De Grieken en Macedonië

Transcriptie

1 Esther Ikink april-juni 2012 De Grieken en Macedonië DE IMPACT VAN EEN NAAM Het in juni 2011 onthulde standbeeld Krijger te paard in Skopje, door alle partijen gezien als Alexander de Grote. Analyse van oorzaken in de naamkwestie van 1991 tot 2012

2 1

3 INHOUD Inhoud 2 Chronologie van relevante gebeurtenissen vanaf Inleiding 6 1 De context: Toelichting begrippen 24 Visies van de betrokken partijen 26 Griekenland 26 FYROM/Macedonië 29 EU 31 NAVO 33 De bemiddelaar 35 2 Vergelijkend onderzoek van beide verklaringen aan de hand van empirie 37 Analyse briefwisseling Gruevski en Karamanlis 38 1 Het uitroepen van de onafhankelijkheid van Macedonië, 8/ De Griekse boycot van de nieuwe republiek, tot Het Interim Akkoord, Erkenning van Macedonië door de VS, Nieuwe benamingen van de luchthavens, Conclusie 55 Literatuurlijst - 60 Appendix

4 CHRONOLOGIE VAN RELEVANTE GEBEURTENISSEN VANAF De Balkanoorlogen. Nederlaag van de Turken in de Eerste Balkanoorlog. In Tweede Balkanoorlog twisten de winnende legers van Griekenland, Servië en Bulgarije om Macedonië In het Verdrag van Boekarest wordt Macedonië verdeeld tussen Servië, Griekenland en Bulgarije Eerste Wereldoorlog. Zware gevechten aan het Macedonische front nadat Bulgarije een groot deel van Macedonië heeft bezet. Na de vijandelijkheden komt het noorden van Macedonië bij Servië en wordt zo deel van Zuid- Servië binnen het eerste Joegoslavië, het Koninkrijk van de Serven, Kroaten en Slovenen. Griekenland krijgt Aegeaisch Macedonië terug, dat snel bewoond wordt door christelijke vluchtelingen uit Klein-Azië. In de Servische monarchistenstaat wordt Macedonische politieke activiteit verboden. De IMRO begint een terreurcampagne tegen Joegoslavië Joegoslavië wordt een dictatuur Onderdrukking van de IMRO in Bulgarije. In Marseille wordt koning Alexander vermoord door een IMRO-lid Duitse bezetting van Joegoslavië. Bulgarije annexeert een groot deel van Macedonië. Joegoslavisch Macedonië wordt door de Bulgaren in twee provincies verdeeld; Skopje en Bitola (Monastir) Verzetsstrijd tegen de bezetting start in Macedonië onder leiding van Tito Bekendmaking van een Macedonische Volksrepubliek op 2 augustus. Bevrijding van Griekenland van de Duitse bezetting Debat tussen de Joegoslavische en Bulgaarse communistische partijen over een mogelijke oplossing van het Macedonische probleem via een Balkan Federatie Vorming van een Macedonische Volksrepubliek binnen het tweede, socialistische Joegoslavië, met Skopje als hoofdstad Griekse burgeroorlog met in het noorden (Grieks-Macedonië) het communistische zwaartepunt Verplaatsing van de beenderen van IMRO s populairste leider en volksheld Gotse Delchev van Sofia naar Skopje Sluiting van de Grieks-Macedonische grens (Griekenland-Joegoslavië) Geleidelijke groei industrie en toerisme in Joegoslavisch Macedonië. 3

5 Kolonelsregime in Griekenland; verbeterde betrekkingen met Joegoslavië, verslechtering in de betrekkingen met de EEG, waar Griekenland uitstapt Griekenland weer lid van de EEG In januari wordt Kiro Gligorov president van Macedonië. In september kiest 74,4 % van de bevolking voor onafhankelijkheid en afscheiding van de Joegoslavische Federatie. In november wordt de nieuwe Grondwet aangenomen. Op 17 september is het land onafhankelijk De eerste landen erkennen de nieuwe staat (o.a. Bulgarije en Turkije) FYROM wordt lid van de NAVO op 8 april Op 16 februari stelt Griekenland een blokkade in na de mislukte pogingen om tot een acceptabele naam te komen Op 13 september ondertekening van het Interim Akkoord onder auspiciën van de VN door beide partijen met daarin acceptatie van grenzen, soevereiniteit en territoriale integriteit en de toevoeging dat Macedonië de Ster van Vergina uit de vlag verwijdert en Griekenland de blokkade per 15 oktober opheft De IMRO in Macedonië wint de verkiezingen, etnische Albanese partijen groeien In Macedonië diverse inmengingen en afspraken met de NAVO, Griekenland en Bulgarije i.v.m. de onrust in Kosovo Onrust en doden tussen Macedonië en de Albanese minderheid met NAVO-ingrijpen tot gevolg. Verdrag van Ohrid Macedonië en de EU ondertekenen het Stabilisatie- en Associatie Akkoord (SAA) op 9 april, waarbij Macedonië door de Griekse lobby wordt gesteund, onder meer door de groei van het economische verkeer tussen de twee landen. Griekenland steunt Macedonië in het zoeken naar een oplossing voor de crisis met de Albanese minderheid De EU neemt het standpunt in dat de westelijke Balkanlanden potentiële kandidaten zijn voor lidmaatschap. De Griekse visie op de naam blijft echter onveranderd (Macedonië mag de naam Macedonië niet gebruiken in officiële betrekkingen) Op 3 november erkennen de VS Macedonië in bilaterale betrekkingen onder de constitutionele naam Republiek van Macedonië tot ergernis van Griekenland. Vanaf dit moment is de oplossing van de naamkwestie door de Grieken verbonden met de toelating tot de EU. 4

6 2005 Tijdens onderhandelingen blijkt dat Griekenland minder strikt vasthoudt aan de eis dat het woord Macedonië niet in de nieuwe naam mag voorkomen Macedonië kondigt op 29 december aan de luchthavens van Skopje en Ohrid te vernoemen naar respectievelijk Alexander de Grote en Sint Paulus, waardoor Griekenland de Macedonische regering als irredentistisch en nationalistisch ziet Op 30 september neemt Griekenland afstand van de maximalistische positie over de naam Macedonië en stelt vast dat die naam onderdeel kan uitmaken van de nieuwe naam, door de politiek gesteund maar tegen de mening van 68 % van de bevolking. Ook blijft de weg naar lidmaatschap van EU en NAVO voor Macedonië geblokkeerd als er niet eerst een gezamenlijke oplossing voor de naamkwestie komt. Tot slot leggen de Grieken de connectie tussen de naam en goed nabuurschap, waardoor de actie van de luchthavens een schending van het Interim Akkoord betekent Tijdens zowel de NAVO-top van 4 en 5 april in Boekarest als de top van de Europese Raad van 19 en 20 juni wordt Macedonië nog niet uitgenodigd voor het (kandidaat-) lidmaatschap vanwege de naamkwestie. Op 14 en 19 juli briefwisseling tussen Gruevski van Macedonië en Karamanlis van Griekenland die de verschillende opvattingen benadrukt De Europese Commissie en het Europese Parlement zijn positief over de vooruitgang in Macedonië en adviseren de Raad op 14 oktober met de onderhandelingen te starten. Op 7 en 8 december neemt de Raad dit advies niet over en blijft bij het standpunt van Op 5 december doet het Internationaal Gerechtshof uitspraak over de eerdere aanklacht van Macedonië tegen Griekenland en het oordeel luidt dat Griekenland artikel 11 paragraaf 1 van het Interim Akkoord heeft geschonden door Macedonië te verhinderen lid te worden van internationale organisaties. Door het niet opleggen van sancties heeft de uitspraak geen effect op de standpunten van Griekenland, de EU en de NAVO. 1 1 Gebaseerd op Pettifer (inleiding) en Tziampiris, The Macedonian name dispute and European Union accession. 5

7 INLEIDING Het veto van Griekenland over de naamgeving van Macedonië is sinds de onafhankelijkheid van Macedonië in 1991 een drempel voor de toetreding van het land tot de EU. De alternatieve benaming waaronder het land nu lid is van de NAVO is de FYROM wat staat voor Former Yugoslav Republic Of Macedonia. Deze benaming wordt gebruikt als een tijdelijke oplossing. In deze thesis wordt de naam FYROM alleen toegepast als het om specifieke situaties gaat, anders wordt de naam Macedonië gebruikt zoals die nu in het algemeen gebezigd wordt. Gaat het om het Griekse deel, dan wordt het voorvoegsel Grieks- gebruikt. Beide landen voeren voornamelijk historische bewijzen aan die de naam Macedonië omstreden maken. Voorbeelden zijn de antiquisatie; de claims die zowel Grieken als Macedoniërs aan het antieke Macedonië verbinden en daarmee hun eisen voor hun rechten op de naam legitimeren. 2 Dit gebeurt onder meer door het verbinden van de naam aan personen als Alexander de Grote en moderne vrijheidsstrijders. Ook worden taalkundige en culturele redenen aangevoerd in het publieke debat. Deze bewijzen worden door politici en in de media gebruikt, maar ook door wetenschappers. 3 Overkoepelende redenen die voor de naamstrijd worden aangevoerd zijn onder meer de identiteit en de continuïteit in de geschiedenis. Ook de mogelijke territoriale aanspraken van Macedonië en de angsten hierover van Griekenland spelen een rol. Deze redenen worden gesymboliseerd door twee hoofdthema s. De eerste is de zogenoemde Ster van Vergina en de tweede is de persoon Alexander de Grote. 4 Beiden zijn voor politieke doeleinden ingezet door beide partijen met bijbehorende eigen interpretaties. Alleen al dit gegeven leidt tot de vraag hoe het kan dat beiden deze symbolen kunnen gebruiken om de naam te claimen. Het zijn typische symbolen om de Macedonische identiteit te claimen, maar het geeft ook aan dat die identiteit en de legitimiteit een Gordiaanse knoop vormen die door de geschiedenis van de westelijke Balkan is ontstaan. Het conflict over de naam verdient een nuancering en een plaatsing in de context van de situatie. De geschiedenis vanaf 1991 kent een gecompliceerde aanloop, die duidelijk maakt dat etnische claims voor beide kanten zowel te beargumenteren en te ontkrachten zijn. Diverse bezettingen en eigendomsrechten vanaf de antieke tijd 2 Aristotle Tziampiris, Greece and the Macedonian Question: an assessment of recent claims and criticisms in: Southeast European and Black Sea Studies, volume 11, issue 1 (maart 2011) Zie voor details over het debat over het klassieke Macedonië N.L.G. Hammond, The language of the Macedonians in: Worthington, Ian ed., Alexander the Great, a reader, (New York 2007) Loring M. Danforth, Alexander the Great and the Macedonian Conflict in: J. Roisman ed., Brills Companion to Alexander the Great (Leiden 2003)

8 onder de Romeinen maken het leggen van een wetenschappelijk verband tussen de oude en de moderne Macedoniër vrijwel onmogelijk. Vanaf 1870 ontstond er strijd over het patriarchaat van Macedonië tussen Servië, Bulgarije en Griekenland, waarbij Bulgarije (onder auspiciën van het Ottomaanse Rijk) een groot deel van het territorium verkreeg. Na de verdrijving van de Turken tijdens de Eerste Balkanoorlog van 1912 werd er in de Tweede in 1913 strijd geleverd om Macedonië door de drie eerder genoemde landen. Het Verdrag van Boekarest verdeelt het gebied onder de drie, maar in de Eerste Wereldoorlog veroverde Servië het grootste deel. Hierna bleef het grootste deel Servisch binnen de eerste Joegoslavische Republiek, maar Griekenland kreeg Aegeïsch Macedonië, dat werd bevolkt met voornamelijk Griekse christenen uit Klein-Azië. Na de Tweede Wereldoorlog maakte het Servische Macedonië deel uit van de socialistische republiek Joegoslavië onder Tito. 5 De bevolking bestaat in het huidige geografische Macedonië in meerderheid uit Slavische volkeren, waarvan de herkomst moeilijk te traceren is. Ook is de tendens in de voormalige republiek om bij de zuivere Macedonische lijn te horen iets van de laatste decennia, toen de Macedonische kwestie een belangrijk punt werd. 6 Het verloop van de onderhandelingen en beslissingen vanaf 1991 laat een golfbeweging zien van voorstellen, toenaderingen en distantiëring. De kwestie, die aspecten van geschiedenis, identiteit, cultuur, symbolen en economie in zich draagt, is voor diplomaten die zich met de naamstrijd bezighouden een bijna onoplosbaar probleem. 7 Aristotle Tziampiris deelt de tijd vanaf 1991 in vier perioden in. Vanaf 17 september 1991, na het uitroepen van de onafhankelijkheid, was er in Griekenland stevige kritiek op de onafhankelijkheid en de keuze voor de naam Macedonië, zowel bij het publiek als bij de politieke top. Eisen voor de Griekse erkenning van de Macedonische staat waren het afzien van de naam, het afzien van territoriale claims op het Griekse deel van het geografische Macedonië en de erkenning dat er binnen Griekenland geen Macedonische minderheid bestaat. Vertaald naar Europese eisen die voor alle onafhankelijke republieken zouden gelden werd dit: geen territoriale claims richting naburige staten en geen vijandige propaganda inclusief een benaming die territoriale claims impliceert. Het officiële en zeer populaire Griekse standpunt vanaf 13 april 1992 was dat de term Macedonië geen deel 5 James Pettifer ed., The new Macedonian Question (Palgrave Londen 2001) xxiv-xxv. 6 Elisabeth Barker, The origin of the Macedonian dispute in: Pettifer, James ed., The new Macedonian Question (Palgrave Londen 2001) Aristotle Tziampiris, The Macedonian name dispute and European Union accession in: Southeast European and Black Sea Studies (maart 2012) Vol. 12:1, 153. De nu volgende beschrijving van het conflict is een samenvatting van het gehele artikel, pagina

9 mocht uitmaken van de nieuwe naam van het voormalige Joegoslavische deel. Drie opeenvolgende internationale voorstellen werden door de Grieken afgewezen, waarna de diplomatieke afstand toenam door de Griekse boycot van Macedonië in februari Deze eerste periode ( ) wordt gekenmerkt door de groeiende distantiëring tussen de twee staten. Op 13 september 1995 werd het Interim Akkoord ondertekend met als doel de relatie te normaliseren. Er werden belangrijke besluiten vastgelegd, zoals de erkenning van FYROM door de Grieken op internationaal niveau, de beëindiging van het embargo en de aanpassing van de vlag. Twee zeer belangrijke artikelen voor de toekomst waren artikel 11 en 14. Hierin staat respectievelijk dat Griekenland het eventuele lidmaatschap van FYROM tot internationale, multilaterale en regionale organisaties waarvan Griekenland al deel uitmaakt, niet zal tegenwerken en dat beide partijen de ontwikkeling tot goed nabuurschap en vriendschappelijke relaties zullen aanmoedigen. Dit leidde tot een diplomatiek verband tussen de EU en FYROM en tot verbeterde bilaterale economische banden tussen Griekenland en Macedonië. Deze ontwikkelingen gingen voorspoedig, zodat de behoefte om het probleem rond de naam op te lossen groter werd en er bijna een akkoord was om het land Gornamakedonia (Opper-Macedonië) te noemen. Deze vooruitgang in het naamdispuut werd verstoord door het uitbreken van een gewapend etnisch conflict in Macedonië in Typisch is, dat Griekenland Macedonië wel bleef steunen in het bereiken van het lidmaatschap van de EU als onderdeel van het plan alle westelijke Balkanlanden toe te laten. Er werd een Stabilisatie en Associatie Akkoord getekend tussen de EU en FYROM. Deze tweede periode ( ) werd gekenmerkt door toenadering en steun, wat leidde tot FYROMs aanvraag tot lidmaatschap van de EU op 22 maart Het naamdispuut bleef echter bestaan. Het werd zelfs een groter issue toen de VS onder de tweede regering Bush besloot de FYROM te erkennen onder de constitutionele naam Republiek Macedonië op 3 november Nu was het voor het eerst dat Griekenland de internationale toekomst van de republiek verbond aan de naam met de dreiging van een veto. De Griekse premier Karamanlis stelde dat een toetreding zonder Griekse instemming met de naam geen optie was. Onderhandelingen hierover onder leiding van VN-vertegenwoordiger Matthew Nimetz mislukten, omdat Skopje (hoofdstad van Macedonië) nu tegenstemde. Karamanlis was vóór de naam Republika Makedonija-Skopje. Dit was een teken dat de harde Griekse opstelling over het gebruik van Macedonië werd verzacht. Een tweede voorstel van Nimetz 8

10 ketste in Griekenland af. 8 Nu ging Griekenland over van de dreiging met een veto naar het houden van een referendum. Feitelijk betekende dit de verandering van een korte termijn dreigement naar één op de lange duur later in het proces van toetreding. Dat hield de FYROM niet tegen om gewoon door te gaan met de voorbereidingen voor de kandidaatstelling voor de EU bij de Europese Raad in december In die vergadering was het Griekse standpunt weer verhard; toetreding kon nu alleen onder de naam FYROM en anders niet. Op 15 en 16 december kwam het Raadsbesluit om de kandidaatstelling goed te keuren op basis van goede relaties tussen de buurlanden, waarbij het naamdispuut in het kader van goed nabuurschap viel. Het Europees Parlement was in het Voortgangsrapport van 2006 iets meer uitgesproken: Nieuwe pogingen om de naamkwestie op te lossen via een constructieve weg moeten leiden tot een acceptabele naam die bijdraagt aan goede relaties tussen de buurlanden. Diplomatiek verzwakt (onder meer door de erkenning door de VS en het kandidaatschap van FYROM) werd het Griekse standpunt in deze periode ( ) harder en ook uitgebreider, omdat de naamgeving nu was ingebed in het kader van goed nabuurschap. Ook de dreiging van veto en referendum maakten het probleem rond de naam gecompliceerder. De laatste periode werd ingeluid door een beslissing uit Skopje, die twee nationale luchthavens omdoopte tot Alexander de Grote en Sint-Paulus, wat door Athene gezien werd als een provocatie en bewijs van irredentisme. 9 Het beleid van de Griekse regering werd de carrot-and-stick benadering in drie stappen. Eerst liet de regering (tegen de meerderheid van de bevolking in) weten niet meer tegen het gebruik van Macedonië als onderdeel van een benaming te zijn, wat inhoudt dat ze voor een geografische omschrijving waren. Dit was de wortel die werd voorgehouden. Vervolgens zei Karamanlis dat zolang Skopje niet bereid was om tegemoet te komen in een voor beiden acceptabele naam er geen sprake was van toetreding tot zowel EU als de NAVO. Deze stap was de stok die de situatie in beweging moest krijgen. Tot slot lag de Griekse focus niet meer alleen bij de naamgeving, maar werd de visie verbreed tot het respecteren en implementeren van goed nabuurschap, waarbij werd aangetekend dat Skopje met de nieuwe namen voor de luchthavens artikel 7 van het Interim Akkoord uit 1995 had geschonden. Resultaat was dat 8 Het gebruik van twee verschillende namen, waarvan één (met de toevoeging Skopje achter Macedonië) door Griekenland en de ander door de rest van de internationale wereld was onacceptabel. In de appendix staat een lijst met alle voorstellen van april 1992 tot oktober Het streven naar herwinning van vroeger tot de staat behorend grondgebied. Oorsprong in Italië.: Italia irredenta = het nog niet teruggewonnen deel van Italië. In algemene zin wordt met irredentisme verwezen naar een situatie waarin een grote etnische minderheid die zichzelf in een lijdende positie ziet zich meer identificeert met een ander - naburig - land. 9

11 het dispuut nu niet meer om abstracte argumentaties rondom geschiedenis en cultuur ging, maar om sabotage van de goede relaties met het buurland. Dit beïnvloedde de internationale ambities van Macedonië negatief, omdat ook de EU het Interim Akkoord steunde, met name de zinsnede dat acties die de goede relaties kunnen schaden voorkomen dienen te worden. Zowel het kandidaatschap voor de NAVO als het lidmaatschap van de EU liepen stuk op de eis dat de naamgeving eerst opgelost moest zijn. Twee nieuwe onderhandelingspogingen om aan de eis te voldoen mislukten. De NAVO-uitnodiging voor Macedonië werd unaniem verworpen door de vergadering, ook zonder dat Griekenland zijn veto had gebruikt. Tijdens de top van de Europese Raad werd geen datum vastgesteld voor de toetredings-onderhandelingen voor Macedonië. De reactie van Skopje was dat het standpunt nationalistische werd; ze grepen terug op de antiquisatie. Ook werd Griekenland in juli 2008 beschuldigd van het discrimineren van de Macedonische minderheid binnen Griekenland en in november werd het land door Macedonië aangeklaagd bij het Internationale Hof in Den Haag. Insteek was, dat Griekenland het Interim Akkoord had geschaad door de toetreding van Macedonië tegen te houden (artikel 11). Intussen waren weer twee pogingen voor de naam mislukt, maar in de herfst van 2009 werd de deur naar toetredings-onderhandelingen met de EU opengezet en kregen de Macedoniërs toestemming zonder visum in de EU te reizen. Op 5 december 2011 kwam de uitspraak van het Hof die stelde dat Griekenland inderdaad het artikel had geschonden, maar in de praktijk had de uitspraak nauwelijks gevolgen voor de bestaande situatie. 10 Deze laatste fase ( ) laat zien dat de bilaterale verhouding was verslechterd door de verharde politieke en publieke opinie in Griekenland en het groeiende nationalisme in FYROM. Nimetz bemiddelingen leidden tot niets en de naamkwestie groeide uit tot een goede-buren-kwestie, waardoor de toetreding van FYROM verder bemoeilijkt werd. Het Griekse standpunt wordt door Tziampiris verklaard door de mogelijkheid dat als Macedonië een gelijkwaardige partner binnen de internationale wereld is, zij ook doelen kunnen nastreven die nadelig uit kunnen pakken voor Griekenland. Dit is de reden om kwesties zoals de naam, maar ook claims, propaganda en symbolen goed uit te onderhandelen en vast te leggen Internationaal Gerechtshof (International Court of Justice) 5 december Dossier aanklacht en uitspraak Interim Akkoord van 13 September 1995 (De Voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië vs Griekenland) Tziampiris, Greece and the Macedonian Question,

12 In diverse artikelen over de naamkwestie zijn twee richtingen aan te wijzen. De eerste heeft een nationalistische achtergrond, de tweede is breder en omvat politieke, diplomatieke en economische redenen voor de Griekse beslissing om te dreigen met een veto. De eerder aangegeven redenen (identiteit, continuïteit in de geschiedenis en territoriale aanspraken en angsten) hebben de overeenkomst dat ze kenmerken zijn van nationalistische uitgangspunten. De nationalistische redenen zijn een aannemelijke verklaring voor de vasthoudendheid van het Griekse veto op de naam Macedonië. De bestaande historiografie over dit specifieke onderwerp is gericht op nationale belangen en historische bewijzen die het recht op de naam voor beide partijen claimen. Deze aanpak past zo in de bredere geschiedschrijving zoals die ontstond na de oorlog in voormalig Joegoslavië. Veel literatuur over de Balkan is geschreven door regionale wetenschappers en historici, die vaak in het Engels publiceren, hoewel er ook geschreven wordt in de eigen taal voor een kleiner publiek. Deze subjectieve vorm van geschiedschrijving maakt meer en meer plaats voor onderzoekers zoals historici en sociologen die kritischer zijn en nieuwe of andere standpunten innemen. Onderwerpen van onderzoek zijn bijvoorbeeld nationale identiteit, herdenkingen en historische narratieven en literatuur. Ook is er oog voor een herziening van oudere historiografische werken. In het conflict waar het hier om gaat overheerst echter de meer nationalistische vorm. 12 Deze manier van geschiedschrijving staat in dienst van de nationale overtuiging van de twee landen. Het is verantwoordelijk voor het gebruik van de belangrijkste symbolen van het typisch Macedonische dat door beiden geclaimd wordt, namelijk de Ster van Vergina en Alexander de Grote. Archeologische vondsten zijn in de berichtgeving, maar vooral in de wetenschappelijke literatuur gebruikt om de Griekse claim te versterken. Tot de verbeelding sprekend zijn Manolis Andronikos opgravingen in Vergina (1977) van het graf van mogelijk Philippos II, Alexanders vader. Al snel ontstond bij collega-archeologen twijfel over de identiteit van de personen die in het graf lagen, maar de Griekse regering steunde Andronikos visie onder meer door de Ster van Vergina te gebruiken op een postzegel en een munt. Historici gaan in op de continuïteit in de geschiedenis wat de afstamming van Macedoniërs betreft. 13 Bovenstaande voorbeelden geven alleen een nationalistische verklaring, maar de zoektocht gaat over een achterliggende oorzaak. Hiervoor is het noodzakelijk om zowel de nationalistische als de andere mogelijke oorzaken met een politieke, economische en diplomatieke achtergrond nauwkeuriger te bekijken. 12 Roumen Daskalov, The Balkans, Identities, Wars, Memories in: Contemporary European History, Vol. 13, No. 4, Theme Issue: Political Legitimacy in Mid-Twentieth Century Europe (november 2004) Danforth, Alexander the Great and the Macedonian Conflict, ,

13 ETNISCHE EN NATIONALISTISCHE VERKLARINGEN EN OORZAKEN Loring Danforth kijkt met een antropologische blik en behandelt in zijn boek over het Macedonische conflict voornamelijk de etnisch-nationalistische oorzaken van de naamkwestie. Danforth richt zich op het complete Macedonische conflict en hij wil beide partijen begrijpen. 14 Maar ook zijn visie gaat uit van voornamelijk nationalistische waarden als identiteit en historische claims. Hij betrekt hierbij niet alleen de regio in de Balkan, maar het grootste deel van zijn boek wordt in beslag genomen door de gebeurtenissen, visies en meningen van de Macedonische en Griekse diaspora in Canada en Australië. Hij begint met het probleem van de definitie van wat Macedonië is; een eenduidige omschrijving is er niet behalve dat het een gebied is zonder grenzen dat binnen verschillende landen ligt, net zoals bijvoorbeeld Koerdistan of Palestina. Het conflict gaat over de betekenis van de naam met daaraan gekoppeld de discussie over de vlag, de geschiedenis en het territorium. Hierbij is identiteit de overkoepelende factor. De betekenis van de naam krijgt van Danforth een onderverdeling op een nationale, regionale en etnische basis. Hij gaat op de laatste dieper in als oorzaak van het Macedonisch-Griekse conflict. 15 Hij legt verband tussen de etnische kant van het Macedonische en het Griekse beleid. Dit beleid gaat uit van de nationalistische ideologie van etnische homogeniteit, waarmee de Macedonische minderheid binnen Griekenland niet erkend wordt. Dit heeft gevolgen voor de internationale positie van Griekenland en van Macedonië. Danforth ziet de oplossing in het delen van de gezamenlijke primordiale sentimenten 16 zodat de twee culturen naast de symbolen ook de naam Macedonië kunnen delen; de Republiek Macedonië en de Griekse regio Macedonië. 17 Een schoolvoorbeeld van de etnisch-nationalistisch visie is Evangelos Kofos. Twee bronnen van zijn hand, een artikel uit 2001 en een lezing uit 2010 laten zien dat zijn uitgangspunt voornamelijk nationalistische en etnische grondslagen heeft, ondanks het feit dat hij zeer genegen is tot een oplossing te komen. 18 Een citaat van Kofos uit een interview geeft een rake typering met precies de onderdelen van een nationalistische visie. Hij zegt over het stelen van de naam Macedonië: Het is alsof een overvaller in mijn huis 14 Danforth, The Macedonian Conflict, xiii-xiv. 15 Loring M. Danforth, The Macedonian Conflict, Ethnic nationalism in a transnational world (New Jersey 1995) Clifford Geertz, door Danforth aangehaald, heeft primordialiteit omschreven als het ontlenen van een groepsidentiteit aan bepaalde fundamentele, irrationele verbintenissen tussen mensen die gebaseerd zijn op religie, taal, cultuur etc.. Deze identiteit is historisch geëvolueerd, waardoor erfelijkheid, voorvaderen en geschiedenis een sleutelrol spelen. 17 Danforth, The Macedonian Conflict, Pettifer, The new Macedonian Question, xxxiv. Kofos functie was onder meer adviseur van de Griekse regering over Balkan-kwesties waardoor hij een zekere invloed heeft gehad op de standpuntbepaling van de Griekse politieke spelers 12

14 binnendringt en mijn waardevolste juwelen steelt mijn geschiedenis, mijn cultuur, mijn identiteit. 19 In zijn wetenschappelijke werk schrijft hij in 1999: De Griekse tegenstand om de naam FYROM door de Republiek van Macedonië te vervangen in officiële internationale betrekkingen versterkte het nationalistische ressentiment in FYROM. Deze reactie was niet het resultaat van de moeilijkheden met de Grieken alleen. Sinds de onafhankelijkheid waren er onenigheden met de Albaniërs, de Bulgaren en de Serven die allen met nationalistische gevoeligheden hadden te maken. Deze gevoeligheden waren direct verbonden met de kwestie van het bestaan van een aparte Macedonische nationale identiteit. [ ] Ondanks officiële diplomatieke ontkenning werd de doctrine van een verenigd Groot- Macedonische staat in het onderwijskundige curriculum opgenomen. 20 [Deze doctrine was] een toevoeging van een irriterend ingrediënt in de relatie tussen twee volken die gevoelig zijn voor identiteitskwesties. 21 Uit zijn lezing in 2010 in Skopje komt zijn nationalistische standpunt via de identiteitsproblematiek nadrukkelijk en als enige bron voor een oplossing naar voren: De traditionele Macedonische kwestie van de laatste decennia in de negentiende eeuw tot halverwege de twintigste eeuw was een strijd die zich voornamelijk toespitste op territoria en was zodoende een zaak van regionale en internationale veiligheid. Gedurende de laatste helft van de twintigste eeuw tot nu heeft het zich ontwikkeld tot een kwestie van vooral identiteiten. De betwiste identiteiten [zijn] moeilijk te ontrafelen, zeker door buitenstaanders die de strijd rondom identiteit vaak zien als onbegrijpelijk en hinderlijk. Zo was ons falen om de verschillende identiteiten te ontwarren die achter de identieke namen schuilgaan de tweede fout. 22 [ ] Er zijn drie soorten van identiteiten die een heldere definitie behoeven voordat kan worden overgegaan tot een oplossing van de naamkwestie : 19 Danforth, Alexander the Great and the Macedonian Conflict, 351 en: Danforth, The Macedonian Conflict, Deze doctrine breidt de geschiedenis van de Macedonische staat uit van dertien eeuwen dat wil zeggen vanaf de afkomst van de Slavische volken op de Balkan als oorsprong van de Slavische Macedoniërs die in de communistische tijd de nationale doctrine was naar de klassieke Macedoniërs uit de tijd Alexander de Grote; een redelijk naïeve exercitie. 21 Evangelos Kofos, Greek policy considerations over FYROM independence and recognition in: James Pettifer e.d., The new Macedonian Question (Palgrave Londen 2001) Evangelos Kofos, Prospects for resolving the name issue, NATO Parliamentary Assembly s Rose-Roth Seminar, Skopje 20 oktober De eerste fout volgens Kofos was het te lang negeren van een oude wijsheid van een tijdgenoot van Sokrates, Antisthenis, die zei dat het fundament van wijsheid ligt in de definitie van namen. d.d. 23 april

15 De identiteit van het land, de identiteiten van de volkeren die met dit land verbonden zijn en de identiteit van het erfgoed, dit in overeenstemming met Danforths focus op identiteit, een cruciaal onderdeel van het etnisch-nationalistische uitgangspunt. Peter Hill behandelt in zijn artikel over de huidige Macedonische minderheid in Griekenland de kenmerken die bij de etnische identiteit horen; cultuur, taal en religie. Hij omschrijft nauwgezet hoe en wanneer de minderheid door de Griekse overheid tekort wordt gedaan, zoals het wijzigen van de namen van dorpen en de naamgeving van kinderen, die alleen Grieks mogen zijn en door de Grieks-orthodoxe kerk worden erkend. 23 Hij geeft echter ook aan dat deze minderheid niet bij Macedonië wil horen, maar dat ze alleen een einde aan de Griekse onderdrukking wil en bepaalde rechten die hun identiteit als Macedoniër recht doet. 24 John Agnew behandelt de Macedonische kwestie in het kader van grensconflicten in de wereld. Hij laat zich kritisch uit over het toenemende onderliggende nationalisme, maar hij geeft geen alternatieve oorzaken, waardoor hij bij de groep nationalisten hoort. Over historici als Kofos zegt hij, dat zij bij de groep horen die vinden dat de Grieken het alleenrecht op de naam Macedonië hebben. Agnew vervolgt dat intellectuele Grieken zich actief bezighouden met het verzamelen van archeologische, schriftelijke en historische argumenten die voor dit standpunt pleiten. Als reden voor de Griekse houding ziet hij de verandering van de betekenis van Europa voor Griekenland. Sinds landen die in Griekse ogen minder Europees zijn ook kans hebben in de EU te worden opgenomen past dit niet meer in het Grieks-Europese Hellenisme. Nu die Helleense geschiedenis bedreigd wordt, is de grens belangrijk, omdat zich aan de andere kant een onbekende bedreiging bevindt. 25 Jenny Engströms visie op het centrale probleem gaat om de oorsprong van de volkeren in Macedonië (met de Albanese minderheid in het achterhoofd), maar ook om het recht op de naam en het gebied. De manier waarop Bulgaren, Grieken en Macedoniërs de Macedonische identiteit interpreteren zijn deel van het probleem. Om de wortels van het conflict te ontcijferen neemt ze Kofos als uitgangspunt, die de naam als onderdeel van het 23 Peter Hill, Macedonians in Greece and Albania: A comparative study of recent developments in: Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity, volume 27, issue 1 (1999), Hill, Macedonians in Greece and Albania, John Agnew, No Borders, No Nations: Making Greece in Macedonia in: Annals of the Association of American Geographers, volume 97, issue 2 (2007)

16 Griekse erfgoed ziet. Ze geeft een multi-etnische mogelijke oplossing, maar is sceptisch wat betreft de houding van de buren, inclusief Griekenland, jegens hun natiestaat. 26 De laatste bron is een internationale denktank die geregeld adviezen uitbrengt om wereldwijd conflicten te vermijden of op te lossen. Deze International Crisis Group legt de kern van het probleem bij nationalistische oorzaken neer en geeft zes stappen aan die naar een mogelijke oplossing leiden. 27 In vier van de zes suggesties komen de naam, de taal, de geschiedenis en de identiteit naar voren, zonder veel aandacht voor alternatieven. 28 POLITIEKE, ECONOMISCHE EN DIPLOMATIEKE VERKLARINGEN EN OORZAKEN De etnische en nationalistische verklaringen voor de weigering van Griekenland om de naam Macedonië te erkennen zijn in de media en de politiek overduidelijk aanwezig. Toch is al uit het verloop van het conflict zoals Tziampiris dit beschrijft gebleken dat hij de verklaring ook bij praktische zaken als politieke stabiliteit, economische groei en regionale samenwerking zoekt. Een puur nationalistische verklaring is te beperkt om de vasthoudendheid van Griekenland te begrijpen, omdat er internationale en bilaterale aspecten van het conflict zijn. Deze aspecten zijn nu nog moeilijk te beschrijven door de complexe voorgeschiedenis, maar in het onderzoek van Basil Gounaris wordt ingegaan op de diepere oorzaken van het Macedonische conflict. Hij gaat in tegen het heersende concept van de etniciteit in de historische dimensie als fundamenteel onderdeel van de Macedonische kwestie. Gounaris geeft vier andere kwesties die de valkuilen van de etnische nationaliteit laten zien. Hij ziet etnische redenen als diplomatieke drogredenen in de discussie over identiteit en de naam. Hierdoor kan etniciteit geen parameter zijn in de verklaring van het conflict over de naam en de identiteit. Aan de hand van de geschiedenis van de langdurige diplomatie, het nationale beleid van onafhankelijkheid en eenwording, de culturele deling 26 Jenny Engström, The Power of Perception: The Impact of the Macedonian Question on Inter-ethnic Relations in the Republic of Macedonia in: The Global Review of Ethnopolitics Vol. 1, nr. 3, maart 2002, 5-9, In het kort zijn dit de stappen: 1) Skopje draait de naamgeving van de vliegvelden terug en weerhoudt zich in de toekomst van soortgelijke acties. 2) Skopje en Athene zorgen voor een gezamenlijke visie op hun geschiedenis en voorkomen beledigende onderdelen in het onderwijskundige curriculum. 3) Beiden committeren zich opnieuw aan het Interim Akkoord, waarna de naam FYROM gehandhaafd blijft bij multilaterale betrekkingen en Athene de dreiging met veto s voor toetreding intrekt. 4) Skopje accepteert het laatste VN-voorstel voor de naam Noord-Macedonische Republiek voor al het internationaal gebruik. 5) Athene erkent de nationale identiteit en de taal van hun noorderbuur als Macedonisch en accepteert Skopjes garantie dat dit geen exclusieve of territoriale claim op Grieks-Macedonië impliceert. 6) Andere NAVO- en EU-leden moedigen Athene aan de blokkade tot integratie op te heffen en reageren positief op Skopjes concessie wat betreft de naam. 28 International Crisis Group, Macedonia s Name: Breaking the Deadlock, Policy Briefing Europe Briefing N 52 Pristina/Brussels, 12 January 2009, 2-3,

17 van arbeid na 1912 en de effecten van moderne staatsvorming en modernisering verklaart hij de totstandkoming van de huidige kwestie. Zijn eerste punt over diplomatie is, dat pas toen de negentiende-eeuwse oorlogen plaatsvonden er vragen werden gesteld over de etniciteit van de volkeren. Natievormimg was aan de orde in die tijd en men zocht naar verbindende elementen. Dit gebeurde toen de westerse wereld interesse kreeg in de economische kracht van Macedonisch graan en katoen. Het tweede argument is van belang om de noodzaak voor een eigen identiteit te begrijpen. In de eerste helft van de twintigste eeuw leidden territoriale aanspraken tot een revisionistische blik in de betrokken Balkanlanden om de claims op Macedonië te legitimeren. Ook de redenen om te komen tot onafhankelijkheid worden duidelijk gemaakt, het gaat hierbij om stabilisatie van de chaotische situatie na het vertrek van de Turken. Het derde argument van de arbeidsdeling gaat in op de economische situatie, waarin de scheiding niet zozeer tussen verschillende volkeren wordt gemaakt, maar tussen arm en rijk, platteland en stad, nieuwe bewoners (terugkerende Grieken) en oude bewoners, christenen en moslims. Tot slot is de staatsvorming met modernisering van het politieke landschap een oorzaak. Vooral na de twee wereldoorlogen was er behoefte aan stabiliteit in de Balkan, maar de Griekse burgeroorlog, waarin vooral de noordelijke Macedoniërs de kant van de communisten kozen, heeft geleid tot een harde Griekse opstelling naar de Griekse Macedoniërs. 29 De vraag die Gounaris openlaat is waar het alibi voor dient en welke doelen diplomaten en politici via dit alibi willen bereiken. John S. Koliopoulos ziet het nationalisme als een visie die de positie van Griekenland in de Balkan tegenwerkt, omdat hij vanuit de geschiedenis van de Balkan heeft gereconstrueerd dat Griekenland een voorbeeldfunctie in de regio vervult. Ook geeft hij aan de het land de banden met andere volken in de regio kan aanhalen, niet door een dood verleden te laten herleven, maar door het bieden van een aantrekkelijk alternatief, namelijk Europa als systeem van principes en waarden. De leidende rol van Griekenland op het gebied van handel, onderwijs en cultuur kan worden gebruikt om de andere landen vooruit te helpen en het communistische verleden een plaats te geven, maar niet door een identiteit en richting te kiezen die ingaat tegen de gecultiveerde identiteit het Verenigde Europa Basil C. Gounaris, Macedonian Questions in: Southeast European and Black Sea Studies, volume 2, issue 3 (2002), John S. Koliopoulos, Greece and the Balkans: A historical perspective in: Southeast European and Black Sea Studies (2002) vol. 2, issue 3, 26, Andere bronnen die de Griekse positie behandelen zijn: - Stephen F. Larrabee, Greece s Balkan Policy in a New Strategic Era in: Southeast European and Black Sea Studies Vol. 5, No. 3, september Ian O. Lesser, Greece s New Geopolitical Environment in: Southeast European and Black Sea Studies Vol. 5, No. 3, september

18 Aristotle Tziampiris reageert in 2010 op een publicatie van de nationalistische historicus Andrew Rossos, Macedonia and the Macedonians: A History uit Rossos is een van origine Macedonische professor en aanhanger van het standpunt van de Macedonische regering. Tziampiris gaat op vier punten in die door Rossos gezien worden als legitimatie voor de Macedonische nationalistische aanspraken. De eerste claim, een niet-griekse identiteit van de antieke Macedoniërs, is onderdeel van de antiquisatie van de kwestie. Omdat er in de academische wereld tot op heden nog geen overeenstemming is of de antieke Macedoniërs nu wel of niet Grieks waren 32 en omdat Rossos ook zelf aangeeft dat benamingen niet altijd een etnische of nationale betekenis hebben en regelmatig worden misbruikt in het politieke debat, vindt Tziampiris het een ongeldig argument. Rossos tweede claim is dat het geografische gebied in zijn geheel tot de Macedoniërs behoort en dat het na de Balkanoorlogen bezet en verdeeld is en daarmee de territoriale integriteit van het moderne Macedonië geschonden is [cursief door Tziampiris]. Tziampiris heeft verschillende argumenten, waaronder kritiek op het ontbreken van bronnen die de continuïteit van etnisch Macedonische bewoning ondersteunen, de verstrengeling van de afkomst en de identiteiten van degenen die zich tot de Macedoniërs rekenen en de met magere en selectieve statistiek onderbouwde buitenproportionele en niet-houdbare aanspraak op het territorium. De derde claim is het bestaan van een grote Macedonische minderheid in Griekenland. Aangezien Tziampiris politieke verkiezingen als graadmeter neemt om de wil van het volk te peilen, gebruikt hij cijfers van de verkiezingsuitslagen. De resultaten voor de Regenboogpartij (met rechten voor de Grieks- Slavofonische minderheid als hoofdpunt in het partijprogramma) zijn duidelijk. Tijdens vijf verkiezingen tussen 1994 en 2009 (waarvan vier voor het Europese Parlement) haalde de partij 0,05 tot 0,1 procent van de stemmen. 33 Volgens Tziampiris is er zodoende geen minderheid in Griekenland, behalve in de ogen van enkele activisten en academici. De laatste claim is de verdenking van Rossos dat Griekenland en Servië direct na de - Dimitrios Triantaphyllou, The Priorities of Greek Foreign Policy Today in: Southeast European and Black Sea Studies Vol. 5, No. 3, september Tziampiris, Greece and the Macedonian Question, Eugene Borza, een classicus die door Rossos wordt aangehaald, geeft aan dat zowel de connectie met de antieke Macedoniërs als met de Slaven een moeilijk te bewijzen zaak is. In het geval van de antieken bijvoorbeeld blijkt uit bronnen dat zowel de Macedoniërs als de Grieken in Alexanders tijd de eersten niet als Grieks zagen, maar de plaatsnamen, goden en eigennamen van de Macedoniërs waren weer wel Grieks. Het lijkt er echter op, dat alleen de cultuur van de Grieken is overgenomen. Er waren onderdelen van de Macedonische samenleving die uniek en niet-grieks zijn. Pas na Alexander (tijdens het Hellenisme) werden de Macedoniërs als noordelijke Grieken gezien (Tziampiris, Greece and the Macedonian Question, en Danforth, The Macedonian Conflict ). 33 De Regenboogpartij doet in Europees verband mee. Tijdens nationale verkiezingen in 2004 en 2007 deed de partij niet mee. 17

19 onafhankelijkheid afspraken om de FYROM te destabiliseren, op te splitsen en te verdelen tussen Servië en Griekenland. Na september 1991 trokken vele Serviërs naar de FYROM, waarna Milosevic het voorstel tot splitsing deed met een vage toespeling op een militaire aanval. De Griekse minister van BuZa Samaras wees het pas later af omdat hij met president Mitsotakis wilde overleggen. Kortom, door diplomatie, geopolitiek, economie en modernisering is de huidige situatie ontstaan en liggen etnische en nationalistische oorzaken niet aan de basis, maar zijn ze een middel die door de partijen worden gebruikt om druk op elkaar uit te oefenen. Aangezien de economie als oorzaak een rol lijkt te spelen, heeft Laza Kekic dit de laatste decennia onderzocht waarbij ook rekening is gehouden met niet-economische factoren. Door de positie vanuit de redelijk zelfstandige economische positie van Joegoslavië in het Oostblok lag de effectiviteit van de economie iets onder het niveau van vergelijkbare markteconomieën als Griekenland en Turkije. Macedonië had vanaf 1991 wel problemen zoals over-industrialisatie, zwarte markt en afhankelijkheid van de Raad voor Onderlinge Economische Ondersteuning. Een ander probleem is de omgang met minderheden, waarvan de Albanese minderheid in ,7 procent van de bevolking uitmaakte. Dit had invloed op de gehele economische en politieke ontwikkelingen. Naast het wegvallen van financiële steun na de onafhankelijkheid, de problemen met de Kosovooorlog in 1999 (met als gevolg Albanese vluchtelingen) en de interne Albanische opstand in 2001 voor de handel, had ook het Griekse embargo van 1994 een negatief effect. Het embargo sloot de vierde grootste exportmarkt, waarbij de beperkte EU-steun tot 1995 nauwelijks soelaas bood. 34 Ritsa Panagiotou behandelt de positieve kant van de betrekkingen tussen Griekenland en Macedonië en verbindt er de conclusie aan dat de goede economische banden gevaar kunnen lopen als de kwestie niet wordt opgelost. Door de diplomatieke onrust en de uitdagende retoriek wordt de zorgvuldig opgebouwde en effectieve handelsrelatie vaak over het hoofd gezien. Sinds de moeilijke eerste periode tot en met het embargo van 1994 is Griekenland de belangrijkste handelspartner van Macedonië geworden. [ ] Vanuit de Griekse visie biedt de lacune van kwalitatief goede producten een uitgelezen kans om die markt op te gaan met Griekse producten, gezien de trage concurrentie vanuit andere westerse leveranciers. Ook vormt Macedonië een poort naar andere Balkanlanden, mede door de lage lonen. Bovendien is Griekenland aantrekkelijk voor 34 Laza Kekic, Former Yugoslav Republic of Macedonia (FYROM) in: Southeast European and Black Sea Studies (2001) vol. 1, issue 1,

20 Macedonische toeristen, vooral door de kusten van het noorden. [ ] Men kan echter niet voorbijgaan aan het feit dat de onopgeloste kwestie van de naam een probleem blijft wat de bilaterale betrekkingen betreft. [ ] Zorgen de diplomatieke wegversperringen, politieke spanningen en vijandige retoriek voor een ontsporing op economisch vlak? 35 Uit de laatste zin blijkt, dat Panagiotou de economie verbindt aan de politiek, hoewel ze goede redenen aangeeft waardoor juist die economie een redelijk stabiele factor is. In dezelfde tijd verscheen het artikel van Dimitri Mardas en Christos Nikas, die een analyse bieden van de stand van de economische betrekkingen in De nadruk ligt op de economische, maar ook op de politieke onderlinge afhankelijkheid. Het resultaat van hun onderzoek luidt: Ons werk heeft geprobeerd te laten zien dat de economische betrekkingen tussen Griekenland en Macedonië op indrukwekkende wijze zijn uitgebreid. Ondanks de nog onopgeloste bilaterale verschillen, is de onderlinge economische afhankelijkheid tussen de twee landen in zowel kwantitatieve als kwalitatieve termen gestegen. 36 De inspanningen van beide partijen om de statistieken te misbruiken voor eigenbelang of ze op verschillende manieren te interpreteren, suggereren dat beide regeringen proberen hun respectievelijke onderhandelingsposities te versterken gedurende de onderhandelingen over de naam. 37 Uit deze en voorgaande economische verklaringen blijkt dat een economische oorzaak voor de weigering van Griekenland over de naam in de afgelopen decennia te verwaarlozen is. In 1997 verscheen het onderzoek van Efstathios Fakiolas over de rol van Griekenland in de Balkan, een visie vanuit de neo-realistische benadering. 38 Uit de inleiding 35 Ritsa A. Panagiotou, Greece and FYROM: the dynamics of economic relations in: Southeast European and Black Sea Studies (2008) 8:3, 227, De vijf belangrijkste conclusies zijn: 1) Elk land is een belangrijke handelspartner van de ander, waarbij de handel tussen beide landen gestaag groeit. De relatieve vertraging van deze groei in een korte periode moet worden geïnterpreteerd als een teken van volwassenheid in plaats van andere oorzaken. 2) Griekenland is een belangrijke leverancier aan de FYROM en Macedonië vormt een aantrekkelijke en opkomende markt voor Griekse goederen en diensten. Bovendien lijkt de groeiende dienstensector potentieel de handel in producten te overstijgen. 3) De handelsstructuur tussen de twee partijen lijkt meer volwassen te zijn en meer gericht op de lange termijn. In het algemeen weerspiegelt het de vooruitgang in de overgang en de geleidelijke integratie van de FYROM in de Europese economie. 4) De mobiliteit van mensen en het aantal grensovergangen breiden uit in weerwil van de kwestie over visa en Schengen. [In juli 2009 werd de grens opengesteld]. Emigratie is echter nooit een onderwerp in de economische agenda. 5) De aanwezigheid van Grieks kapitaal in de FYROM is van groot belang, heeft wederzijdse voordelen en heeft een lange-termijn karakter. Verder betekent dit kapitaal veel voor de strategische sectoren van de economie en kan zij functioneren als een katalysator voor de economische ontwikkeling en de Europese koers van de FYROM. 37 Dimitri Mardas & Christos Nikas, Trading and investing in the name of...: economic relations between Greece and FYROM in: Southeast European and Black Sea Studies (2008) volume 8, issue 3, 253, De basis hiervan is de manier waarop staten in een bepaald systeem zijn geplaatst. Deze positie in het systeem heeft een beperkende kracht op het gedrag van iedere staat. Omdat de structuur van een bepaald 19