden: - waarnemen - herkennen - verklaren - waarderen Doeltreffend taalbeleid, voldoen aan AVI-normen Topografie en kaartvaardigheid Natuur en milieu Digitale ondersteuning d.m.v cd-rom Herkenning d.v.m herhaling thema s Verassende vragen stellen Zelfstandig werken Vanaf groep 6 kwismeester die vragen over topografie stelt aan klasgenoot (bevordering samenwerking) Verwerven vaardigheden: - waarnemen - herkennen - verklaren - waarderen Zelfstandig werken Interactieve bespreking achteraf Werken met beelden Verschillende perspectieven Kaartvaardigheden & topografie Omgevingsonderwijs Geografisch Informatie Systeem (kaarten maken op pc) & cd-rom 16

17 Datamatrix Aardrijkskundemethodes Basisscholen Hoofdstuk 3 Analyse Interculturaliteit METHODE De Blauwe Planeet WEERGEGEVEN SAMENLEVING Weerspiegelt huidige realiteit Besteed heel hoofdstuk aan huidige samenstelling van de Nederlandse bevolking Mag wel meer aandacht worden besteed aan multiculturaliteit Wordt vanuit verschillende perspectieven belicht Mag meer vanuit etnische minderheidsgroeperingen worden belicht Door stellen van vragen herkenbaar en aansprekend voor iedereen (bv. waar komen de kinderen uit je klas vandaan ) Groep 6 hoofdstuk 6: Al die nieuwe Nederlanders brachten ook nieuwe dingen mee ( ) In één woord: een andere cultuur ( ) Door de komst van migranten is er veel veranderd in het Laakkwartier ( ) Door met elkaar te praten, wennen de verschillende bewoners nu langzaam aan elkaar INHOUD VORM PERSPECTIEF Groep 6 hoofdstuk 6: waar komen Nederlanders vandaan? - Vanuit verschillende perspectieven verhuizingen belicht - Herkennend/aansprekend - Nederland heeft inwoners uit verschillende landen. Samen vormen we de Nederlandse samenleving - Dat noemen we migreren ( ) Je moet een ander taal leren, en je moet je aanpassen aan andere gewoontes en feestdagen Voorbeeld van Laakkwartier als multiculturele wijk, wordt gesproken over: Er kwamen nieuwe mensen voor in de plaats. Die kwamen uit het buitenland, bv. Marokko of Turkije Afbeelding van klas met kinderen van verschillende afkomsten Benadrukt dat migranten om verschillende redenen naar Nederland komen Goed, simpel taalgebruik Lastige woorden als begrippen toegelicht Weinig schrift, veel afbeeldingen Veel zelfstandig werken Maken opdrachten in werkschrift Minderheidsgroepen komen aan het wordt als individuen, maar toch nog te vaak teveel stereotype Plaatje met ondertitel: Nieuwkomers en oude bewoners leren elkaar kennen, waarin staat: We zijn naar de moskee geweest. Ik heb gevraagd of iemand die niet gelooft met een moslim kan trouwen en Mijn vader heeft een islamitische slagerij. Hij wilde weten wat mensen uit al die verschillende landen thuis aten. Nu kan hij weer vlees verkopen! Groep 4 hoofdstuk 8: hoe groot is Nederland? - Gaat over Curaçao - Overeenkomsten & verschillen NL-Curaçao Kaart: Nederlanders en buitenlanders in Nederland => onderscheid tussen mensen met NL paspoort en buitenlands paspoort Groep 6 hoofdstuk 6: Zie je hoeveel buitenlanders er in jouw provincie wonen? Groep 6 hoofdstuk 6: Oude en nieuwe Nederlanders moeten aan elkaar wennen. Samen vormen ze de Nederlandse samenleving Per hoofdstuk worden begrippen gegeven. Voor het begrip staat het lidwoord: de => bijvoorbeeld: de migrant, de buitenlander, de nieuwkomer Regelmatig opdrachten waarbij overeenkomsten en verschillen moeten worden besproken 17

18 Datamatrix Aardrijkskundemethodes Basisscholen Hoofdstuk 3 Analyse Interculturaliteit METHODE Land in zicht WEERGEGEVEN SAMENLEVING Gaat goed in op huidige realiteit Herkenbaar en aansprekend voor iedereen (vaak zinnen als: net als jij, wat vind jij? Besteedt duidelijk aandacht aan multiculturaliteit Mag meer aandacht worden besteed aan de huidige samenstelling van de Nederlandse bevolking Wordt in groep 5 al aandacht besteed aan dingen uit verschillende delen van de wereld INHOUD VORM PERSPECTIEF Groep 6 hoofdstuk West- Nederland: Kleurrijk Lombok ( ) Op straat is het altijd een gezellige drukte. De kerk staat driehonderd meter van de moskee in dezelfde straat. Lombok is een multiculturele wijk. Multi betekent meer dan een. Hier wonen mensen van verschillende culturen ( ) Ook in andere grote steden zijn er ( ) buurten waar verschillende culturen met elkaar leven Wordt vanuit verschillende perspectieven belicht, maar soms te stereotype Multiculturele buurten worden positief beschreven als kleurrijk en levendig Veel gebruik van afbeeldingen Taalgebruik is goed en begrijpelijk Er komen geen begrippen in voor, die expliciet als begrip worden toegelicht Veel zelfstandig werken en samenwerken tweetallen of groepjes Geen onderschriften onder afbeeldingen Minderheden worden als individuen behandeld, komen zelf aan het woord. Hoofdstuk over wonen in koude versus warme landen, arme versus rijke landen en in steden versus dorpen en dit moet worden vergeleken met de eigen woonsituatie van leerlingen Wordt gekeken naar verschillen in woninginrichting van een allochtoon en autochtoon gezin. Wel benadrukt dat verschillen niet zo groot zullen zijn Regelmatig opdrachten waarbij overeenkomsten en verschillen moeten worden besproken 18

19 Hoofdstuk 3 Weergegeven samenleving Uit bovenstaande datamatrices blijkt dat in beide methodes aandacht wordt besteed aan multiculturaliteit en de huidige realiteit niet anders weerspiegelen dan die daadwerkelijk is. In de gesprekken met de eindauteurs van beide methodes, Anton Bakker en André de Hamer, komt dan ook naar voren dat zij tijdens het maken van de methodes hun best hebben gedaan om rekening te houden met de multiculturele samenleving. Dit is niet alleen te zien in de afbeeldingen, waarop regelmatig mensen van verschillende nationaliteiten staan, maar ook aan het feit dat in beide methodes stukjes tekst over de huidige multiculturele samenleving zijn terug te vinden. Deze teksten over de multiculturele samenleving zijn echter vaak kort en worden slechts in één specifiek hoofdstuk behandeld. Namelijk, in De Blauwe Planeet voor groep 6 in het hoofdstuk: Waar komen Nederlanders vandaan? en in Land in zicht ook in het boek voor groep 6 in het hoofdstuk: West-Nederland in de subparagraaf: Kleurrijk Lombok. Hoewel de opname van deze hoofdstukken in de methodes een positieve ontwikkeling is ten aanzien van aandacht voor de multiculturele werkelijkheid, is het jammer dat in de overige hoofdstukken de etnische en culturele diversiteit vaak te veel onderbelicht blijft. Bij De Blauwe Planeet geldt dit met name voor de mate waarin etnische minderheden zelf aan het woord komen en bij Land in zicht gaat het daarentegen juist om de geringe mate van aandacht die besteed wordt aan de huidige samenstelling van de Nederlandse bevolking. In beide methodes worden echter de minderheden zelf nog te weinig aan het woord gelaten, dit is vooral opvallend wanneer juist de multiculturele samenleving wordt besproken. Wel moet aan deze opmerkingen toegevoegd worden dat de multiculturele samenleving in beide methodes als een positieve ontwikkeling wordt belicht. In Land in zicht beschrijft men zelfs multiculturele buurten als kleurrijk en levendig. Bovendien zijn beide methodes herkenbaar en aansprekend voor iedereen. Dit is vooral het gevolg van de vragen die in alle hoofdstukken van beide methodes aan de leerlingen worden gesteld, waardoor leerlingen zichzelf in de betreffende situatie kunnen verplaatsen en zich aangesproken voelen. Afbeelding 3: Belichting vanuit verschillende perspectieven. In: De Blauwe Planeet. 19

20 Hoofdstuk 3 Inhoud Ondanks de positieve ontwikkeling dat in beide nieuwe aardrijkskundemethodes aandacht wordt besteed aan de belichting van de culturele diversiteit in Nederland, kan de inhoud op sommige punten nog (sterk) verbeterd worden. Hier moet aan worden toegevoegd dat het makkelijker is om kritiek te leveren aan alles wat nog niet goed is, dan advies te geven hoe het dan wel, beter zou kunnen/moeten. Toch zal in dit paper een poging worden gedaan om aan te geven hoe het beter kan. Zo wordt er bij de bespreking van het begrip migreren in De Blauwe Planeet geschreven dat migranten zich moeten aanpassen aan andere gewoontes en feestdagen en dat migranten een andere taal moeten leren. Het woord moeten zou hier vervangen moeten(!) worden. Men zou hier bijvoorbeeld kunnen zeggen dat migranten te maken krijgen met een andere taal en cultuur en dat het handig is als zij zich daaraan aanpassen, maar dat ook de Nederlanders rekening horen te houden met migranten. Overigens is een positief punt dat in diezelfde paragraaf wordt gezegd: Nederland heeft inwoners uit verschillende landen. Samen vormen we de Nederlandse samenleving. In Land in zicht is er duidelijk aandacht besteed aan het punt om onderwerpen vanuit verschillende perspectieven naar voren te laten komen. Toch gebeurt dit nog te stereotype, zie afbeelding 4 op de volgende bladzijde. Hoe men dit beter naar voren zou kunnen belichten, is ook hier weer een lastige kwestie. Een oplossing zou bijvoorbeeld kunnen zijn om een Nederlandse leerling te laten vertellen over het Hindoeïsme en een Marokkaanse jongen bijvoorbeeld te laten vertellen over het Christendom. Op deze manier zijn de plaatjes van de kinderen niet zo expliciet verbonden met hun afkomst en geloof en worden stereotypen en vooroordelen niet direct bevestigd en verbonden met de afgebeelde persoon die een bepaalde groep vertegenwoordigt. Het blijft lastig hoe men onderwerpen als verschillende geloven het beste naar voren kan brengen en het is duidelijk dat de auteurs van Land in zicht hun best hebben gedaan om dit zo goed mogelijk naar voren te brengen, door individuen zelf aan het woord te laten. Toch pleit ik voor de hierboven beschreven suggestie en moet er op zijn minst aan de tekst in de betreffende paragraaf worden toegevoegd dat ondanks deze verschillen in geloven, wij allemaal deel uit maken van dezelfde samenleving en op andere punten veel met elkaar gemeen kunnen hebben. 20