Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IV. De provincie

Transcriptie

1 Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IV. De provincie Gelderland bron Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IV. De provincie Gelderland. A. Oosthoek, Utrecht 1917 Zie voor verantwoording: dbnl i.s.m.

2 V Voorwoord. Bij Koninklijk Besluit van 7 Juli 1903, N o. 44, werd ingesteld eene Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving van de Nederlandsche monumenten van Geschiedenis en Kunst. De taak dezer Rijkscommissie is: het samenstellen en uitgeven eener geïllustreerde beschrijving van alle in Nederland aanwezige gebouwen en voorwerpen, dagteekenend van vóór 1850, die belang bezitten als uiting van kunst of om eene er aan verbonden historische herinnering. Aldus zal worden verkregen een handboek, waarin men over de aanwezigheid, de artistieke of historische waarde en den toestand der monumenten van geschiedenis en kunst uitvoerige inlichting kan vinden en tegelijkertijd een volledige en betrouwbare bron voor de Nederlandsche kunstgeschiedenis. Ten einde dit groote werk, dat vele jaren zal vorderen, met meer kennis van zaken te kunnen ondernemen en tevens zoo spoedig mogelijk een overzicht te geven van al wat het behouden waard is, besloot de Rijkscommissie eene Voorloopige Lijst der monumenten te bewerken, waarin gebouwen en met gebouwen samenhangende voorwerpen alleen kort worden vermeld. Voor het thans verschijnende vierde deel dezer lijst 1), bevattende de monumenten der provincie Gelderland, zijn de gegevens, door onderzoek ter plaatse van 1904 tot 1912, verzameld door het lid der Commissie, den heer F.A. HOEFER. Diens beschrijving is, met behulp der in het Bureau der Commissie reeds aanwezige gegevens door den Adjunct-Secretaris, Dr. E.J. HASLINGHUIS, aangevuld en bij nieuwe bezoeken ter plaatse met de na te noemen leden der Commissie, van 1915 tot 1917, aan de monumenten getoetst: de heer Jos. Th. CUYPERS bezocht Arnhem, voor zoover de kerkelijke gebouwen betreft, Doetichem met het zuidelijk gedeelte van den Achterhoek, alsmede Hemmen en Driel; Prof. H. EVERS, Tiel en het zuidelijk gedeelte van de 1) Deel I, II en III, gewijd aan de provincies Utrecht, Drente en Zuid-Holland, zijn verkrijgbaar bij den uitgever dezes.

3 VI Tielerwaard; de heer J.A. FREDERIKS, Arnhem (behalve de kerkelijke gebouwen), Brummen, Zutfen, alsmede het noordelijk en het oostelijk gedeelte van den Achterhoek; de heer W. TE RIELE Gzn. het westelijk gedeelte van den Achterhoek, de Lijmers met het land ten Z. van Zevenaar, de Veluwe, met uitzondering van de Over-Veluwe (de streek langs de Zuiderzee) en van een deel der Neder-Veluwe (Nijkerk, Putten, Hoevelaken en Scherpenzeel), verder het land van Buren, de Neder-Betuwe, het noordelijk deel van de Tielerwaard, de Bommelerwaard, het grootste deel van het land van Maas-en-Waal; de heer J.J. WEVE het oostelijk deel van Maas-en-Waal, de Over-Betuwe, Nijmegen en het land ten Z. en ten O. dezer laatste gemeente. Door de goedgunstige toestemming van H.M. de Koningin kon ook een beschrijving van het inwendige der Koninklijke paleizen het Loo en het Oude Loo gegeven worden. Deze gebouwen werden hiertoe bezocht door de heeren J.A. FREDERIKS en DR. C. HOFSTEDE DE GROOT, vergezeld van den Adjunct-Secretaris. De herziening van de Over-Veluwe, benevens de gemeenten Nijkerk, Putten, Hoevelaken en Scherpenzeel geschiedde door den Adjunct-Secretaris en den Architect der Commissie. De monumenten zijn in deze lijst gerangschikt volgens de gemeenten, in welke zij worden gevonden, en deze laatste in alphabetische volgorde geplaatst naar de spelling der Woordenlijst van het Aardrijkskundig Genootschap. Binnen elke gemeente geschiedt de vermelding der monumenten volgens deze indeeling: a. Voorhistorische, Germaansche, Romeinsche en Frankische oudheden. b. Verdedigingswerken en militaire gebouwen. c. Wegen, bruggen, grenssteenen, schamppalen, kruisen, pompen, enz. d. Burgerlijke openbare gebouwen. e. Kerkelijke gebouwen. f. Gebouwen van liefdadigheid en onderwijs. g. Particuliere gebouwen. h. Musea en Varia. Aan de vermelding der monumenten zijn toegevoegd: eene opsomming hunner voornaamste onderdeelen, enkele historische gegevens, voor zoover die in voor de hand liggende literatuur werden gevonden en betrouwbaar geacht, en eene dateering, in den regel aangegeven door een eeuwcijfer, gevolgd door A of B ter aanduiding van de eerste of tweede helft eener eeuw, of door a, b, c of d, om een der vierendeelen van die eeuw aan te wijzen. De plaatsaanduiding der onderdeelen van een gebouw geschiedt zooveel mogelijk door aanduiding der windstreek, waarop zij gelegen zijn, bij kerken echter steeds als waren zij zuiver geörienteerd. Wanneer Hervormde kerken oorspronkelijk zijn gebouwd voor den Katholieken eeredienst, is dit kenbaar gemaakt door de opgave van den

4 VII beschermheilige, aan wien zij waren gewijd, of, indien deze niet bekend is, door de uitdrukking thans Ned. Herv.. Bij het groote aantal romaansche torens, in tufsteen opgetrokken, dat in de provincie Gelderland is blijven staan, is een relatieve dagteekening der verschillende typen beproefd: als XI B of ± 1100 zijn vermeld de ongelede torens met in hoofdzaak vlakke wanden; als XII A die, welke aan een of meer geledingen een versiering van breede, door een rondboog gedekte spaarvelden vertoonen (bij de oudere met, bij de jongere zonder basementen en kapiteelen aan de scheidende lisenen); als XII B en ± 1200 die, bij welke de lisenen verbonden zijn door een fries van kleine rondbogen. Van de grafzerken zijn in het algemeen slechts de gebeeldhouwde vermeld. Een chronologisch overzicht der voornaamste bouwwerken, een register van kunstenaars en ambachtslieden, ingedeeld volgens de vakken, en een topographisch register besluiten het boek. Zooals de titel aanduidt, draagt dit werk een geheel voorloopig karakter. Voor open aanmerkingen houdt de Rijkscommissie zich daarom dringend aanbevolen. De Rijkscommissie voornoemd, De Voorzitter: Dr. P.J.H. CUYPERS. De Secretaris: Dr. JAN KALF.

5 1 Aalten. Eenige scherven van praehistorisch vaatwerk, in deze gemeente gevonden, zijn in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Aalten. De NED. HERV. KERK (H. Helena), hersteld in 1844 en vervolgens in onder leiding van Jos. Th. Cuypers, is een tufsteenen gebouw (XV), dat een kleinere romaansche kruiskerk vervangt. Het oostelijk deel (twee traveeën en choor) ouder dan het westelijk. Zij bestaat thans uit een schip met twee zijbeuken; een choor met ⅜-sluiting; een kapel, later in het verlengde van den noordbeuk gebouwd en door bogen in verbinding met dezen en met het choor; een sacristie ten Z. van het choor; en eenen tufsteenen toren (XII). Kruisribgewelven, in het oostelijk deel op kopjes. Dergelijk gewelf op muurzuiltjes in den toren. Beeldhouwwerk aan de sluitsteenen en het zuidportaal (± 1450). De kerk bezit: Piscina, muurkastje en nisje (XV) in de sacristie. Preekstoel (XVIII, geverfd). Orgelkast (XVIII c). Overblijfselen van gewelf- en muurschilderingen (XV). Memoriebord (1844). Twee zilveren bekers (1706), een (1717), een (1721). Vier klokken: eene (1739), eene in 1768 gegoten door Christiaan en Rutger Voigt, eene (1786) en eene buiten den toren.

6 2 Twaalf steenen kruiswegstaties uit deze kerk bevinden zich in het Aartsbisschoppelijk museum te Utrecht. Breedevoort. De NED. HERV. KERK (H. Georgius), is een aan de west- en de zuidzijde bepleisterd baksteenen gebouw (1316, maar sindsdien meermalen vernieuwd), bestaande uit een schip met driezijdige choorsluiting; een noordelijken rechtgesloten aanbouw (XVI); en eenen houten westtoren, boven welks ingang: Gestucadoord tongewelf, en over den aanbouw een halftongewelf. De kerk bezit: Eiken preekstoel met koperen lezenaar (beide 1762). Drie grafzerken (1777 en 1792 en XVIII). Drie klokken, waarvan eene (1454), eene in 1644 gegoten door Johan van Trier, en eene in 1731 door Wilhem Fremy. Uurwerk (1666, later gewijzigd). In het portaal der R.K. KERK een ingemetselde zandsteen (XVI), waarop St. Joris met den draak, in omlijsting. Prinsenstraat 85. ST. BERNARDUSGESTICHT. In den gepleisterden gevel twee steenen: 1700 en Markt 27. In den voorgevel een steen: Aan de achterzijde een baksteenen puntgevel met vlechtingen, twee waterlijsten, sporen van korfbogen, duivenslag. Landstraat 8, hoek Ambtsluiswal. Gevel met ankers (1699), steentje (1699), en zonnewijzer (1699). Prinsenstraat 90. Baksteenen gevel met tweedeelig venster. Doorrit met sluitsteen (1771). Ankers (1771). Aan eenige huizen in de Landstraat ankers (XVIII). Ambt-Doetinchem. Het KASTEEL SLANGENBURG, met zijn dienstgebouwen alom door water omgeven, is een baksteenen gebouw (XV, grooten-

7 3 deels verbouwd XVII A), bestaande uit een middendeel, welks achtergevel door twee ronde hoektorens (waarvan een ten deele vernieuwd) geflankeerd wordt, en twee vooruitspringende vleugels. Schietgaten boven de gracht. Boven de kroonlijst in den voorgevel van het hoofdgebouw een klok (1696) met gesmeed ijzeren uurwerk (XVIII). In den achtermuur twee steenen met wapens (1612 en 1774). Onder het hoofdgebouw kruisrib-, alsmede tonen moderne troggewelven. Onder den rechtervleugel ton-, onder den linkervleugel ton- en kruisribgewelven. Inwendig: gestucte zolderingen, waarin mythologische en allegorische schilderingen, rijk gesneden deuromlijstingen en schoorsteenbetimmeringen, en tal van wandschilderijen (nagenoeg alles XVII b/c, enkele XVIII d en XIX a). In de bovenhal een gesneden rouwbord met portret van J.E. von der Goltz (1702). Marmeren vaas (XVIb) in de gang. Vóór het huis twee dienstgebouwen (XVII). Het huis DE KELDER heeft twee zijgevels (XV) met trappen, en duivengaten met uitvliegsteenen. Kruisgewelven (ten deele ingestort) over de kelders. Ammerzoden. Ammerzoden. Op den Maasdijk aan de grens van Neder-Hemert een hardsteenen GRENSPAAL (XVIII). De thans NED. HERV. KERK heeft nog het baksteenen 5/10-gesloten choor (XV a), nu voor de godsdienstoefening gebruikt, en den toren (XV d, verhoogd XVI) met traptoren van de oude kerk over, terwijl van het voormalige driebeukige schip (XV d) met dwarspand, opgetrokken in baksteen met banden van tufsteen, alleen de muren met resten van traceeringen en met rijk behandelde steunbeeren, alsmede eenige zuilen met scheibogen overeind staan. Als bouwmeester wordt genoemd

8 4 Willem van Ballestraten. In den toren een achtdeelig gewelf en overblijfselen van muurschilderingen (XVI). Nieuw gestucadoord gewelf over het choor. De kerk bezit: Twee grafzerken (XVI b en 1711) Twee zilveren bekers (geschonken 1746). Klok, in 1547 gegoten door Engel Tolhuys. De moderne R.K. KERK (H. Willebrordus), bezit een gedreven verguld zilveren miskelk (XVIIIa, Augsburgsche keur, meesterteeken van I.F. Bräuer). In de pastorie een portret op paneel (XVI d) en een (XVII B) op doek. Voorstraat A 92. Gevelsteen (1802). Voorstraat A 39. Ankers (1835). Het KASTEEL AMMERZODEN gesticht vóór-xiv, ± 1600 herbouwd na brand, ± 1905 aanmerkelijk gewijzigd en tot vrouwen-klooster ingericht, heeft vier zware ronde hoektorens, die grootendeels uit den tijd van het oude gebouw dagteekenen. Inwendig is het gebouw thans niet toegankelijk. Wel. De NED. HERV. KERK, in 1842 uitwendig gepleisterd, bestaat uit een schip (XV, het choor in 1842 gesloopt) met twee zijbeuken (XVI), met een noordelijke kapel en eenen ingebouwden westtoren (XI d), wiens benedendeel uit tufsteen opgetrokken is en een trap in de dikte van den muur bevat. Gestucadoorde zoldering (1842) over het schip. Kruisribgewelf in den toren. De kerk bezit: Eiken preekstoel (XVII a) en koperen doopbekkenhouder (XVII a). Twee zilveren bekers (1660 en 1661). Klok, in 1546 gegoten door Jan Moer. Uurwerk (XVII).

9 5 Het SLOT TE WEL of HUIS VAN MALSEN is een door water omgeven baksteenen gebouw: vierkante toren (XV), met in 1885 toegevoegden vleugel. Twee uitgekraagde hoektorentjes aan de oostzijde van den toren. Voorburcht, thans boerderij. Angerloo. Angerloo. De NED. HERV. KERK (H. Gallus) is een gebouw van tuf-, verhoogd in baksteen, bestaande uit een schip (XII) met noordkapel, waartegen later (XIII?) een zijbeuk gezet is; een 5/8-gesloten choor van tufsteen (XIV); en eenen baksteenen westtoren (vernieuwd 1766 blijkens opschrift). Houten tongewelf over het schip, ribloos kruisgewelf over de kapel, gestucadoorde kruiswelven over den beuk, kruisribgewelf over het choor. De kerk bezit: Eiken preekstoel met snijwerk (1690). Zandlooper met koperen houder (XVII). Gesmeed ijzeren doopboog (1709). Klok, in 1777 gegoten door Christian Voigt. KASTEEL BINGERDEN (XVIII). Familieportretten. Bij de boerderij GROOT KELL een muurbrok van het vroegere KASTEEL KELL. Latum. De NED. HERV. KERK (H. Maagd Maria) is een baksteenen gebouw, bestaande uit een schip (XV B) met driezijdige sluiting (XVII); en eenen toren (XVII, op vermoedelijk ouder onderbouw). In den noordwand van het schip een steen: De toren heeft boven den ingang twee gedenksteenen (1495) en inwendig een steenen stergewelf op ribben. De kerk bezit:

10 6 Koperen lezenaar (XVIII). Dito doopbekken (1702). Klok, in 1608 gegoten door Hendrik van Meurs. Van het oude HUIS TE LATUM zijn nog over twee gebouwen: het eene XV, het andere XVI op ouder onderbouw, met gezwenkte toplijnen. Beide gerestaureerd door W. Te Riele Gzn. Boven den ingang een wapen en: Inwendig: kruisribgewelven in het onderhuis; houten balkenzolderingen met Gothische karbeelen. In 1915 zijn de fundamenten van een poortgebouw en sporen der oude grachten gevonden. Apeldoorn. Een aantal voorhistorische voorwerpen, onder deze gemeente gevonden, bevindt zich in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Apeldoorn. De HUNENSCHANS (± 7de eeuw, gebruikt tot in de 10e eeuw, opgegraven 1908) vertoont sporen van bewoning: a. ten tijde der Drentsche Hunebedden, b. in het klokbekertijdperk, c. in vroegen Saksischen tijd, d. van ± 700 tot ± De NED. HERV. KERK, gebouwd ter plaatse eener in 1890 afgebrande, bezit: Twee zilveren bekers (1738), en twee (1826). Een groote en twee kleine zilveren schalen (1825). Beekbergen. De NED. HERV. KERK (H.H. Fabianus en Sebastianus), een

11 7 gebouw van bak- en tufsteen, gerestaureerd 1905, heeft een driebeukig schip, waarvan de vier westelijke traveeën in aanleg XIII en de twee overige traveeën XIV zijn, doch dat wegens welving (XV) inwendig gewijzigd is; een 5/8-gesloten choor (XV a); en eenen, beneden met tufsteen bekleeden toren van drie geledingen, waarvan de onderste geleding XIII a, de beide andere uit ± Kruisribgewelven over schip en beuken; netgewelf over het choor. Resten van een ribloos kruisgewelf in den toren. De kerk bezit: Drie koperen kronen met schildjes (1777). Twee grafzerken (1626 en 1627). Overblijfselen van een muurschildering (± 1400) en van een gewelfschildering (XVI) in het choor. Twee bekers (1707). Twee klokken, waarvan eene in 1616 gegoten door Hendrick Wegewart, en eene in 1739 door N. Muller. Fragment van een romaansche doopvont op het kerkhof. Twee gesneden houten paneelen (XVI) zijn in 1904 naar het museum Doorwerth overgebracht. Loenen. De NED. HERV. KERK, vernieuwd in 1861, heeft een baksteenen toren (XV), waarin een koepelgewelf, en waartegen een traptoren met schroefgewelf. Zij bevat: Drie koperen kronen (XVIII d). Grafzerk (XVII). Twee klokken, waarvan eene in 1630 gegoten door Peter van Trier, Johan Philipsen en Willem Evers, en eene in 1651 door Johan, Peter en Henrick van Trier. De R.K. KERK (H. Antonius Abt) bezit: Verguld zilveren kelk (1620).

12 8 Een paar zilveren ampullen met blad (XVIII d). Kazuifel van geciseleerd fluweel met geborduurden rand (XVI b). Het HUIS TER HORST (1557, verbouwd o.a. in 1791-'92 en van neo-klassieken voorgevel voorzien) heeft zij- en achtergevels (XVI c, later hersteld en vernieuwd) en bevat kamers met balkenzolderingen en een gebeeldhouwde zandsteenen schouw (1557). In de muren der bijgebouwen fragmenten van schoorsteenen (XVI) ingemetseld. Het Loo. Het OUDE LOO (XIV-XV, verbouwd XVIb, gewijzigd XVII d en 1817, gerestaureerd sinds 1904 onder leiding van Dr. P.J.H. Cuypers) is een gebouw van baksteen met spaarzaam gebruik van bergsteen. Het bestaat uit een door twee, beneden ronde en boven achtkante, torens geflankeerd oostelijk voorgebouw, waarin een met een tongewelf overdekte doorgang (XVI) naar het binnenplein, en tegen welks achterkant twee vleugels (XVIb) aangebouwd zijn, van welke de zuidelijke de verbinding vormt met een, oorspronkelijk vrijstaanden, vierkanten toren (XVa) op den zuidwesthoek. In den noordoostelijken hoek van het binnenplein een achthoekige traptoren (XV) met een als schroefgang gemetselde wenteltrap. Vierkante traptoren (1916) tegen den zuidwestelijken toren. De verdieping van het voorgebouw en van de flankeerende torens uitgekraagd op spitsboogjes. Boven den ingang in den zuidvleugel een steen met wapenschilden en: De in 1807 gedempte grachten zijn in 1904 weer uitgegraven. Inwendig: over het onderhuis van den zuidvleugel gewelven met breede platte ribben op achtkante pijlers. In den zuidwestelijken toren een laat-gothische schouw met wapens en monogrammen.

13 9 Hiernaast vertrekken met gebrandschilderde ruiten (XVIIA), balkenzolderingen (XVI) en overblijfselen van muurschilderingen (XVII). In den zuidoostelijken hoektoren twee riblooze straalgewelven. In het vertrek hiernaast een schouw (XVIa). In den noordoostelijken hoektoren een ribgewelf op koppen, en hierboven een netgewelf. In de vertrekken ten W. hiervan laat-gothische schouwen met wapenschilden. Het Koninklijk Paleis HET LOO, gebouwd XVIId (onder de kroonlijst van het hoofdgebouw: 1686) door den architect Jacob Romans naar plannen, althans wat het decoratieve betreft, van Daniël Marot, en herhaaldelijk verbouwd, het laatst van onder leiding van den Rijksbouwmeester C.H. Peters), is een geheel gewit gebouw, bestaande uit een hoofdpartij met twee ongeveer vierkante hoekpaviljoenen (alles verhoogd ) waartegen wederom aan elken kant een paviljoen en een zijvleugel (geheel verbouwd, vooral de oostelijke) aangebouwd zijn. De gevels van den ouden bouw hebben alle een indeeling door pilasters. Vóór het hek twee zandsteenen vazen, Lodewijk XIV, afkomstig uit Loenen. Op het achterbordes twee marmeren vazen naar ontwerp van Marot. Inwendig: groote trap met gesneden leuning (1693, door Marot, het decoratieve schilderwerk hersteld en grootendeels vernieuwd door W.A. Fabri); audientiezaal naar ontwerp van Marot, met heroïsche landschappen door Joh. Glauber en Gerard de Lairesse, en met haardplaat (XVIId); kleine eetzaal met plafond door Marot, nis met twee allegorische figuren in stucwerk en marmeren schoorsteen met krijgsattributen. Verschillende vertrekken in het oude deel hebben gesneden deuromlijstingen. In de rookkamer: portretten van Peter den Groote, Hendrik Casimir I (door W. de Geest), Hendrik Casimir II (twee borstbeelden, een ten voeten uit), koning-stadhouder Willem III in

14 10 statiegewaad der orde van den Kouseband, Frederik Hendrik te paard met een beleg op den achtergrond (door H. Paex). Schilderij van de rijschool van Willem V te Nijmegen. In den salon naast de rookkamer: portretten van de prinsen Philips Willem en Frederik Hendrik, vorst Frederik Wilhelm van Nassau-Weilburg en prins August Wilhelm van Pruisen. Verder: twee polychrome Delftsche platen (XVIIIa), zeven Italiaansche Fayence-schotels, een schoteltje in den trant van Palissy, eenig Chineesch porselein. In de kamer naast de kleine eetzaal: portretten van Willem IV (door Aved), Willem V, en van koning Willem I en prins George Frederik tezamen (door J.F.A. Tischbein.) In de antichambre van de kleine eetzaal: een wandtapijt (XVIId) en portretten van Willem III en zijn gemalin Maria Stuart in statiegewaad (afkomstig van het huis te Meteren). Profiel-portret van René van Chalons (1542). Schilderijen: vertrek van koning Karel II naar Engeland uit Scheveningen (door H. de Meyer), Willem III op jacht (door A.C. Beeldemaker). In den ouden theesalon: ebbenhouten kast (XVIIb) met geschilderde paneelen (door Fr. Francken) en zilverbeslag, en met goudborduursel op de laden; tafel, spiegel en twee guéridons, met zilver belegd (afkomstig uit het huis Honselaarsdijk); twee tafelklokken (XVIId); koperen bolkroon (XVII). Portretten van prins Maurits, Frederik Hendrik en Amalia van Solms. Schilderijen: Frederik Hendrik bij het beleg van Breda (door A. Cuyp), gezicht op Dordrecht (door J. van Goyen), Willem III op de hertenjacht (door D. Maes). In het Groothertoginnekwartier: ebbenhouten buffet, ingelegd met ivoor en parelmoer, dito schaaktafel (XVIIA), tafelkleed (XVIIb), schrijftafelgarnituur Empire. In den groenen salon: ingelegde tafel (XVIIB), Italiaansche

15 11 spiegel (XVIIIc). Portretten van Willem III en Maria II Stuart in statiegewaad, van Maria II Stuart zittende (door Casp. Netscher), van Sophie Hedwig van Nassau-Dietz (door W. de Geest). In de antichambre naast de groote eetzaal: z.g. kast van Tromp met schildpad opgelegd (XVIIc) en met schilderingen achter glas. Portretten van Willem Ven zijne gemalin (Engelsche school), Willem II als kroonprins, hertog Bernhard van Weimar (door J.W. Pieneman), Willem II te paard (door J.B. van der Hulst), George Frederik van Nassau-Oranje (pastel), Karel Willem Ferdinand van Brunswijk, groep der drie kinderen van Willem V (door J.F.A. Tischbein). Schilderij: verwelkoming van Willem I ten huize van graaf van Limburg Stirum. Naast de groote eetzaal een eikenhouten trap met gesneden leuning (XVIId) In het Pruisische kwartier: geschilderd plafond, twee Vlaamsche wandtapijten (XVII, gerestaureerd, afkomstig uit een huis naast het Paleis te 's-gravenhage). Portretten van George Frederik van Nassau-Oranje, prins Frederik der Nederlanden en Willem Bentinck, eersten graaf van Portland. Op een zolder: portretten van Hendrik Casimir II met gemalin en vier kinderen (door Const. Netscher?), prinses Frederica Louise Wilhelmina (door J.F.A. Tischbein), Amalia van Solms in weduwegewaad, Maria II Stuart, Maria Louise van Nassau-Dietz, Willem IV (door B. Accama), Johann Georg II van Anhalt (door G. Honthorst), Jan van Nassau-Siegen met gemalin en vier kinderen (oude copie in dekverf naar den grooten Anton van Dijck te Panshanger), kop van prins Willem I met mutsje. Verder worden in het Paleis bewaard: gegraveerde zilveren lepel (1689), aan Willem III aangeboden door de schutters van Amsterdam, kleine agaten coupe met zilverbeslag (XVI), gedreven zilveren ananasbokaal (XVII a, meesterteeken van Georg Koler te Neurenburg), mes en vork in leeren foedraal (: 1750).

16 12 De PALEISKAPEL, in het oostelijk paviljoen, heeft een stucplafond, heerengestoelte met betimmering, preekstoel, orgelbalustrade met het wapen van den Koning-Stadhouder Willem III (alles XVIId), orgel en twee deuromlijstingen (XVIIId), een aantal stoelen (XIXa). Eenige der particuliere vertrekken van H.M. de Koningin en Z.K.H. den Prins der Nederlanden zijn in dezen inventaris niet beschreven. Van den tuinaanleg in den trant van Lenôtre, in 1795 vernield, zijn nog eenige waterwerken, twee marmeren vazen, en eenige fragmenten van beelden (XVII B) over. Appeltern. Alfen. DE NED. HERV. KERK bezit een preekstoel met drie gesneden eiken paneelen (XVI d), afkomstig uit de R.K. Kerk. De R.K. KERK (vroeger H. Petrus, thans H. Lambertus), het eerst vermeld in 1250, oorspronkelijk een kruiskerk, bestaat thans slechts uit een geheel gepleisterd schip (vóór-xi?) met een drie-zijdig gesloten choor (XV) en met een langs den toren doorgetrokken noordbeuk (XV); en eenen tufsteenen toren (beneden vóór-xi, herbouwd en verhoogd XII), zonder westingang. Piscina in de choorsluiting. Gestucadoorde zoldering over schip en beuk. Overblijfselen van een steenen koepelgewelf en van een nog vroeger tongewelf in den toren, welks onderbouw oorspronkelijk aan de oostzijde met een grooten rondboog geopend was, als te Dreumel. De kerk bezit: Eiken preekstoel (XVIII c). Klok, in 1644 gegoten door Jan van Trier.

17 13 Altforst. DE NED. HERV. KERK (H. Bartholomeus) heeft van de oude driebeukige parochiekerk slechts het geheel gepleisterde, driezijdig gesloten choor (XV) over. Vlakke gestucadoorde zoldering. Zij bezit: Eiken preekstoel (XVII b), in welks voet een fragment van een doopvont. Grafzerk (1542). De R.K. KERK (H. Donatus), gebouwd in 1891, bezit: Eiken communiebank (XVI), afkomstig uit de kerk te Megen. Koperen lavabo (XV). Kazuifel (± 1500, gerestaureerd) en twee dalmatieken met Kölnische Borten (XV). Bij de pastorie een grafzerk (1636). Klok (z.j.) gegoten door Petit en Fritsen. Appeltern. De NED. HERV. KERK (H. Servatius, een parochiekerk reeds 1250 vermeld) heeft een modern schip (1858); een 3/8-gesloten, geheel gepleisterd choor (XV); en eenen tufsteenen toren (beneden XI), die oorspronkelijk geen westingang had, aan zijn oostwand twee moeten van lager gelegen schip-daken vertoont en overblijfsels van een baksteenen koepelgewelf bevat. Ingang (1840). De kerk bezit: Eiken preekstoel (XVII b, geverfd). Koperen predikantslezenaar (1765) op arm (XVII). Koperen voorzangerslezenaar en doopbekkenhouder (beide 1793 door C. en P. Bayens.) Koperen blaker (1805). Klok, in 1658 gegoten door J.P. en H. van Trier.

18 14 Van het HUIS TE APPELTERN (vernieuwd 1686) zijn slechts het (gepleisterde) waschhuis en de bouwhuizen (XVII) over, waarin de wapens der eigenaars uit 1686 en Maasbommel. De NED. HERV. KERK (1842) bezit: Eiken preekstoel (XVII) met snijwerk. Kabinetorgel (1780, door Strumpfel). Twee koperen lezenaars (XVII). Koperen kroon (XVII). Arnhem. a. Voorhistorische enz. voorwerpen, alhier gevonden, bevinden zich in het gemeentelijk museum en in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden b. Verdedigingswerken. Overblijfselen der oude STADSWALLEN in de Langestraat, o.a. in Nr. 309 een fragment van een ronden VESTINGTOREN. In den tuin achter het huis Eusebius-Binnensingel 16 een fragment van een WALPOORTJE. SABELPOORT, genoemd 1357, vernieuwd 1440, daarna gebruikt voor de opsluiting van krankzinnigen, de bewaring van geschut en als tolkamer der Geldersche Rekenkamer, in 1625 verwijd, in 1647 verbouwd door Arien Verhoeff, ± 1910 uitwendig gerestaureerd. Vierkant baksteenen gebouw, aan de buitenzijde geflankeerd door torens met vernieuwde kanteelen, aan de stadszijde voorzien van een klassieke poortomlijsting met

19 15 een opschrift en: 1647, in de kroonlijst het stadswapen. In den doorgang een sleuf voor een valhek en, aan de stadszijde, een ribloos kruisgewelf. Daarboven een vertrek, toegang gevend tot de met koepelgewelven overdekte torenkamers. c. Wegen, bruggen enz. Bij de Schipbrug een KLOK, in 1755 gegoten door Joan Nicolaus Derck. d. Burgerlijke openbare gebouwen. 1.GOUVERNEMENTSGEBOUW ( , ter plaatse van het in 1310 gestichte, XVII vernieuwde en in 1802 gesloopte STADHOUDERS- of PRINSENHOF, waarvan een houten model in het Stedelijk Museum). In de voorzaal en in de Statenzaal plafonds uit den tijd van den bouw. In de laatste schutterijvlaggen (1830). Een deel van het oudere gebouw, bij het huis Markt 6 aangetrokken, bevat een trap met gesneden leuning, een zaal met stuc-plafond, betimmering, damastbehangsel en marmeren schoorsteen, en een kamer met stuc-plafond en schoorsteen (alles XVIII c). 2.AMBTSWONING VAN DEN COMMISSARIS DER KONINGIN. Baksteenen gevel (XVII b, gewijzigd XVIII) met hardsteenen plint, pilasters en kroonlijst. Ter plaatse van den ouden (vóór 1830) ingang een balkon met omlijsting, waarboven een nis met krijgstropheeën. Inwendig: gebeeldhouwde eiken trapleuning; trappenhuis met stucwerk; zaal met stuczoldering, marmeren schoorsteen, betimmering en geschilderd behang; eetkamer (voorheen gang) met betimmering, stuczoldering en vier

20 16 grisailles; tuinkamer met stuczoldering, alles Lodewijk XV. In de achterliggende bijgebouwen steenen: 1706 en Het RAADHUIS aan de Markt, is het door Maarten van Rossum gestichte z.g. DUIVELSHUIS, doch aanmerkelijk gewijzigd in 1830, en gerestaureerd en vernieuwd in 1898 en volgende jaren. Van den ouden bouw zijn, met het muurwerk, slechts over: de ingang, geflankeerd door saters als draagfiguren onder het zuidelijke uitstek; de koppen (opgehakt) boven de vensters; en een poortje met gothische omlijsting en renaissance-fries, voorloopig ingemetseld in een muur achter het Raadhuis. In den doorgang, die zich onder het uitstek opent, een kruisgewelf met gebeeldhouwde sluitsteentjes. 4.Het PALEIS VAN JUSTITIE, gebouwd in 1838 door A. Aytinck van Falkenstein, bevat, in het parket van den Officier van Justitie, een gesneden eiken kast (XVII c). 5.De WAAG (1761), wier verdieping als Museum van Oudheden dienst doet, is een baksteenen hoekgebouw met hardsteenen plint, hoekpilasters, en omlijstingen. Balcon met ijzeren smeedwerk, rustend op kolommen. Frontons op de beide gevels. 6.Het CENTRAAL-GEBOUW aan de Bakkerstraat, na 1698 STADSWAAG en TURFHUIS; schouwburg, thans verkooplokaal, heeft nog de zijmuren en steunbeeren (XV) der kerk, behoorend bij het in 1636 verlaten ST. CATHARINA-GASTHUIS (zie f.3). 7.Koninklijk Koloniaal Militair Invalidenhuis BRONBEEK (1847). Verzameling van wapens en vlaggen.

21 17 8.OPENBARE BIBLIOTHEEK. Baksteenen gevel (XVIII c) met houten omlijsting van de deurtravee. Boven de deur een alliantie-wapen (XVIII d). e. Kerkelijke gebouwen. 1. De NED. HERV. GROOTE of ST. EUSEBIUSKERK, sinds 1452 gebouwd ten Z. van de toenmalige St. Maartenskerk, na brand in 1633 ten deele hersteld, sinds 1894 gerestaureerd onder leiding van de architecten C.B. Posthumus Meyjes (inwendig), J.W. Boerbooms, en Jos. Th. Cuypers (uitwendig) en door H. Portheine, is een grootendeels van natuursteen opgetrokken kruiskerk, bestaande uit een schip (voltooid 1470) met twee zijbeuken, beide ± 1503 verlengd met een kapel naast den toren; een dwarspand (1529); een naar het N. afwijkend 3/8-gesloten, en door een omgang omgeven choor (1536, overwelfd 1570, het gewelf ingestort 1633, toen vervangen door een houten, en in 1783 door een gestucadoorde zoldering, doch hernieuwd 1902); en eenen westtoren (beneden 1470, verhoogd 1550 en 1650, meermalen door brand beschadigd, belangrijk hersteld in 1900). Aanbouwen: tegen den zuidwand van het schip de ST. EUSEBIUS-KAPEL (± 1470, in 1783 een zoldering ingelegd); ten O. van den zuid-arm de sacristie (1528) met erboven gelegen, langs een traptoren bereikbare gerfkamer, en met latere oostelijke uitbreiding. Zuidportaal (± 1529) met laat-gothisch beeldhouwwerk en deur (XVII) Noordportaal (1783), waarboven een aanzet van de vroegere welving. Portiek (± 1500) in den westmuur van den noordarm. Venstertraceeringen en luchtbogen vernieuwd, ook de balustrade langs het dak, onder welke een spitsboogfries loopt, op ten deele oude koppen. Inwendig: triforium (met vernieuwde balustrade), doorloopend langs de muren en de groote lichtramen van het dwars-

22 18 pand Spitsboogfriezen op gebeeldhouwde koppen onderlangs het triforium en de waterlijst. De RAADSKAPEL ten Z. van den toren is in 1855 door een ingelegden vloer in twee verdiepingen gedeeld: een bergplaats en een consistoriekamer, in welke laatste draagsteenen met dier-voorstellingen. Netgewelven over schip, beuken, choor en omgang, sacristie en de kapellen naast den toren. Stergewelven over dwarspand, St. Eusebiuskapel en zuidportaal. Kruisribgewelf over de gerfkamer. Jaartallen tegen enkele gordelbogen geschilderd: in den noorddwarsarm 1526, tegen den triomfboog 1529, aan de westzijde van de kruising 1694, in den choor-omgang aan de zuidzijde 1528, aan de noordzijde Tegen den zuidwestpijler overblijfselen van een altaar. De oorspronkelijk vrijstaande toren heeft vier geledingen, de twee onderste vierkant en ten deele van tufsteen, de derde (open) achtkantig met: 1651 in het fries onder de balustrade; de vierde achtkantig met het stadswapen aan vier zijden. Leien spits met open koepel. Inwendig een kruisribgewelf. De kerk bezit: Eiken preekstoel (± 1660, trap nieuw) met koperen lezenaar (XVII c). Orgel (1770 door Johan Michael en Johannes Wagner te Schmiedefeld, hersteld 1908). Houten beeld (XVI b, hersteld 1903) van Karel van Gelre in harnas, onder overhuiving (XVII B). Marmeren graftombe (XVI b) van Karel van Gelre ( 1538) boven zijn grafkelder, waarin o.a. een zilveren kistje met hart. De tombe vertoont sporen van polychromie. Zes nieuwvergulde zandsteenen leeuwen (XVI). Tusschen den tweeden en den derden pijler van den chooromgang aan de noordzijde een geschilderd grafschrift (XVI d). Gebeeldhouwde epitafen van Joost Sasbout (1546) en van Martinus Goris (1632).

23 19 Grafmonument van George Ripperda (1696). Talrijke grafzerken (1541, 1543, 1553, 1561, enz. enz.) Gothische gedenksteentjes in den chooromgang aan de noordzijde. Fragment van een glasschildering (XVI b). Drie andere fragmenten (XIV) bevinden zich ten huize BABBERICH onder Zevenaar. Gewelfschildering ( , gerestaureerd ± 1890 door Ellens) in de zijbeuken. Overblijfselen van een muurschildering tegen den oostwand van den chooromgang en in de St.-Eusebiuskapel; tapijtschilderingen op twee kruispijlers. Twaalf gildeborden (XVII en XVIII); vier gildetafels (1766). Tekstbord (1706). Koperen kroontje (XVII b), afkomstig uit de Gasthuiskerk; verschillende schildjes (XVII c) van oude kronen. Acht zilveren bekers; een groote en drie kleine zilveren schalen (alles XVIII c). Drie klokken, waarvan eene in 1477 gegoten door Gobelinus Moer, eene in 1477 door Gherardus de Wou en eene in 1539 door Wil. Tolhuis; klokkenspel van 44 klokken, waarvan 25 in 1652 door F. Hemony te Zutfen, 7 door F. en P. Hemony, 9 in 1734 door I.B. Le Vache gegoten, en 2 zonder opschrift. Uurwerk (1650, door J. Spraeckel te Zutfen, hersteld 1835). Plattegrond der kerk (1740 door H. Schreven, wapens in 1757 door Wilh. ten Haegh). Ontwerp voor het orgel (1770). Deur (XVII) in het zuidportaal. Twee beschilderde kisten (XVII). 2. De NED. HERV. KOEPELKERK (1837 door A. Aytinck van Falkenstein, inwendig vertimmerd in 1902) bezit een orgel (1841). 3. De voormalige LUTHERSCHE KERK (XVII) aan de Koren-

24 20 markt, in 1701 verbouwd, in 1898 gerestaureerd en tot graanpakhuis ingericht, heeft opgaande Ionische pilasters, houten kroonlijst en fronton, gedichte boogramen. Boven de deur een zwaan in eene versiering, Lodewijk XIV. 4. De WAALSCHE KERK bestaat uit het 3/8-gesloten, thans uitwendig bepleisterde choor (XV c) der kerk van het voormalig St. Agnietenklooster (zie e 9). 5. De R.K. ST. WALBURGSKERK, oorspronkelijk een, vermoedelijk eenbeukige, kruiskerk (XIV b) met rechte choorsluiting, van zijbeuken voorzien, in 1499 en 1553 met kapellen verrijkt, XVII a tot arsenaal en militaire gevangenis ingericht, 1808 herwijd, 1853 belangrijk verbouwd en uitgebreid door Th. Molkenboer, bij welke gelegenheid het noordwestelijk deel instortte, bestaat thans uit een driebeukig schip met een in 1853 aangebouwd 5/8-gesloten choor; een dwarspand; vier kapellen (± 1886 gerestaureerd onder leiding van Dr. P.J.H. Cuypers) tegen den zuidwand van schip en dwarspand, en twee westtorens (de noordelijke in 1365 begonnen, in 1854 ingestort en daarna herbouwd). Tegen den westgevel een vierkante traptoren. De vensters in den noordgevel in 1886 heropend. Kruisgewelven in twee, kruisribgewelven in de twee andere kapellen, overigens gestucadoorde gewelven. De kerk bezit: Negen grafzerken (1495/1543, 1498, 1532, 1553, 1561, 1563, 1566, 1566, 1569). Twee paneelen (XVI a) van een drieluik: Aanbidding der herders en Besnijdenis. Zilveren pax (XVI a). Zilveren crucifix (voet XVI, bovendeel XVIII). Twee klokken, eene (1477) en eene in 1481 door Gherardus de Wou gegoten, beide afkomstig uit de in 1818 afgebroken St. Janskerk.

25 21 6. De R.K. KERK van den H. Eusebius (1864) bezit: Schilderij (XVI a): Kruisiging. Zilveren reliekhouder: borstbeeld (XV) van den H. Eusebius op voetstuk van Zilveren godslamp (1687). Zilveren wierookvat (bovendeel gegoten XV A, kuip gedreven XVI A.) 7. De R.K. KERK van den H. Martinus (1875) bezit een gepolychromeerd beeld (XVI a) van Maria met het Kind. 8. Van de in 1858 gesloopte ST. NICOLAASKERK (XV) bevinden zich twee ijzeren kruisen in het Stedelijk Museum. 9. Het ST. AGNIETENKLOOSTER (1404), in 1636 tot Gasthuis ingericht (zie f 3), is in 1860 gesloopt. 10. OP MARIENDAAL, ter plaatse der voormalige abdij MARIENBORN, bevinden zich fragmenten van grafzerken (XV d). f. Gebouwen van liefdadigheid. 1. Het BURGERWEESHUIS (opgericht 1583) heeft een baksteenen gevel (XVIII c), houten geprofileerde kroonlijst op dragers, gesneden houten omlijstingen in de deurtravee. Gebeeldhouwde voordeur, Lodewijk XV. Inwendig (XVIII c): gebeeldhouwde gangdeuren en trapleuning, trappenhuis met stuczoldering. In de voorkamer rechts een houten schoorsteen met schilderstuk in gesneden omlijsting. In de regentenkamer een marmeren schoorsteen met spiegel en schildering in omlijsting, stuczoldering, geschilderd behangsel. Stoel (XVII b). Gesneden omlijsting (XVII) om een bord met namen. Voorstelling van weeskinderen in costuum (XVII b). Op de linnenkamer drie eiken kasten (XVII). 2. Het R.K. BESTEDELINGENHUIS INSULA DEI is een bak-

26 22 steenen gebouw (XVIII a) met twee zijvleugels (± 1863). Houten kroonlijst op zware consoles. Gesneden deur- en raamomlijsting. Siervazen op dak en ingangshek. 3. Uit het voormalige ST. CATHARINAGASTHUIS, het eerst vermeld in 1246, XIV a aan de Bakkerstraat (zie d 6), in 1636 in het St. Agnietenklooster (zie e 9) gevestigd, bevinden zich in het Stedelijk Museum: twee altaarstukken (XV d), fragment van een glasschildering (XV), steenen antependium (vier fragmenten XVI b), houtsnijwerk van een schoorsteenmantel (1655), plank (XVI d) met de namen vang asthuismeesters, uithangbord en twee steenen beelden (XVII): oude man en vrouw. 4. ST. PETERSGASTHUIS, zie g. 1. g. Particuliere gebouwen. A. Gothiek. 1. Rijnstraat 71. Voormalig ST. PETERSGASTHUIS, gesticht 1401 in een gebouw DE MUNTE geheeten, gewijzigd 1850 en ± Boven de moderne winkelpui een gothische baksteengevel met twee uitgekraagde hoektorentjes, waaronder gebeeldhouwde draagfiguurtjes. De gevel is bekleed met steenen, afkomstig van het kasteel ENGHUIZEN bij Hummeloo. Tegen den zijgevel een vierkante traptoren met gemetselde wenteltrap. De achtergevel heeft trappen. Inwendig: balkenzoldering op ten deele nog oude zandsteenen draagstukken. Eiken kap. Klok (XV?). B. Renaissance. 2. Koningstraat 37. Achter het stadhuis een fragment van een achtergevel (XVI A), waarin drie smalle vensters met gebogen middendorpel. Zijgevel met trappen. 3. Langstraat (achterzijde van Oeverstraat 74). Gepleisterde trapgevel met bergsteenen afdekkingen en waterlijst (XVI d).

27 23 In den zijgevel gedichte vensters met overblijfselen van een kruiskozijn en ontlastingsbogen. Poortje (XVI d). Inwendig: oude balkenzoldering. 4. Kerkstraat 19. Trapgevel (XVI d), ten deele gepleisterd. Ankers. Hier naast een klassiek poortje met cartouche (± 1650). Hierachter een langwerpig gebouw (XVI c) met trapgevels aan de smalle zijden, waarin gedichte vensters en waterlijst Bakkerstraat 4 en 5, Pastoorstraat 18. Overblijfselen van zijgevels met trappen (XVI-XVII). 8. Rijnstraat 41. Gevel (XVII a, gerestaureerd 1913) met zandsteenen versieringen en gezwenkte toplijnen. Pui modern. 9. Turfstraat 3. Trapgevel (XVII b, bovendeel afgebroken) met ontlastingsbogen en zandsteenen banden. Sluitsteenen met engelkopjes. Ankers. 10. Oeverstraat 76. Gevel met opgaande pilasters, gebogen fronton, zandsteenversieringen, ook om drie ovale venstertjes. Twee steenen (linten): Groote Markt 23. Trapgevel (XVII c). Ontlastingsbogen met kopjes. Voluten tegen de trappen. Hijschbalk. Ankers. Pui modern. 12. Bakkerstraat Gewijzigde gevel (XVII) met korfbogen en banden. Kroonlijst, Lodewijk XV. Pui modern. 13. Bakkerstraat 31. Fragment van een gevel (XVIIb) met pilasters tegen een verdieping en met zandsteenen banden. Korfbogen met gebeeldhouwde sluitsteenen. Deuromlijsting (XVIII d). C. Lodewijkstijlen. 14. Bakkerstraat 56 (voorheen DIE OLDE MUNTE, waarvan aan den zijgevel overblijfselen van trappen.) Gevel Lodewijk XIV, met versierde midden-travee, waarin een alliantiewapen boven de deur. Kroonlijst op consoles. Deur, Lodewijk XIV. Inwendig (alles,

28 24 Lodewijk XIV): gang met stuczoldering, eiken trap met gesneden leuning. Trappenhuis met lantaarn. In de voorkamer een stuczoldering met mythologische schildering (1730 door A. Elliger), betimmering, schoorsteen met spiegelomlijsting, dessus-de-porte. In de achterkamer een stuczoldering, vroeg Lodewijk XV. In de achterkamer aan de andere zijde een stuczoldering, vergulde spiegelomlijsting en schoorsteenstuk. 15. Bakkerstraat 25. Gevel met kroonlijst, Lodewijk XIV, waarin een venster met gesneden omlijsting. Pui modern. 16. Onderlangs 6-8. Gepleisterde huizen met topgevels, op een waarvan: Bakkerstraat 24. Tuitgevel, Lodewijk XV, met klauwstukken en topversiering. 18. Groote Markt 6. Zie d Walburgsplein 10. Gevel (XVIII c). Versierde middentravee, Lodewijk XV. In de deuromlijsting een wapen. Inwendig: gang met stucwerk. Gesneden trapleuning. In de rechtervoorkamer betimmering, schilderingen op plafond en behangsel, en schoorsteenstuk. In de linkervoorkamer stuczoldering, schoorsteenstuk en spiegelomlijsting. 20. Bakkerstraat 19. Gevel (XVIII d) met opgaande hardsteenen pilasters. IJzeren raamhekken, Lodewijk XV. 21. Groote Markt 7. Gepleisterde gevel (XVIII d) met houten kroonlijst en fronton, waaronder een alliantiewapen. Op de Sonsbeek-weide een BOERDERIJ(XVIII) met watermolen. In het park SONSBEEK zijn in 1914 grondslagen van een kasteel (GULDEN SPIJKER? 1524) gevonden. Details. Drieharingenplaats C 64. Zeven koppen en maskers. Gevelsteen (XVI d).

29 25 Langstraat 89 en 138. Deuren, Lodewijk XIV. Koningstraat 34 en 36. Houten kroonlijsten, Lodewijk XIV. Gevelsteen. Janslangstraat 1-2 (1665). Ankers. Turfstraat 5 (XVI), St. Jansstraat 11a (1608), Varkenstraat 24. In het villapark HULKESTEIN gemetselde hekposten met vazen en opschrift, en een gesmeed ijzeren hek (XVIII c). Het kasteel ZYPENDAL (1743, doch geheel gemoderniseerd) heeft in den achtergevel een steen: Bij MONNIKENHUIZEN zijn in 1890 gebeeldhouwde grafzerken en fragmenten daarvan (XV d en XVI) gevonden. h. Musea en particuliere verzamelingen. 1. MUSEUM VAM OUDHEDEN (zie d 5). Schilderijen en afbeeldingen van oude gebouwen, portretten (o.a. van Karel van Gelre), bodestaven (XVII en XVIII), gildebekers (XVII en XVIII), munten, Arnhemsch aardewerk, zandsteenen relief (XVI a, afkomstig uit Zeddam) enz. Zie ook f NEDERLANDSCH OPENLUCHTMUSEUM. Boerenwoningen. Fragmenten van landelijke bouwkunst. Voorwerpen van folkloristisch belang enz. 3. VERZAMELING-Mr. W.F.K. BARON VAN VERSCHUER. Chineesch porselein en Delftsch aardewerk. 4. VERZAMELING-F. BARON VAN VERSCHUER. Munten. 5. VERZAMELING-Mr. W.E.J. BARON VAN BALVEREN. Familie-portretten (XVI), afkomstig uit het huis te Echteld, Uurwerken. 6. VERZAMELING-MR. E.P.A.M. SCHEIDIUS. Schilderijen

30 26 en familieportretten, o.a. van de familie van der Graeff uit Dordrecht. 7. VERZAMELING-G.H. BRAAMS. Schilderijen en portretten, o.a. een door Frans Hals. 8. VERZAMELING-VAN GROTENHUIS. Familieportretten, o.a. van het geslacht Lyauckama, door W. de Geest. 9. VERZAMELING-A. MOS. Oude schilderijen en teekeningen. 10. VERZAMELING-VAN DER TOORN. Praehistorische en Romeinsche oudheden enz. Balgooi en Keent. Balgooi. Van de R.K. KERK (H. Johannes de Dooper) is nog slechts over de toren (XIV, spits hersteld 1799), die in zijn gepleisterden voet tufsteen bevat, doch overigens geheel van baksteen is. Tegen den oostwand sporen van later verhoogd schipdak. Leliekruis. Inwendig: kruisgewelf. Twee klokken, eene gegoten door Petit en Fritsen, eene zonder opschrift. Vóór het zeer bouwvallige KASTEEL BALGOOI (XVIII A) bevindt zich een gesmeed ijzeren hek uit den tijd van den bouw. Bij het kasteel een, eveneens bouwvallige, topgevel (XVIII). Keent. Aan den straatweg bouwval der ST. ANTHONIUS-KAPEL, vermeld XV, thans in particulier bezit: muurwerk van drie traveeën en 5/8-sluiting. Barneveld. Scherven van klokbekers en van laat Saksisch aardewerk in deze gemeente gevonden, zijn in het RAADHUIS te Barneveld en in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

31 27 Barneveld. Het RAADHUIS bevat verder: Fragment van steenen waterbekken (XIV) en verguld koperen Christusbeeldje (XIII), afkomstig uit de oude kerk te Garderen. Draagsteenen en sluitsteen (XIV), afkomstig uit de oude kerk te Voorthuizen. Steenen console (XVI a). Koperen kaarsenstandaard (XVII d). Copie der Mariakroon, eertijds in de Ned. Herv. Kerk. Fragmenten van gebrande ruiten (XVI d-xvii A). Geëtste drinkglazen (XVIII). De NED. HERV. KERK (H. Odulphus) is een baksteenen hallenkerk (XV c), ontstaan door vergrooting eener kruiskerk (XIV), geteisterd o.a. in 1421, 1482, 1517, hersteld in 1645 en Zij heeft een 5/8-gesloten choor, smaller dan het middenschip en eenen toren, beneden midden-xiii, verhoogd XIV, (herhaaldelijk verbrand o.a. 1653, 1683, 1828, 1870) tegen welks oostwand sporen van twee lagere schipdaken. De oostgevels der zijbeuken hebben toppen XVI a. Kruisribgewelven. In den toren overblijfselen van een stergewelf, alsmede van de voormalige torentrap en den toegang daartoe. Op het choor een ijzeren kruis van den in 1752 afgebroken dakruiter. De kerk bezit: Eiken preekstoel (1654), banken (1654, 1658 en 1728) en doophek (1654). Koperen lezenaar (1727) en twee dito doopbogen (XVII). Orgel (1766). Wijzerplaat met beeldje van Mozes (XVIII). Grafzerken (XV-XVIII). Grafmonumenten: 1793, 1796 (door A. Ziesenis), XVIII d en 1808 (door Guillot). Doopzilver (1841). Drie klokken: eene in 1634 gegoten door Peter van Trier en Jan Philipsen, eene in 1711 door Claes Noorden en Jan

32 28 Albert de Grave, en eene door J.M. van Bergen te Heiligerlee. De in 1862 ontdekte muurschilderingen zijn overgewit. De Mariakroon (XV), in 1629 uit de St. Janskerk te 's-hertogenbosch geroofd, bevindt zich in het Rijksmuseum te Amsterdam. Langstraat 39. Topgevel met vlechtingen en: Garderen. De NED. HERV. KERK (1859) vervangt, blijkens een gedenksteen boven den oostelijken ingang, eene kerk van 1575, gebouwd na het verbranden eener oudere (gesticht 1050 en gewijd aan den H. Gangulphus), wier merkwaardige baksteenen toren (XIV a, verhoogd XV, spits vernieuwd XVIII), een spitsbogig tongewelf bevattend, nog staat. Zij bezit: Koperen lezenaar (1736). Twee koperen kronen (XVII). Avondmaalsbeker (1723). Klok (1802). Een fragment van een steenen waterbekken en een verguld koperen Christusbeeldje (XIII), uit deze kerk afkomstig, zijn thans in het Raadhuis te Barneveld. Kootwijk. De NED. HERV. KERK, thans in huur bij de Gereform. Gemeente, heeft een geheel gepleisterd schip (XVI a, eene kapel stond hier reeds XI c) met een gepleisterd driezijdig gesloten choor, en eenen baksteenen toren (XVI a, spits 1838 verlaagd), met overhoeks geplaatsten achtkantigen traptoren, gedekt door een baksteenen spits. Klok (XIX a?) zonder opschrift. Voorthuizen. Van de kerk (H. Odulphus), welke door de tegenwoordige NED. HERV. KERK (1865) vervangen wordt, is de baksteenen toren

33 29 (XV) met traptoren over en bevinden zich eenige overblijfselen in het Raadhuis te Barneveld (z. blz. 27). Zij bezit nog: Koperen lezenaar (1710) en dito zandlooperhouder (XVII c). Twee koperen kronen (1710). Drie klokken: twee in 1775, en eene in 1776 gegoten door Alexius Petit en Zoon. Batenburg. Een aantal hier opgegraven urnen is in het museum der paters Franciscanen te Megen; enkele Romeinsche bronzen munten bevinden zich in het museum van het Provinciaal Genootschap in Noord-Brabant. De NED. HERV. KERK heeft van de oude, sinds 1443 collegiale kerk (H. Willebrordus, later H. Victor) nog het driebeukige baksteenen schip met zuidportaal en den ingebouwden toren (alles XVI a) over, alles uit- en inwendig gewit. Choor afgebroken. Uitbouw: grafkelder (XVII). Tegen den zuidmuur van het schip ankers: Inwendig: gestucadoorde zoldering (1836). De kerk bezit: Hardsteenen doopvont (XIII A, gerestaureerd). Eiken preekstoel (1665), doophek en heerenbank (XVII b); banken (XVII b). Eiken voorzangerslezenaar (1669). Orgel (1770, door Crane). Grafzerken (1429, 1540, 1616, 1618, 1645, 1666 enz.) Een gebrandschilderd glas (XVII). Elf rouwborden (XVII en XVIII); borden met namen der predikanten. Koperen kroon (XVIII d). Twee zilveren bekers (XVII B), dito schotel (XVIII c) en schenkkan (1850). Klok, in 1758 vergoten door Alexius en Petrus Petit.

34 30 Uurwerk (1634, door Jan van Call, hersteld 1846). Van het SLOT TE BATENBURG, grootscheepschen kasteelaanleg van ± 1600, op ouderen grondslag, en in 1795 verbrand, zijn slechts bouwvallen over: een ringmuur met bastions en uitgekraagde spie-torens; een fragment van een poortgebouw; en een groote ronde toren, waarbinnen overblijfselen van schoorsteenen en kruiskozijnen, alles van baksteen met banden van bergsteen. Overwelfde kelders. Tuin nog KASTEELSCHE BLOEMHOF geheeten. Vier bronzen kanonnen en een gedenksteen zijn in 1795 naar het kasteel te Bentheim overgebracht. Beesd. Akkooi. De NED. HERV. KERK (1844) heeft nog twee geledingen van den zwaren baksteenen, in zeer vervallen staat verkeerenden en sterk hellenden toren (XV d) der vorige kerk. Gemetselde fialen. Inwendig: een beschadigd stergewelf; hierboven een koepelvormig gewelf. De kerk bezit: Doophek en -banken (XVII B). Twee psalmborden (1840). Twee kristallen kronen (XVIII d). Gegraveerden zilveren beker (XVII b). Klok (1700). Beesd. De NED. HERV. KERK (± 1825), vervangt eene oudere (vroegste vermelding: 1259), wier zware, van zijn spits beroofde toren (XV c) van baksteen met bergsteenbanden, nog staat. Hierin kraagsteenen van een verwijderd kruisribgewelf. Traptoren met gemetselde wenteltrap. De kerk bezit: Orgel (± 1730), afkomstig uit de Fransche kerk te Vianen. Klok, in 1468 door Johannes en Willem Hoerken gegoten. De R.K. KERK (1877) bezit: