Nederlandse Kranswieren. 5. Klein glanswier [Nitella hyalina (DC.) Agardh]

Transcriptie

1 Fig. Nederndse Kranswieren 5. Klein gnswier [Nitel hyalina (DC.) Agardh] Joop+C. van Raam (Rijksherbarium, afd. Algologie, Postbus 9514,2300 RA Leiden) Eduard+X. Maier (Henri Dunantsingel 68, 1902 EB Castricum) Stoneworts of the Nethernds 5. Nitel hyalina (DC.) Agardh Nitel hyalina has always been very rare in the Nethernds. Two records in the province of Friesnd are of old date. The most recent record in northwestern Overijssel dates from It is now only known to survive in the border area of Utrecht and NoordHolnd. Although it is still present at two sites in the Naardermeer, it is seriously threatened by increase in water turbidity. Data on all known localities, ecology and phytosociology are presented. [Article 4 in this series has been published in Gorteria 19 (1993):88 94.] Nitel hyalina (DC.) Agardh, Systema Algarum (1824) Basioniem: Chara hyalina DC., Lamk. & DC., Fl. Fr. 6 (1815) 247. Lectotype: leg. Hectot, 1805 (G), Lac de GrandLieu [bij Nantes, de soort is daar nog steeds aanwezig]. Determinatiekenmerken In Nedernd is Klein gnswier de enige krans wiersoort die op de meeste stengelknopen een extra krans korte kranstakken tussen en onder de normale, nge, kranstakken bezit (zie Figuur lc). De habitus is zeer kenmerkend. De jonge pnt geeft de indruk van een kralensnoer (zie Figuur ), oudere pnten met lossere bolvormige hoofdjes (zie Figuur lb) kunnen verward worden met Nitel tenuissima, deze soort heeftechter nooit accessorische kranstakken. Beschrijving van het Nederndse materiaal Pnten klein, weinig vertakt, grijsgroen, tot 20 cm ng, met nge internodiën. Kransen in dichte, bolvormige tot 2 cm brede hoofdjes, omgeven door een dikke slijmag. In elke krans zowel nge (primaire) als korte (accessorische) kranstakken. Primaire kranstakken uitstaand, tot 1 cm ng, dubbel vertakt, eindtakken 2cellig, eindcel kort spits. Accessorische kranstakken in 1 of 2 kransen, afhangend of iets uitstaand, tot 0,5 cm ng, niet of enkel vertakt. Eénhuizig. Oögoniën tot 0,5 x 0,4 mm. Oösporen roodbruin, tot 0,3 x 0,3 mm. Antheridiën tot 0,4 mm diam. Het Nederndse materiaal is uniform: er zijn variëteitenof geen vormen te onderscheiden. Areaal Klein gnswier is bekend uit alle werelddelen en wordt aangetroffen tussen 65 N.B. en 50 Z.B. 1 Het komt ook voor op een aantal aantal oceanische einden (Nieuw Caledonië, Nieuw Zeend, Madagascar, Gran Canaria Japan, 2 ). Binnen haar grote Gorteria 21 (1995) 101

2 Fig. 1. Klein gnswier ( Nitel hyalina). a. Habitus jonge pnt (x 0,75); b. habitus oudere pnt 17 (x 0,75); c. stengelknoop met nge primaire takken (A) en korte accessorische takken (B). verspreidingsgebied is de soort uiterst zeldzaam. In Europa is Klein gnswier bekend enkele van groeipatsen nabij de MiddelndseZee 3 (Spanje, ZuidFrankrijk 4 5 en Italië; ook in NoordAfrika), van WestEuropa (Portugal, ZuidoostEngend 6, WestFrankrijk 7 Nedernd), van het Alpengebied 8,, ngs de BovenRijn 9 en in ZuidFinnd. 102 Gorteria 21 (1995)

3 Fig. Voorkomen in Nedernd 2 Klein gnswier is voor het eerst in Nedernd verzameld bij Veenwouden in de 'Sanjes' door Sprée in juni De volgende vondst is pas een halve eeuw ter door Geerts & Ronner in augustus 1905 in de Oudegaaster Zanding bij Drachten. Op deze beidefriese vindpatsen is ze sindsdien niet meer teruggevonden. Na 1940 zijn van Klein gnswier vondsten bekend uit het Vechtpssen gebied en Noordwest Overijssel. 11 In NoordwestOverijssel is Klein gnswier voor het atst in 1969 verzameld in het Zuideindiger Wijde. In het Vechtpssen gebied komt het nu weer voor de noordoostrand van het Grote Meer in het Naardermeer. ngs (Nitel hyalina) Fig. 2. Voorkomen van Klein gnswier (); 1930 tot na 1980 ( ). in Nederndvóór 1930 ( ); Gorteria 21 (1995) 103

4 3a 3a 2a 2m Vegetatie In Nedernd wordt Klein gnswier beschouwd als kensoort voor het Nitellopsidetum obtusae, een associatie uit het VerbondCharion fragilis. 12 De meeste Nederndse vegetatieopnamen met Klein gnswier zijn gemaakt in of ngs de rand van Nitellopsis obtusavelden. De vegetaties zijn meestal dicht, ééngig en soortenarm (zie Tabel 1). Vergelijkbare vegetatieopnamen zijn bekend van het Bodenmeeren ngs de BovenRijn bij Straatsburg. 8 9 Tabel 1. Enkele vegetatieopnamen met Nitel hyalina Opname nummer afkomstig van W R W R V jaar Nitel hyalina 5b 4b 5b r 5b Nitellopsis obtusa 3a 3b Chara aspera 3a lp Fontinalis antipyretica 2a Nitel mucronata r Scirpus custris 2m Phragmites australis +a Myriophyllum spicatum r Potamogeton lucens r Najas marina Eleocharis acicuris Chara globuris Nitel flexilis +a na 2m 2m 1, 2 & 3: Naardermeer; 4: ZuideindigerWijde; 5; Tienhovense pssen. W 16; 16 = W. van Wijngaarden (1978) R = J.C. van Raam (n.g.); V = Th. Visser (1972). Ecologie Het voorkomen van Klein gnswier is beperkt tot ondiep water ngs de rand van meren en pssen; de waterdiepte varieert van 0 tot 1 m. Klein gnswier is bestand tegen kortstondig droogvallen, waarbij de dikke slijmag de pnten tegen uitdrogen beschermt. Nitel hyalina is bij ons gevonden 13 op zandbodems met een dun veen of slibdek; het water is helder, kalkrijk (meer dan 40 mg Ca2+ /1) en zoet (minder dan 150 mg CD/1). De met behulp van de vegetatieopnamen berekende ecologische spectra 14 (Figuur 3a, b) wijzen ook op zoet (S 15 : ksse 0 tot 1), kalkrijk water (R 15 : ksse 7 tot 8). In Nedernd, Duitsnd en Zwitsernd is het water matig voedselrijk (N 15 : ksse 4 tot 5). In ZuidwestEuropa [Frankrijk (Les Landes) en Portugal] kwamen vegetaties met Nitel hyalina ook voor in tamelijk voedserm (N: ksse 3 in Figuur 3b) en minder kalkrijk water (R: ksse 5 tot 6 in Figuur 3b). 104 Gorteria 21 (1995)

5 a. Nitel hyalina vegetaties Nedernd n= 16 b. Nitel hyalina vegetaties Frankrijk, Duitsnd, Zwitsernd n = 22 Fig van Ecologisch spectrum Nitel hyalina op basis vanellenbergwaarden van vegetatieopnamen en soortenlijsten (n = aantal gebruikte vegetatieopnamen en soortenlijsten). Klein gnswier kiemt als het water helder en de watertemperatuur voldoende hoog is, meestal pas at in het voorjaar na een algenbloei. De pnten sterven snel af bij vorst of te weinig licht. Onder gunstige omstandigheden worden bij ons tot in december nog fructificerende pnten gevonden. 1. R.D. Wood, Monograph of the Characeae. Weinheim. 2. J.C. van Raam & N. Gonzales, 1995 (in druk). Charophytes of the Canary Isnds. Botanica Macaronesica. 3. R. Corillion,1957. Les charophycées de France et d'europe occidentale. Angers. [Op het merendeel van de Franse groeipatsen is de soort echter inmiddels verdwenen]. 4. M. Guerlesquin & V. Podlejsky, Characées et végetaux submerges et flottants associés dans quelques milieux camarguais. Naturalia monspeliensia, sér. Bot. 36: W. Krause, CharaceenStandorte in Portugal mit besonderer Rücksicht auf den Einfluss der Menschen. Mitt. Flor.soz. Arb.gemeinsch., N.S. 3: J.A. Moore, Charophytes of Great Britain and Irend. BSBI Handbook No.5. [Vermeldt twee vindpatsen in ZuidEngend; Nitel hyalina is daar sinds 1914 niet meer gevonden]. 7. R. Corillion, Flore des Charophytes du Massif Armoricain. Paris. 8. J.B. Lachavanne & R. Wattenhofer, Contribution è 1'étude des Macrophytes Comm. Intern. Protect. Eaux du Léman contre Pollution, Genève. du Léman. 9. W. Krause, Zur Characeenvegetation des Oberrheinebene. Arch. Hydrobiol. Suppl. 35: De eerste vermelding van Nitel hyalina voornedernd is te vinden in: A. Braun & O. Nordstedt, Fragmente einer Monographie der Characeen. Abh. K. Akad. Wiss. Berlin 1882: 1211 (p.78: " 'Sanjes' Neenwouden"). Materiaal van de eerste vondst is ruime schaal op verspreid als: Braun, Rabenhorst & Stizenberger Characeae Exsiccaten no. 21 (Die Characeen Europa's, Fase. 1, 1857). 11. Vindpatsgegevens (met uurhok): 1) Veenwouden, Sanjes, leg. Th. Sprée, (uurhok 6.43). 2) Drachten, Oudgaasterzanding, leg. J.M. Geerts & L. Ronner, (11.24). 3) Naardermeer, Grote Meer, bij de Kooi, leg. E.M. Van Zinderen Bakker, (25.58). Gorteria 21 (1995) 105

6 4) Giethoorn, Bovenwijde, leg. C.J. Verheij, (16.55). 5) Naardermeer, Grote Meer, Kale Dijk, leg. A.J. Gorterter Pelkwijk, (25.58); idem, leg. E.X. Maier & B.A. Maiervan Haagen, Hier aanwezig tot 1981, na 1988 weer regelmatig gevonden, ook in 1994 daar aangetroffen. Zie ook: T.J.M. Spruijt, Waterpnten in het Naardermeer Kranswieren: afscheid of perspektief? Rapport Werkgr. Pntensyst. en Oecologie van Algen, V.U. Amsterdam (en jaarlijkse versgen van kranswierinventarisaties in het Naardermeer vanaf 1985 in opdracht van Natuurmonumenten). 6) Wanneperveen,ZuideindigerWijde, leg. C. van den Hoek, (21.15) (in herbarium als Nitel flexilis); idem, leg. J.C. van Raam, ) Kortenhoef, Het Hol, Gat van de Zandheuvel, leg. E.X. Maier & B.A. Maiervan Haagen, (31.17); idem, leg. P. Bogaers, J. Prins & J. Wiertz, augustus ) Naardermeer, Grote Meer, bij het Machinegebouw, leg. W. van Wijngaarden, augustus 1972 (25.48). In 1993 hier weer gevonden(leg. Provinciale Milieuinventarisatie NoordHolnd). 9) Breukelen, Loenderveense Ps bij Terra Nova, leg. P. Bakker, (31.17); idem, leg. J. Wildschut, september Tot ca hier rijkelijk aanwezig, niet meer teruggevonden na het inten van water uit de Vecht. 10) Tienhoven,petgat in Tienhovense pssen, leg. Th. J. Visser, augustus 1970 (31.37) (zie noot 16). 11) Maarssen, Middelste Maarsseveensche Ps, leg. J. Laurijssen, september 1974 (31.37). Vrijwel al het materiaal bevindt zich in het Rijksherbarium (L). Segal & Groenhart vermelden in 1967 Chara verrucosa uit het Zuideindiger Wijde. Heas is hun herbariummateriaal zoekgeraakt. Van Raam heeft dit materiaal indertijd vluchtig bekeken en kwam toen tot de conclusie dat deze Chara verrucosa een mengeling is van Nitel hyalina en Chara aspera. S. Segal & M.C. Groenhart, Het ZuideindigerWijde, een uniek verndingsgebied. Gorteria 3: J.H.J. Schaminée, E.X. Maier & J.C. van Raam, 1995 (in druk). Charetea fragilis. In: J.H.J Schaminée (red.), De Vegetatie van Nedernd 2. Pntengemeenschappen van open water, moerassen, bronnen en hoogvenen. J.C. van Raam & E.X. Maier, Nederndse Kranswieren. 1. Sterkranswier [Nitellopsis obtusa (Desv.) J. Groves]. Gorteria 15: E. Nat, J. Simons, M.A.A. de Haye & H. Coops, Watersysteemverkenningen Historisch en actueel verspreidingsbeeld vankranswieren in Nedernd in samenhang met waterkwaliteitsfactoren. RIZA werkdocument X. 14. Voor het samenstellen van een ecologisch spectrum wordt in de gezamenlijke opnamen de procentuele verdeling van de 'Ellenbergwaarden' van alle voorkomende soorten berekend. M.A.P. Horsthuis & J.H.J. Schaminée, Verspreiding en ecologische spectra pntengemeenschappen in Nedernd. IBNrapport 021. Wageningen. van 24 Ellenbergwaarden voor hogere pnten en mossen naar: H. Ellenberg et al., Zeigerwerte von Pfnzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18. J. Wiertz, J. van Dijk & J.B. Latour, Move: vegetatiemodule; de kans op voorkomen van ca. 700 pntensoorten als functie van vocht, ph, nutriënten en zout. RINrapport 92/24. Voor kranswieren naar: J.C. van Raam & E.X. Maier, Overzicht van de Nederndse Kranswieren. Gorteria 18: S: Saliniteit, 0: zout mijdend, 1: zoutverdragend (0 tot 0,1 % CE); N: nutriëntenstikstofwaarde, 3: stikstofarm, 5: matig stikstofrijk; R: zuurgraadkalkgehalte, 5: matig zuur, 8: vrij kalkrijk. 16. Th.J. Visser, Het Tienhovense Pssengebied. Een vegetatiekundige studie in de jaren Versg I.S.P., R.U. Utrecht. W. van Wijngaarden, Typologie van water, slootkant, moeras, moerasstruweel en moerasbosvegetaties in het Gooi. Versg I.S.P., R.U. Utrecht. 17. Fig. naar: W. Migu, Die Characeen Deutschnds etc.; Fig. lb: R.D. Wood & K. Imahori, Iconograph of the Characeae: 349. Weinheim;Fig. lc: zie noot Gorteria 21 (1995)