WaterLIJN. nr.45 december Nieuwe bestemming voor. 6 In dit fortwachtershuis. 8 Het bunker-theehuis

Transcriptie

1 nr.45 december 2013 WaterLIJN 4 Nieuwe bestemming voor Fort Vuren en t Hemeltje 6 In dit fortwachtershuis willen wij oud worden 8 Het bunker-theehuis van Cor van Zadelhoff Jeroen Bootsma Het team op Fort Vechten Christiaan Krouwels Dagbesteding en reïntegratie op Fort Vechten Eind september is op Fort Vechten een pilotproject begonnen op het gebied van dagbesteding en reïntegratie. Het project loopt zes maanden en is bedoeld om de maatschappelijke functie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te versterken. Het gaat in totaal om tussen de vijftien en twintig cliënten, vertelt Auke Vos van de stichting Werk aan de Linie. Onder begeleiding verrichten ze werk in onder meer de groenvoorziening bladblazen, maaien, zagen, dat soort klussen en andere ondersteunende werkzaamheden, zoals houtbewerking en horeca. Voor een aantal deelnemers is het een mooie kans op een terugkeer naar de arbeidsmarkt. De ervaringen zijn zoals altijd bij dergelijke projecten niet eenduidig, maar ongetwijfeld pakt het voor een aantal mensen heel goed uit. Zo n fort is natuurlijk een prachtige plek, die tot de verbeelding spreekt. Enkele deelnemers horen ondertussen bij wijze van spreken al bijna tot het meubilair. Voor informatie: Uitwisselingsprogramma maakt duidelijk: We kunnen niet zonder vrijwilligers Het was een veelzijdig programma, dat een groep vrijwilligers uit diverse Europese landen medio september volgde: werken aan de restauratie van de kanonremise in Fort Asperen, waarbij 200 kilo zware deuren moesten worden versleept. Samen met de vrijwilligers van World Heritage Volunteer Programme groepsschuilplaatsen toegankelijk maken op Fort Rijnauwen, en struiken en klimop verwijderen op Werk aan het Spoel. Het waren geweldige dagen, vertelt Jeroen Bootsma, projectleider duurzaam beheer bij het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, en het programma maakte opnieuw duidelijk hoe belangrijk vrijwilligers zijn voor de Linie. We kunnen en willen niet meer zonder ze. Jeroen Bootsma is betrokken bij het Interreg IV B-project SHARE, waarin de mogelijkheden worden onder- vervolg op pag. 2

2 A G E N D A A C T U E E L Vervolg pag. 1 zocht van nieuwe, toekomstvaste manieren van beheer van de objecten van de Waterlinie. De samenleving neemt dit langzaam maar zeker over. Vrijwilligers zijn daarbij onontbeerlijk; zij voelen zich vaak een beetje mede-eigenaar van een fort en zijn daardoor zeer betrokken. We zoeken naar de beste manier om hun inzet te optimaliseren. Een van de manieren om dit te bereiken is een zogenoemd Heritage Skills Passport, een certificaat waarin wordt aangetekend wat de vrijwilliger kan en tot stand heeft gebracht in de Waterlinie. Dit maakt opgedane ervaringen tastbaar. Wellicht kan het soms zelfs dienst doen als opstap naar de arbeidsmarkt. Social media De grote vraag is natuurlijk: hoe bereik je de vrijwilligers? Daar zijn tal van manieren voor. Social media spelen een belangrijke rol, maar ook mond-tot-mondreclame. Succesverhalen en positieve ervaringen zijn daarbij vertrekpunt. Dit vraagt vooral lokale inzet. De support van de forteneigenaren en exploitanten is onontbeerlijk, vervolgt Jeroen Bootsma. Ook wat dat betreft was het uitwisselingsprogramma van belang. Eigenaren en exploitanten konden met eigen ogen zien wat een groep enthousiaste vrijwilligers onder deskundige begeleiding voor elkaar kan krijgen, zelfs in een enkele dag. Dat heeft ons veel goodwill opgeleverd, en dat gaan we verder uitbouwen, in samenwerking met de Stichting Liniebreed Ondernemen. Scholieren In het kader van SHARE zijn inmiddels 16 pilotprojecten gaande. Zo is op Fort Vechten een project gaande op het gebied van reïntegratie (zie ook het artikel op pagina 1). Ook wordt in het noordelijk deel van de Linie een vrijwilligersgroep opgericht voor het groenbeheer op een groot aantal forten en de gemeentelijke vestingwerken van Weesp en Muiden. Dat gaat om inrichtingsmaatregelen en een gezamenlijk beheerplan, aldus Jeroen Bootsma. Er wordt samengewerkt met professionals, wat een verantwoord en breed gedragen eindresultaat oplevert, en bovendien nemen de beheerkosten op die manier af. Een ander interessant project valt onder de hoede van de Stichting Behoud Waterlinie Bommelerwaard. Samen met een regionale HBO-opleiding en een lokale praktijkschool wordt gewerkt aan wat men noemt eerherstel van het groen op en rond de Batterij Pouderoijen. Scholieren van beide opleidingen voeren het door de Stichting opgestelde beheerplan uit, in eendrachtige samenwerking. Wat mij betreft maar een van de prachtige voorbeelden van wat er allemaal mogelijk is. KERSTKNUTSELMIDDAG OP WERK AAN DE KORTE UITWEG Op zaterdag 21 december kunnen kinderen lijmen, verven, kleuren en kerststukjes maken op Werk aan de Korte Uitweg in Tull en t Waal. Met het theehuis in kerstsfeer, een hapje en een drankje wordt het ongetwijfeld een gezellige middag. Mama s, papa s, oma s en opa s zijn ook van harte welkom. WANDELEN OVER HET NIEUWE JAN BLANKENPAD Op 8 november 2013 opende wethouder Roeland Geertzen van Culemborg het Jan Blankenpad, een nieuwe wandelroute door de uiterwaarden en over de dijk tussen het Werk aan Het Spoel en Fort Everdingen. Het pad leidt langs twaalf Momenten van Waterkracht. Ook wordt gebruik gemaakt van QR-codes, die toegang geven tot extra informatie. Het Jan Blankenpad kwam tot stand met steun van het Programma Waterkracht en met medewerking van EDU-ART Arnhem, het Steunpunt NME Culemborg en de Veldkeuken. RONDOM HET HAARDVUUR BIJ FORT AAN DE KLOP Het terrein van Fort aan de Klop is tijdens de wintermaanden ingericht als magisch wintereiland. Rondom het wachthuis wordt de glühwein verwarmd boven een haardvuur. Rond het vuur staan picknickbanken en er liggen fleecedekens voor u klaar. Fort aan de Klop heeft verschillende arrangementen. WIJN PROEVEN IN VERNIEUWDE CAPONNIÈRE Wijn- en proeflokaal La Caponnière is een ontmoetingsplek net buiten het centrum van vestingstad Gorinchem, gelegen in een oude bomvrije geschutsplaats van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Sinds eind september is het vestingmonument iedere zaterdag en zondag geopend en kunnen bezoekers terecht voor een glas wijn van de wijnkaart, koffie en iets te eten. Doordeweeks is La Caponnière geopend op afspraak. SLOTBIJEENKOMST PROGRAMMA WATERKRACHT! Het programma Waterkracht, in het Gelderse deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, loopt dit jaar af. Dit programma ondersteunt bottom-up initiatieven in het Waterlinielandschap, waaronder Licht op de Linie, Radiobaken, Aangeland in Gelderland en het Jan Blankenpad (zie het bericht elders op deze pagina s). In het programma werkte Gelders Genootschap (programmaleiding) samen met Gelders Erfgoed, Kunst en Cultuur Gelderland, landschapshistoricus Ferdinand van Hemmen en Provincie Gelderland. Op maandag 2 december vond de slotbijeenkomst van het programma plaats op Fort Asperen. Provincie Gelderland, opdrachtgever van Waterkracht, onderzoekt mogelijkheden voor een vervolg. NIEUWE BESTEMMING VOOR FORT NIEUWERSLUIS In 1996 deed het Ministerie van Defensie Fort Nieuwersluis over aan de Vereniging Natuurmonumenten: 5,5 hectare unieke natuur met zes militaire gebouwen. Ruim een jaar geleden besloot Natuurmonumenten om de exploitatie van een deel van het fort uit te besteden. Vijf inwoners van het dorp Nieuwersluis maakten plannen voor een nieuwe passende bestemming van het fort. Zo ontstond een hechte samenwerking tussen Natuurmonumenten en de vijf initiatiefnemers, die inmiddels alle activiteiten op het fort hebben ondergebracht in een stichting. Een aantal activiteiten: verhuur van kantoor- en vergaderruimtes, een theetuin en allerlei kleine culturele en sociale evenementen. Meer informatie: NAAM MUSEUM FORT VECHTEN IS BEKEND In maart 2015 wordt het Waterliniemuseum Fort bij Vechten geopend. Dat is precies het jaar dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie 200 jaar bestaat. Op dit moment wordt er flink gebouwd op Fort Vechten. Het vernieuwende museale concept is ontwikkeld in nauwe samenwerking met Museum Slot Loevestein en Nederlands Vestingmuseum Naarden, liniepartners in het noorden en zuiden van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Samen met Waterliniemuseum Fort bij Vechten vormen zij straks het Nationaal Waterliniemuseum. De provincie Utrecht is initiatiefnemer van het museum. FORT RIJNAUWEN IN DE ERFGOEDREEKS Onlangs verscheen deel 11 van de Waterlinie Erfgoedreeks. Fortengids en Waterliniekenner Dirk de Groot trekt u de geschiedenis in van het grootste fort van de Waterlinie. Ook neemt hij u mee in de flora en fauna van dit natuurfort van Staatsbosbeheer. De bezoekersgids is voor 7,50 te bestellen bij de uitgever: 2 WaterLIJN december

3 W E R K I N U I T V O E R I N G NIEUWBOUW OP FORT VUREN EN FORT T HEMELTJE Het resultaat is spectaculair Fort Vuren en Fort t Hemeltje zijn twee van de forten in de Waterlinie die worden gemoderniseerd, met respect voor het verleden maar met veel meer mogelijkheden voor een passend gebruik. Op Fort Vuren komen enkele luxe overnachtingsmogelijkheden, op Fort t Hemeltje een kleinschalig erfgoedkantoor. Straks kunnen hier dertig tot vijftig mensen aan de slag, in een authentieke omgeving. Fort Vuren was al een mooi fort, aldus exploitant Ben Spee, maar het wordt nog veel mooier. We hebben een bed & breakfast en een mooie horecagelegenheid, maar binnenkort komen daar nog luxe overnachtingsmogelijkheden bij. We verwachten daar veel van. Het realiseren van de drie luxe appartementen, die ondergronds in de bomvrije kazerne worden aangebracht, vormt het sluitstuk van een grote opknapbeurt van het aan de Waal gelegen fort, die in totaal vier jaar heeft geduurd. We zijn begonnen met de contrescarp, het gemetselde talud van de gracht, en met de centrale toren, het oudste deel van het fort, somt Ben Spee op. Beide gezichtsbepalende onderdelen zijn in hun oude grandeur hersteld. Daarna zijn we begonnen met de bomvrije kazerne, waarvan de achterkant volledig is afgegraven, en waarin de nieuwe appartementen zijn aangelegd. Nu de grond weer opnieuw is aangebracht, zie je daar niets meer van. Het ontwerp van de nieuwe appartementen is van Maurice Architecten uit Gorinchem. Een bewuste keuze, aldus Ben Spee: We werken alleen met bedrijven uit de omgeving, daar Fort Vuren For t Vuren begint wat ons betreft duurzaamheid. Het ontwerp werd onder meer vanwege de robuuste materiaalkeuze gunstig ontvangen door het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het resultaat is spectaculair, onder meer omdat de eetkamer maar liefst zeven meter hoog is. Fort Vuren is op deze manier klaar voor de komende vijftig jaar, aldus de exploitant, en dat is iets om trots op te zijn. Onze doelstelling was conserveren en moderniseren, zonder dat de oorspronkelijke gebouwen worden aangetast. En dat is boven verwachting gelukt. Stel dat iemand op het opmerkelijke idee zou komen om Fort Vuren weer om te bouwen tot militair verdedigingswerk, dan is dat in een handomdraai gebeurd. Dan slopen we alles er zo weer uit. Met een lachje: Maar ik verwacht niet dat dat nodig zal zijn. Kantoorruimte Zo n dertig kilometer naar het noorden, op het terrein van Fort t Hemeltje in de gemeente Houten, wordt eveneens hard gewerkt aan een opknapbeurt. Ook hier wordt, ditmaal naar een ontwerp van bureau voor erfgoedontwikkeling Bunker Q, de achterkant van de bomvrije kazerne tijdelijk afgegraven. Maar anders dan bij Fort Vuren is dat niet ten bate van een horecagelegenheid, maar voor nieuw te realiseren kantoorruimte. Dankzij de vijftien meter diepe uitbouw is het fort straks ook via de achterkant te bereiken, vertelt Jurrie de Vos, namens eigenaar Staatsbosbeheer verantwoordelijk voor het in goede banen leiden van het project. In samenwerking met de provincie en de gemeente hebben we een plan ontwikkeld voor een prachtig erfgoedkantoor wat in delen of als geheel verhuurd kan worden. Straks kunnen hier dertig tot vijftig mensen aan de slag, in een authentieke omgeving, want aan de binnenruimten hebben we vrijwel niets veranderd. De grootste ingreep is het verwijderen van de witkalk van de muren, waardoor het gebouw weer gaat ademen en de oorspronkelijke bakstenen weer duidelijk zichtbaar zijn. Verder is Achterzijde bomvrije kazerne Fort Vuren met een vernuftige ingreep de verdiepingvloer met een kleine tien centimeter verlaagd, waardoor de geluidsisolatie verbetert en er ruimte komt voor kabels en leidingen. Ook dat is goed gelukt. Wandelroute Een huurder van het pand is inmiddels ook al gevonden: Insid, een organisatie die zich bezighoudt met duurzaam veranderen. Carlos de Bourbon de Parme, die eerder heeft samengewerkt met het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, is hiervan de directeur. Als straks de gronddekking weer is aangebracht en de kantoorruimte begin volgend jaar is opgeleverd, zullen we hen van harte verwelkomen. Onderdeel van de opknapbeurt van het fort is verder een wandelroute, waarbij onder meer de gracht en een gemetselde onderdoorgang publiek toegankelijk worden. Hoe we dat verder oplossen, moeten we nog uitzoeken, maar uitgangspunt is dat het fort in elk geval breder toegankelijk wordt, zonder de werknemers in de kantoren al teveel te storen. Zo kunnen de mensen die hier werken en de mensen die dit mooie fort komen bezoeken, er allemaal van genieten. Voor meer informatie over Fort Vuren: Voor Fort t Hemeltje: Maurice architekten BunkerQ Fort Vuren Gevel bomvrije kazerne Fort 't Hemeltje Fort 't Hemeltje, achterzijde 4 WaterLIJN december

4 M E N S E N I N D E L I N I E A C H T E R G R O N D EUROPESE AT FORT BIJEENKOMST IN ANTWERPEN We werken twee kanten op Regelmatig komen de partners van het Europese AT FORT project bijeen, onlangs weer in Antwerpen. Je ziet dat de problemen waar wij in Nederland mee worstelen, heel goed vergelijkbaar zijn met problemen elders. Hier willen wij oud worden Boswachter Andries van Barneveld woont al jaren in de fortwachterswoning van Fort Rijnauwen, een groene postzegel aan de rand van de stad. De essentie voor hem: leven met de natuur. Het gebeurt niet iedere week, maar toch met enige regelmaat: een van de kippen van Andries van Barneveld scharrelt op het erf terwijl er plotseling een schaduw uit de hemel neerdaalt: een havik op zoek naar een prooi. Als de boswachter het op tijd ziet, rent hij erheen en redt de kip, maar soms is hij te laat en dan is-ie dood. Ze sterven van de stress, dus niet door de klauwen van de havik. Daarmee pakt hij ze alleen maar beet. Hoewel het welzijn van het pluimvee hem aan het hart gaat, zijn dergelijke gebeurtenissen voor Andries van Barneveld de essentie van het wonen bij Fort Rijnauwen: leven met de natuur. Niet alleen tussen de haviken, maar ook tussen de steenmarters, uilen, reeën, vossen en sinds kort zelfs dassen. Dit jaar heb ik ze voor het eerst gezien in het stiltegebied achter het fort, een geweldige ervaring. Het was een stel, ze hebben een hol ingepikt van een vos en hebben inmiddels drie jongen. Met de komst van de dassen zijn bijna alle wilde dieren uit de provincie Utrecht te vinden op deze kleine groene postzegel aan de rand van de stad. zomer, waagde hij het er op en zwom naar de overkant, om tot de ontdekking te komen dat het dichte struikgewas en de binnengracht het eigenlijke verdedigingswerk onbereikbaar maakten. Toen hem jaren later, in 1991, deze baan en deze dienstwoning werden aangeboden, hoefde hij niet lang na te denken: dat deed hij meteen. Met vrouw en drie kinderen nam hij zijn intrek in het uit 1868 daterende huis waar hij nu nog steeds woont. Met veel plezier, meer nog dan in de beginjaren, toen er op deze afgelegen plek nog wel eens vreemde dingen gebeurden. Zoals die verwarde man die de gestalde caravan van zijn broer kraakte. Zoals die geheimzinnige figuren die s nachts op het fort kwamen rondspoken met zwarte gewaden aan en zwarte puntmutsen op naar later bleek studenten diergeneeskunde die hier wel een heel aparte ontgroening regelden. En zoals de serieverkrachter, die jarenlang de omgeving onveilig maakte en die nooit is gepakt, hoewel ook Andries van Barneveld nachtenlang heeft gepost in de hoop hem te kunnen grijpen. Jörgen Caris Het is een project dat al langere tijd loopt: AT FORT. Het heeft als doel om in Europees verband kennis over behoud en ontwikkeling van vestingwerken en verdedigingslinies uit te wisselen. Het samenwerkingsverband bestaat uit elf Europese partners, die elk op hun manier ruime ervaring hebben op het gebied van ontwikkeling en beheer van militair erfgoed. In oktober kwamen de partners bijeen in Antwerpen, waar verschillende bezoeken werden gebracht aan de forten rond de stad en opnieuw up-to-date informatie werd uitgewisseld. AT FORT werkt twee kanten op, vertelt Erika Farkas uit Hongarije, die het gigantische Fort Monostor in het noorden van het land vertegenwoordigt. We leren bijvoorbeeld veel over de inzet van vrijwilligers, iets dat in West- Europa heel gewoon is maar bij ons een zo goed als onbekend fenomeen. Wij op onze beurt kunnen een bijdrage leveren aan de gedachtevorming over het beheer van omvangrijke forten in andere landen, omdat ons eigen fort niet minder dan 67 hectare omvat. Vauban Marieke Steenbergen, op de AT Fort-bijeenkomst aanwezig namens het netwerk van de verdedigingwerken van de beroemde Franse bouwmeester Vauban, prijst de publiek-private samenwerking in enkele landen. Bij ons in Frankrijk is dat nog ongewoon, wij gaan wat dat betreft minder ontspannen met erfgoed om. Een coupure zoals die gemaakt is in de fortwal van Fort Vechten is bij ons vooralsnog ondenkbaar. Wat wij weer kunnen bijdragen, is kennis over het omgaan met de Werelderfgoedstatus. Maar liefst twaalf forten van Vauban hebben dat UNESCOpredicaat inmiddels gekregen, dus we hebben er de nodige ervaring mee. Sander Booms, bij de gemeente Culemborg verantwoordelijk voor de objecten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, was eveneens enthousiast. Mij interesseert vooral hoe overheden en ondernemers samenwerken in kwesties van beheer, zeker in deze tijd van teruglopende budgetten. In de Finse verdedigingslinie Suomenlinna bijvoorbeeld, voor de rede van Helsinki, is een interessante toolkit ontwikkeld waar ik veel aan heb. Wat me verder opviel is dat de Antwerpse forten een goede doelgroepfocus hebben, waardoor het beheer aanzienlijk goedkoper kan. Fort Stabroek bijvoorbeeld wordt ontwikkeld tot een locatie voor outdoor-activiteiten door een enthousiaste ondernemer die het fort heeft geërfd van zijn grootvader. Het geld ontbreekt om het fort in zijn geheel op te knappen, maar met de huidige bestemming is dat niet erg. Stukje bij beetje, dat kan ook. Inspirerende voorbeelden dus, meent Sander Booms. Je ziet dat de problemen waar wij in Nederland mee worstelen, heel goed vergelijkbaar zijn met de problemen in andere landen. Iedereen lost dat op zijn eigen manier op, en dat is juist wat deze vorm van Europese samenwerking zo interessant maakt. Buitengracht Andries van Barneveld (1950) is namens Staatsbosbeheer al meer dan twintig jaar boswachter op deze bijzondere plek. Sinds 1991 woont hij in de fortwachterswoning bij Fort Rijnauwen, achter het hek en het rood-wit-blauwe hokje waarin ooit een schildwacht stond. Hij kent de plek al heel lang, al sinds hij als jongen rond de buitengracht van het fort dwaalde, nieuwsgierig naar wat er aan de overkant van het water te vinden zou zijn. Eens, in de Pensioen Die tijd is achter de rug, en inmiddels heeft ook mevrouw Van Barneveld haar bezwaren tegen het eenzame huis bij het fort laten varen. Samen de kinderen zijn al jaren de deur uit willen ze hier oud worden. We hebben hier zo lang prachtig gewoond, zegt hij terwijl hij nog een kop koffie inschenkt. Misschien kunnen we een regeling treffen dat we hier kunnen blijven. Ik hoop het van harte, maar de toekomst zal het leren. 6 WaterLIJN december

5 E E N B I J Z O N D E R E P L E K Christiaan Krouwels Een bunker-theehuis in Vreeland De eisen die aan de architect werden gesteld waren eenvoudig: een plek met uitzicht op een polobaan, waar een man of twintig naar de wedstrijd kan kijken en iets kan drinken, dat alles onder niet al te oncomfortabele omstandigheden. Er was maar een bijzonderheid: de skybox annex theehuis op het landgoed Groot Kantwijk in Vreeland moest bovenop een betonnen groepsschuilplaats van vlak voor de Tweede Wereldoorlog komen te staan. Makelaar Cor van Zadelhoff, eigenaar en exploitant van het landgoed, nodigde zes architecten van naam uit om een ontwerp en een maquette te maken. Daarna nodigde hij ze uit om een presentatie te geven. Tot dusver heel gebruikelijk. Het bijzondere kwam daarna: de architecten moesten zelf bepalen wie de opdracht zou krijgen. Dat waren ze niet gewend, herinnert Van Zadelhoff zich met een zekere vrolijkheid in zijn ontvangstruimte op het landgoed, dat in een voormalige kippenschuur is gehuisvest. Maar uiteindelijk vonden ze het toch een goed idee. Vakgenoten moeten immers een goed oordeel kunnen geven over elkaars werk. De architecten waren unaniem: het ontwerp van Ben van Berkel van UN Studio moest het worden. Aldus geschiedde, alweer enkele jaren geleden, en nog steeds trots leidt Cor van Zadelhoff zijn bezoek rond in en om het gebouw, dat wordt Cor van Zadelhoff gedragen door een zware stalen constructie in de voormalige bunker. Hierdoor zweeft een groot deel van het gebouw enkele meters boven het maaiveld. Het kostte me moeite, maar voor één keer heb ik gezegd dat de bouwkosten geen beperkende factor mochten zijn. Maar het ontwerp moest wel uitvoerbaar zijn en het moest ook een kunstwerk worden. Een en ander past wat Van Zadelhoff betreft in de belangrijke revitalisering van het platteland. Twaalf jaar geleden stond hier een proefboerderij van een veevoederfabriek die uiteindelijk in de verkoop is beland. Ik houd er paarden en koeien als boerenzoon vind ik dat heerlijk maar ik verhuur ook ruimten aan de poloclub, een automuseum en kleinschalige kantoren en woningen. Als je het mij vraagt is dat een uitstekende bestemming voor deze plek, die anders waarschijnlijk was verloederd. WaterLIJN is een uitgave van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Oplage Bezoekadres: St. Jacobsstraat 200, 3511 BT Utrecht Postbus 406, 3500 AK Utrecht Redactie: Esther Brenninkmeijer en Chris Will info@hollandsewaterlinie.nl Tekstverzorging: Bert Bukman Vormgeving: SOK Visueel Management Druk: Calff&Meischke, Amsterdam