ons duurzame project Wereldwijd het grootste Uponor Minitec project ooit

Transcriptie

1 2016 Nummer 25 De visie van Harm Valk, Senior Adviseur Nieman Groep ons duurzame project Wereldwijd het grootste Uponor Minitec project ooit nathan stelt u voor Warm tapwater bereiden met pv-panelen

2 Voorwoord HTD Hydrauliktower HMD Hydraulikmodule LWD Lucht/water warmtepomp Duaal alira LWD Serie De beste manier, om energie uit de lucht te benutten! Hoogste Energielabel A++ Geschikt voor nieuwbouw en renovatie Verwarmen, koelen en bereiden van warm tapwater in één systeem mogelijk Plaatsbesparende en flexibele opstelling Fluisterstil tijdens bedrijf Zeer goede COP s tot 3,8 Veel hydraulische componenten reeds geïntegreerd Natuurlijk koudemiddel R290 LUCHT/WATER WARMTEPOMPEN TROTS OP ONZE PRACHTIGE PROJECTEN! Zoals u weet denken wij graag net dat ene stapje verder om zo van meerwaarde voor u te kunnen zijn en samen tot een kwalitatief hoogstaand eindresultaat te komen. Het stimuleert altijd weer om te werken aan zo veel prachtige projecten waar wij samen met u een bijdrage aan mogen leveren. Ook deze nieuwe editie van de Enervision brengt u weer veel mooie projecten, waarbij wij ontzettend trots zijn dat we daar aan hebben mogen bijdragen. Van een monumentale boerderij in Noord-Oost Groningen en een nieuwbouwwijk van 47 woningen in Vathorst naar de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Daarnaast een wel heel bijzonder artikel, namelijk over het wereldwijd grootste Uponor Minitec project ooit. Heel erg gaaf! Verder staan we uitgebreid stil bij bronboringen: van alle ins en outs over de verschillende soorten bronboringen tot en met de Nederlandse wetgeving op dit gebied. Een ander aspect van de Nederlandse wetgeving komt ook aan bod, namelijk de BENG-wetgeving die in 2020 van kracht wordt. Harm Valk, Senior Adviseur bij Nieman Groep én voorzitter van de normcommissie NEN 7120, geeft zijn visie op alles omtrent deze nieuwe wetgeving. Deze Enervision sluiten we in stijl af met de introductie van een nieuw Komfort product: Komfort ELWA. Met dit innoverende product wordt warm tapwater bereid door middel van de pv-panelen op het dak en dit artikel verdient dan ook zeker uw aandacht. Wij wensen u veel inspiratie en leesplezier toe bij deze nieuwste uitgave van de Enervision. Wolf Nathan & Peter Centen Enervision

3 Inhoud 2016 Nummer 25 Uponor Meerlagenleidingen Schoon drinkwater vanuit de bron Eén leiding geschikt voor veel fittingtechnologieën waarmee geheel aan uw eisen wordt voldaan Omvangrijke kwaliteitscontrole tijdens de productie voor maximale veiligheid in de drinkwaterinstallatie Leidingdiameters van 14 mm tot en met 110 mm voor iedere objectgrootte Eenvoudige verwerking, ideaal voor in- en opbouwmontage Colofon Enervision is een uitgave van Nathan. Deze publicatie is KOSteloos voor relaties van Nathan Systems en Nathan Projects. Belangstellenden kunnen zich abonneren op Enervision. Neemt u hiervoor contact op met het REDACtiesecretariaat van Enervision. Nathan impact 73, 6921 RZ Duiven LOzENBeRG 4, 1932 zaventem Telefoon: +31 (0) (0) fax: +31 (0) (0) website: info@nathan.nl INFO@NATHAN.BE HOOFDREDACTIE Wolf Nathan Peter Centen coördinatie Bram Geurts Redactie Jorie Meijer JOYCE VAN BOLDRIK Redactiesecretariaat Nathan, redactie@nathan.nl opmaak & Druk Weemen DRUTEN ADRESWIJZIGINGEN & AFMELDINGEN ADRESWIJZIGINGEN en AFMELDINGEN kunt u per DOORGEVEN aan: info@nathan.nl Deze uitgave is met grote zorg tot stand gekomen. Ondanks deze zorg zijn fouten nooit helemaal uit te sluiten. Wij kunnen derhalve geen enkele aansprakelijkheid AANVAARDEN voor eventuele prijs-, zet- en drukfouten en de gevolgen daarvan. Niets uit deze uitgave mag worden VERVEEL VOUDigd en/of openbaar gemaakt door middel van fax, druk, fotografie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder vooraf GAANDE schriftelijke toestemming van NATHAN en andere auteursrechthebbenden. De visie van ons duurzame project nathan stelt u voor Harm Valk, Senior Wereldwijd het grootste Warm tapwater bereiden Adviseur Nieman Groep Uponor Minitec project ooit met pv-panelen 2016 Nummer 25 De visie van 6 Harm Valk In the spotlight 10 Nathan producten uitgelicht Ons duurzame project 14 alpha innotec warmtepompen en prefab vloerverwarming Nathan in beeld 20 Nathan & bodemenergie, de ins en outs Product in de praktijk 28 Grote renovatie Erasmus Universiteit Rotterdam Wetgeving 34 Verplichte wetgeving en certificering bij een bronboring project in ontwikkeling 38 Wereldwijd grootste Uponor Minitec-project ooit Nathan project 44 Monumentale boerderij omgetoverd tot groepsaccommodatie Nathan stelt u voor 50 Plug & play oplossing met DC-ELWA en buffervat van Komfort Meer informatie 56 Producten in deze Enervision Enervision blikt vooruit 58 Multifunctioneel gebouw met WKO-installatie in Scheveningen 4 Nathan Enervision

4 De visie van VISIE OP: NIEMAN GROEP Bij Nieman werkt Harm Valk in het vakgebied Energie & Duurzaamheid, waar de focus ligt op de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Nieman staat voor bouwkwaliteit en integraliteit. Als bouwfysisch of bouwtechnisch adviseur proberen wij in het hart van de bouw te staan. Bij projecten zijn wij vanuit de technische inhoud de verbindende factor en bewaken wij de kwaliteit van gebouwen, begint Harm te vertellen. Het is erg belangrijk dat een eindgebruiker krijgt wat hij verwacht, oftewel: dat het gebouw wordt opgeleverd en functioneert zoals is afgesproken. VISIE OP: NEN 7120 De norm NEN 7120, beter bekend als de EPG, geeft termen, definities en de methode voor de bepaling van de energieprestatie van gebouwen en daaruit afgeleide indicatoren zoals de EPC. Vanuit zijn rol als voorzitter van de normsubcommissie NEN 7120 is Harm betrokken bij de energieprestatie van gebouwen. Harm: Simpel gezegd rekent de NEN 7120 uit wat een gebouw in een jaar nodig heeft om het te verwarmen, koelen, ventileren en te verlichten. De Nederlandse norm is mede gebaseerd op Europese normen, waarbij rekening wordt gehouden met het Nederlandse klimaat en woongedrag. Zo hebben we in Nederland relatief grote woningen en verblijven we veel thuis. In Zuid-Europese landen is dat heel anders. Het gebruik van woningen verschilt dus per land en daar wordt in de Nederlandse norm rekening mee gehouden. Bij BENG komt de EPC als wettelijke eis te vervallen. Die wordt volledig vervangen door drie BENG-indicatoren, die zijn afgeleid van de Trias Energetica: De maximale energiebehoefte in kwh per m 2 gebruiksoppervlak per jaar Het maximale primair energiegebruik, eveneens in kwh per m 2 gebruiksoppervlak per jaar Het minimale aandeel hernieuwbare energie in procenten De exacte eisen per indicator liggen nog niet helemaal vast en deze gaan ook per gebouwfunctie verschillen. Vorig jaar zomer zijn de voorlopige grenswaarden bekend gemaakt, de definitieve eisen volgen naar verwachting in Maar het principe is duidelijk, vertelt Harm. Je start met het beperken van de vraag naar energie, vervolgens probeer je dat wat je nodig hebt aan energie met zo min mogelijk fossiele energie op te lossen, en als laatste probeer je zo veel mogelijk energie duurzaam op te wekken. Want het gebruik van minimaal 50% hernieuwbare energie wordt voor nieuwe gebouwen de norm. Die laatste twee punten, fossiele energie beperken en hernieuwbare energie opwekken, beïnvloeden elkaar. Warmtepompen zijn daar een goed voorbeeld van. Een warmtepomp is een efficiënt en duurzaam apparaat dat de meeste energie uit de omgeving haalt, zoals uit de lucht of grond. Dat deel telt mee als de inzet van hernieuwbare energie. Daarnaast is er altijd nog een klein beetje gewone energie nodig. DE VISIE VAN HARM VALK, SENIOR ADVISEUR BIJ NIEMAN GROEP EN VOORZITTER VAN DE NORMCOMMISSIE NEN 7120 BENG vraagt een andere benadering van de energieprestatie van een gebouw VANAF 2020 MOETEN NIEUWE GEBOUWEN AAN DE WEttELIJKE EISEN VOLGENS BENG (BIJNA ENERGIE NEUTRALE GEBOUWEN) VOLDOEN, WAT KORTWEG BETEKENT DAT ER OP EEN ANDERE MANIER NAAR DE ENERGIEPRESTATIE VAN GEBOUWEN GEKEKEN MOET WORDEN. HARM VALK, VAN OORSPRONG BOUWKUNDIGE, IS IN ZIJN DAGELIJKSE WERK VEELAL BEZIG MET HET VERDUURZAMEN VAN DE GEBOUWDE OMGEVING EN BEVINDT ZICH VAAK OP HET SNIJPUNT VAN DE BOUW- EN INSTALLATIETECHNIEK. HIJ IS EEN GROOT VOORSTANDER VAN BENG. Harm vertelt over de relatie tussen de NEN 7120, EPC en BENG: De NEN 7120 wordt momenteel gebruikt om de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) te berekenen, de huidige wettelijke eis voor nieuwbouw. De EPC geeft in één getal aan wat de energiezuinigheid is van een woning/woongebouw of utiliteitsgebouw. Het maakt hierbij niet uit welke energiebesparende maatregelen worden genomen, zolang de vereiste waarde maar gerealiseerd wordt. Hier zie je een groot verschil met de BENG-indicatoren, die vanaf 2020 van kracht worden voor nieuwbouw. Daar worden op drie verschillende gebieden specifieke eisen aan een gebouw gesteld. Dat vraagt om een nieuwe blik op het energieconcept van een gebouw, die beter aansluit bij de werkelijkheid. VISIE OP: BENG Vanuit mijn rol bij de NEN 7120 en als adviseur ben ik betrokken bij nieuwe wet- en regelgeving en dus ook met alle regelgeving rondom BENG, steekt Harm gelijk van wal. De wettelijke eis kan je zien als de bezemwagen in de Tour de France. Achter de bezemwagen mag je niet komen. Voor de bezemwagen gebeurt er van alles en de echte dynamiek zit in de kopgroep. Ondanks dat BENG pas in 2020 de wettelijke eis is, is BENG nu al voor heel veel bedrijven aan de orde van de dag. Ik zie hen als de koplopers. Harm licht het verschil tussen de huidige EPC-eis en de toekomstige BENG-eis toe: Bij EPC gooi je alles op één grote hoop en bekijk je of het totaalplaatje voldoet aan de vereiste energieprestatie. Bij BENG zijn er drie verschillende eisen waar je gelijktijdig aan moet voldoen. Op de vraag of de bouwwereld klaar is voor BENG reageert Harm volmondig met Ja!. Hij licht toe: Laat ik eens optimistisch ja zeggen. Een groot aantal partijen is er zeker klaar voor en sommige zijn er zelfs nu al volop mee bezig. Ik maak me een klein beetje zorgen over de kleinere, vaak regionaal opererende bedrijven. Die zijn soms nog schokkend traditioneel qua bouwen en installeren. Maar gelukkig zijn er ook daar al heel veel partijen die serieus met BENG bezig zijn. Naast de stap van EPC naar BENG gaat er nog een andere verandering plaats vinden in de nabije toekomst. Harm: Op dit moment wordt er van te voren aangegeven hoe de energieprestatie van een gebouw gehaald gaat worden. Helaas ontbreekt hierbij te vaak een controle achteraf, waardoor nu vaak (on)bewust niet de kwaliteit wordt gebouwd die vooraf is aangegeven. In de toekomst zal dit gaan veranderen en moet men bij oplevering van een gebouw aantonen dat de bouwkwaliteit overeenkomt met dat wat is afgesproken. Ook de energieprestatie gaat mee in dat proces. Het zorgt ook voor de prikkel dat installaties functioneren zoals ze ontworpen zijn, want pas dan voldoe je aan de eisen. Bijvoorbeeld bij warmtepompen is het niet alleen van belang dat de warmtepomp zelf goed functioneert, maar ook de bron en het afgiftesysteem; het totaalplaatje. In plaats van een preventieve toets gaan we dus naar een opleveringstoets, aldus Harm. 6 Nathan Enervision

5 De visie van VISIE OP: BESTAANDE BOUW Op dit moment zijn er geen wettelijke verplichtingen qua energieprestatie voor de bestaande bouw. Harm: Tot 2020/2025 weten we ongeveer wat er staat te gebeuren qua nieuwbouw, maar er zal ook wat moeten gebeuren met de bestaande bouw. Tot nu toe is dat volledig vrijwillig. De vraag is of daarmee voldoende slagen worden gemaakt. Het is nog niet duidelijk hoe dat uitgewerkt gaat worden, maar dat er wat moet gebeuren, dat is duidelijk en een wettelijke eis in enige vorm lijkt onvermijdelijk. Het zou goed zijn als de bestaande bouw ook langs de drie pijlers van BENG gelegd wordt. Je ziet dan waar het probleem van een specifiek gebouw ligt. Is het grootste effect te bereiken met isolatie of is een beperking van het fossiele energiegebruik efficiënter door de gasketel te vervangen door een warmtepomp? Nederland telt ongeveer zeven miljoen woningen, die er grotendeels in 2050 ook nog zullen staan. Er moeten dus echt concepten bedacht worden voor de bestaande bouw. Afhankelijk van de leeftijd, kwaliteit en toekomstwaarde van een gebouw zijn er ander soort opgaves waar over nagedacht moet worden. Dat hoeft niet altijd op individueel niveau, maar dat kan ook op blok- of wijkniveau, bijvoorbeeld door warmte-uitwisseling door middel van clusternetten. Binnen gebouwen wordt warmte-uitwisseling al toegepast. Een kantoor aan de noordkant wil je s ochtends even verwarmen, terwijl aan de andere kant van het gebouw de zon er al op staat en daar een koelbehoefte is. Er zijn nu al concepten die dat via uitwisseling van energie op kunnen lossen. Er hoeft dan geen energie het gebouw in, maar binnen het gebouw wordt dan de warmte of koude herverdeeld. Dat kan natuurlijk ook op grotere schaal. Heel erg boeiend! Sommige mensen vergelijken een warmtepomp wel eens met een koelkast, maar Harm wil één ding duidelijk maken: Een warmtepomp is geen omgekeerde koelkast. Het functioneren van een warmtepomp hangt van veel meer omstandigheden af dan een koelkast. Is de schil van het gebouw goed, is de bron goed, is het afgiftesysteem goed, is alles goed ingeregeld en wordt de warmtepomp regelmatig gemonitord? Dat is een wereld van verschil. Warmtepompen doen het pas echt goed als de gebouwschil goed is. Dat besef is er nog niet overal en de installatie- en bouwsector zijn toch nog te veel gescheiden werelden. Zij zullen elkaar steeds meer moeten gaan vinden. De BENG-eisen helpen daar wel bij. Het geeft de goede impuls hiervoor, maar het zal niet vanzelf gaan. We moeten uiteindelijk van een installatieconcept naar een energieconcept of een gebouwconcept toe. Samen er naar toe werken dat een gebouw bruikbaar en comfortabel is voor de mensen die er uiteindelijk in verblijven. VISIE OP: NATHAN Ik ken Nathan als een degelijke en goed meedenkende leverancier van warmtepompen; want met dat deel hebben wij in ons werkveld veel mee te maken. Nathan werkt altijd vanuit de kennis van het product en zorgt er altijd voor dat hun producten het ook in de praktijk goed doen. Mijn installatietechnische collega s doen dan ook graag zaken met Nathan. Voor ons is Nathan eigenlijk altijd al een kennispartner geweest. Er zijn partijen die zich in de markt onderscheiden en Nathan is er daar één van. Ik denk dat Nathan als aanbieder van het totaalconcept, dus van de bron en warmtepomp tot en met het afgiftesysteem, heel goed past binnen de toekomst van BENG. Maar er moet in de markt nog wel veel gebeuren op het gebied van de kennisoverdracht over warmtepompen. VISIE OP: WARMTEPOMPEN Nu steeds meer gebouwen alleen nog een elektriciteitsaansluiting krijgen, neemt de betekenis van warmtepompen toe. Te verwachten is dat warmtepompen op afzienbare termijn de belangrijkste bron voor warmte in gebouwen gaan worden. Toch is er in de praktijk, bij opdrachtgevers en gebruikers, nog veel kennis bij te spijkeren. NIEMAN GROEP de Nieman Groep creëert duurzame gebouwen waar mensen veilig, gezond en comfortabel kunnen wonen, werken en recreëren. De Nieman Groep heeft kennis OVER bouwfysica, bouwtechniek en bouwregelgeving. DAARNAASt kunnen zij adviseren over installaties, gevels en daken, bouwmanagement en beleid voor energie, DUURZAAMHEid en beheer. Door de combinatie van theoretische en praktische kennis werkt de Nieman Groep aan een optimaal ontwerp: robuuste kwaliteit, KOStenefficiëntie en goede bouwtechnische details. atoomweg AB UTRECHT TELEFOON +31 (0) INFO@NIEMAN.NL WEBSITE 8 Nathan Enervision

6 In the spotlight Energieconcepten voor nu én de toekomst Brine/water warmtepomp: de voordelen Als aanbieder van het totaalpakket op het gebied van duurzaam verwarmen en koelen leveren wij graag een bijdrage aan de ontwikkeling van nieuwe energieconcepten. De komende jaren zal er op dit gebied veel veranderen. Zo gaan we in 2020 toe naar Bijna Energie Neutrale Gebouwen (BENG). Lees meer over BENG in het artikel De Visie van Harm Valk op pagina 6. Naast BENG zijn er nog andere ambitieniveaus die nu al toegepast worden. In de brochure Energieconcepten, die Nathan samen met S&W Consultancy heeft ontwikkeld, wordt aan de hand van verschillende ambitieniveaus (Bouwbesluit, Energieneutraal, Energienota nul) voor drie type woningen doorgerekend wat de benodigde voorzieningen zijn om aan deze ambitieniveaus te voldoen. Bij de niveaus Energieneutraal en Energienota nul is ook aangegeven hoe er aan de BENG-criteria voldaan kan worden. Interesse om deze handige brochure te ontvangen? Bel dan uw Nathan-contactpersoon of stuur een naar Uponor sportvloerverwarming: ook bij sport moet de techniek kloppen Het hele jaar lekker kunnen sporten in ruimtes met een perfect binnenklimaat door verwarming in de winter en koeling in de zomer. Of grasmatverwarming voor buitenvelden, zodat afgelaste wedstrijden als gevolg van sneeuw en ijs tot het verleden behoren. Met de Uponor Sport en Uponor Siccus Sport vloerverwarmingen staat voor iedere vloerconstructie en gestelde eis het juiste systeem ter beschikking. Onzichtbaar in de vloer geïnstalleerd, levert het elastische systeem optimaal warmtecomfort zonder storende installatiecomponenten die het effectieve oppervlak verkleinen of een potentieel letselrisico voor de sporters zouden kunnen vormen. De installatiecomponenten die zich in de bodemopbouw bevinden zijn onderhoudsvrij, waardoor de bedrijfskosten aanzienlijk gereduceerd worden. Sportvloerverwarmingssystemen van Uponor zijn comfortabel en rendabel. Een huis verwarmen met warmte uit de bodem biedt veel voordelen. Om gebruik te maken van aardwarmte voor het verwarmen van een huis zijn er drie vereisten: bronsysteem, brine/water warmtepomp en een laag temperatuurverwarmingssysteem. Een brine/water warmtepomp is zeer duurzaam, heeft beduidend minder CO 2 -uitstoot en is daarmee milieuvriendelijk en kostenbesparend. Er kunnen rendementen van wel meer dan 500% (COP 5) gehaald worden en het toepassen van een brine/water warmtepomp verlaagt de EPC-waarde van een woning significant. Daarnaast geniet de bewoner van een comfortabel huis, doordat er een constante temperatuuraanvoer is en het huis in de zomer ook gekoeld kan worden. Ook heeft de bewoner geen last van het geluid, omdat een brine/water warmtepomp een zeer laag geluidsniveau heeft. Kortom: alleen maar voordelen, wat het investeren in een brine/water warmtepomp zeer de moeite waard maakt. Lees meer over alle ins en outs van bronsystemen in het artikel over bodemenergie op pagina 20. Meerlagenleidingsysteem GAS voor maximale veiligheid Het Uponor Meerlagenleidingsysteem GAS maakt de eenvoudige, snelle en veilige gasinstallatie in gebouwen mogelijk. De corrosiebestendige, vormstabiele en toch gemakkelijk buigbare Uponor GAS MLC Meerlagenleidingen en het Uponor GAS persfittingassortiment zijn perfect op elkaar afgestemd. De leidingen zijn bestand tegen aardgas en de bijkomende stoffen (zoals odoriseermiddelen) en zijn zuurstofdiffusiedicht. Het fittingprogramma voor de Uponor GAS gasinstallatie bestaat uit metalen persfittingen in de afmetingen 20, 25 en 32 mm. De vertinde messing fittingen zijn voorzien van pershulzen van RVS. Voor een duidelijke identificatie voor aardgasinstallaties dragen de gasfittingen gele aanslagringen voor de nauwkeurige en veilige aanzet van de persbekken. Daarmee gaat u voor beproefde en gecertificeerde kwaliteit. Het vernieuwde Uponor GAS handboek is onlangs verschenen en te downloaden op de websites en 10 Nathan Enervision

7 Uponor Smatrix instructievideo s In the spotlight Komfort ELWA: warm tapwater bereiden met pv-panelen Met het Komfort ELWA pakket biedt Nathan dé oplossing voor het efficiënt en duurzaam inzetten van elektriciteit die opgewekt is door pv-panelen. Het idee is heel eenvoudig en innovatief: het vermogen afkomstig van pv-panelen op het dak wordt direct gebruikt om water te verwarmen. Het pakket Komfort ELWA bestaat uit twee producten: de ELWA en een buffervat. Bestaande pv-paneelinstallaties kunnen gemakkelijk met het Komfort ELWA pakket uitgerust worden om het eigen energieverbruik uit de pv-panelen aanzienlijk te verhogen. De werking van het pakket is eigenlijk heel simpel: de ELWA gebruikt de gelijkstroom uit pv-panelen direct voor het verwarmen van warm tapwater. Een installatie van pv-panelen wordt aangesloten op de ELWA en deze ELWA is in een speciaal voor deze toepassing ontwikkeld buffervat gemonteerd, waarin het tapwater wordt verwarmd. Meer informatie over de werking van het Komfort ELWA pakket leest u in het artikel op pagina 50. Met de nieuwe Smatrix instructievideo s is het installeren van Uponor Smatrix nog nooit zo makkelijk geweest. De video s nemen je stap voor stap mee door de verschillende onderdelen van het installatieproces. In de video s komen meerdere installatiemogelijkheden aan bod, zoals de registratieprocessen voor zowel bedrade als draadloze systemen: Smatrix ruimtethermostaat met draaiknop, Smatrix Base digitale inbouwruimtethermostaat, de Smatrix Public ruimtethermostaat en Smatrix Wave PLUS bedieningsmodule I-167. Daarnaast zijn er ook instructie video s voor de Smatrix Base regelmodule X-145 bus 6X inclusief de uitbreidingsmodule M-140 bus 6X en de Smatrix Wave PLUS regelmodule X-165 6X inclusief de uitbreidingsmodule M-160 6X. Bekijk de instructievideo s op Boren op Texel De laatste jaren mocht er op Texel niet meer geboord worden in gebieden die door de Provincie Noord-Holland waren aangewezen als Aardkundig Monument. Een Aardkundig Monument is een onderdeel in het landschap dat iets vertelt over de natuurlijke ontstaanswijze van een gebied, bijvoorbeeld een strandwal of een landschap dat is gevormd in de ijstijd. Op Texel bevond het deel met de meeste woningen en bedrijven zich in het Aardkundig Monument, wat betekende dat de grondgebonden warmtepompen bijna niet konden worden toegepast op Texel. Maar sinds begin dit jaar staat de Provincie weer toe dat er geboord wordt binnen de dorpskernen op Texel. Goed nieuws dus voor de grondgebonden warmtepompen! Nathan was er als de kippen bij om gelijk aan de slag te gaan op het Noord-Hollandse eiland. En zo had de veerboot naar Texel opeens een hele bijzondere gast aan boord: een Nathan boorwagen! Nathan - gecertificeerd bronboorbedrijf Om bronboringen te mogen uitvoeren dient het uitvoerende bedrijf verschillende certificaten te bezitten. Deze certificaten dienen voor de stimulans om kwalitatief toereikend met bodemenergie aan de slag te kunnen. Omdat het gaat om een bodemenergiesysteem waar energie uit de bodem gehaald wordt (ondergronds) door een warmtepomp (bovengronds), en dit dus met elkaar gekoppeld is, moet ook het bovengrondse werk gecertificeerd worden. Nathan verzorgt bodemenergiesystemen die voldoen aan alle eisen en kan hierdoor het totaalpakket leveren: van de bron tot aan het afgiftesysteem. Dit bestaat uit de volgende certificaten: BRL Als er in de grond wordt geboord, moet dit in dezelfde grondsamenstelling afgedicht worden. BRL Er mag niet meer energie in de bodem worden gestopt dan dat er uit onttrokken is. De bodem mag namelijk niet worden opgewarmd, omdat dan de temperatuur in de bodem stijgt en er bacteriën actief worden, waar mensen ziek van kunnen worden. Deze BRL is altijd gecombineerd met de BRL BRL Dit is de certificering voor de bovengrondse werkzaamheden. Omdat deze bij bodemenergie altijd gekoppeld zijn aan de ondergrondse werkzaamheden, houdt deze certificering in dat de bovengrondse werkzaamheden alleen uitgevoerd mogen worden wanneer er is voldaan aan de BRL In het artikel op pagina 34 van deze Enervision leest u alles over het certificatieproces en hoe het zit met installateurs die niet gecertificeerd zijn. 12 Nathan Enervision

8 foto LINKERPAGINA: De alpha innotec brine/water warmtepomp op zolder Ons duurzame project FONTEYNPARK Nijhof Installatietechniek is via hun vaste partner Dura Vermeer betrokken bij dit project. In vier fases wordt het plan Fonteynpark gebouwd. Deze fases volgen elkaar in een rap tempo op vanwege de hoge behoefte aan woningen. Je kan wel zeggen dat de nieuwbouwwoningen hier als paddenstoelen uit de grond schieten, vertelt Ramon over Vathorst. Alle koopwoningen zijn in een razend tempo verkocht, gaat Michel verder. De eerste fase is net opgeleverd en momenteel zijn we met de bouw van fase twee bezig, dit zijn 47 gasloze woningen. Bij deze wijk is het namelijk zo dat aan de ene kant van de straat wel gas ligt en aan de andere kant niet. Vandaar dat de helft van deze woningen een warmtepomp geïnstalleerd krijgt en de andere helft een cv-ketel. Bij de gasloze woningen hebben we de hulp van Nathan ingeschakeld voor de warmtepompen van alpha innotec. Fase drie en vier bevatten 70 woningen in totaal, waarvan er nog eens 11 gasloos zijn. Voor deze twee fases is besloten dat, vanwege de goede verkoop van de woningen, ze zijn samengevoegd tot één laatste fase. Dit najaar zullen de individuele bronboringen voor deze woningen gaan plaatsvinden. Om de nieuwe bewoners uit te leggen hoe het wonen in een huis met een warmtepomp zal zijn, gaan wij bewonersavonden organiseren, vertelt Ramon enthousiast. We zullen hiervoor onze showtruck voorrijden en aan de hand van presentaties de bewoners laten zien dat het wel even iets anders werkt dan met een ketel. En natuurlijk benadrukken we het grote pluspunt dat je de functie hebt om in de zomer je huis lekker te koelen. NIJHOF INSTALLATIETECHNIEK Nijhof is een echt familiebedrijf en bestaat volgend jaar alweer 50 jaar. Samen met zijn vrouw, eveneens dochter van de oprichter, runt Michel sinds 1999 het goedlopende installatiebedrijf. Tijdens ons gesprek over het Fonteynpark, waar Nijhof alle installaties zoals verwarming, elektra en sanitair heeft aangelegd, vertelt Michel ook vol trots over hun gloednieuwe Duurzaamheid Inspiratie Centrum op het hoofdkantoor in Broekland. Het centrum hadden we in eerste instantie ingericht als sanitairshowroom, maar we hebben dit een half jaar geleden omgebouwd tot het huidige inspiratiecentrum, gericht op Door juiste communicatie op de juiste momenten TOT een mooi eindresultaat komen alpha innotec warmtepompen en prefab vloerverwarming in nieuwbouwwijk VATHORST, NABIJ AMERSFOORT, WORDT UITGEBREID MET BRUISENDE EN PARKACHTIGE NIEUWBOUWWIJKEN. FONTEYNPARK IS ÉÉN VAN DIE SFEERVOLLE NIEUWE WIJKEN IN VATHORST: ALLE VOORZIENINGEN DICHTBIJ EN TOCH OMRINGT DOOR GROEN. TIJDENS HET MAKEN VAN DEZE ENERVISION ZIJN ZE NOG VOLOP AAN HET BOUWEN. MICHEL MARSMAN, DIRECTEUR NIJHOF INSTALLATIETECHNIEK, FRANK BREDEWOLD, PROJECTLEIDER NIJHOF INSTALLATIETECHNIEK EN RAMON FRERIKSEN, SALES ADVISOR NATHAN, VERTELLEN ALLE INS EN OUTS OVER DIT PROJECT en geven EEN RONDLEIDING OP DE BOUWPLAATS. Ramon Freriksen en Frank Bredewold op de bouwplaats in Vathorst 14 Nathan Enervision

9 Ons duurzame project zwart op wit staan. Gelukkig kwamen de verklaringen net op tijd en kon alles doorgaan. Volgens het Bouwbesluit is het vereist om een EPC van 0,4 te halen. Vanwege het plaatsen van de alterra warmtepomp in de woningen hoeven er geen aanvullende pv-panelen op het dak geplaatst te worden om aan die eis te voldoen. UITDAGING OP ZOLDER Terwijl we een rondleiding krijgen over het bouwterrein, gaan we ook een paar woningen in om de status van de bouw te bekijken. Om bij de warmtepompen te komen moeten we twee trappen op, naar de zolder. De warmtepompen daar krijgen was al een uitdaging op zich. Ramon: Vooral logistiek gezien was dit een hele puzzel. Want voordat de daken op de huizen komen moeten de warmtepompen zijn geplaatst, dus deze mogen geen vertraging oplopen. Maar je zit ook nog met de vloerverwarming, want deze leidingen moeten samen met alle elektra en waterleidingen op de vloer komen. We hebben verschillende manieren besproken om de warmtepomp op de zoldervloer te plaatsen. Dit heeft in het begin qua samenwerking wel wat voeten in de aarde gehad, vult Frank verder aan. Voor deze woningen hebben we gekozen om de warmtepomp op een verhoging te zetten, zodat eerst de vloer in orde gemaakt kan worden. Tijdens de bouw worden er namelijk allemaal systemen achtereenvolgend geplaatst. Ramon: Je merkt echt dat logistiek op de bouw steeds belangrijker wordt! Michel Marsman in het DuurzAAmheid Inspiratie Centrum Het inspiratiehoekje van Nathan duurzame installaties. Dit centrum is speciaal voor ontwikkelaars, aannemers, particulieren en iedereen die interesse heeft in alle nieuwe energiezuinige technieken. De wisseling van sanitair naar de meer duurzame technieken is heel goed geweest voor de bezoekers, het loopt hier nu heel goed. Ook Nathan heeft met haar innovatieve producten een eigen plekje weten te bemachtigen in het centrum. Wilt u hier ook eens een kijkje nemen? Neem dan contact op met Nijhof Installatietechniek voor een afspraak. ALPHA INNOTEC BRINE/WATER WARMTEPOMP Bij Nijhof Installatietechniek hebben ze al ruim tien jaar ervaring met warmtepompen. Ze zijn begonnen met warmtepompen voor de bouw van vrijstaande woningen. Via een groothandel zijn ze in contact gebracht met Nathan en haar warmtepompen van alpha innotec. In samenspraak met Dura Vermeer heeft Nijhof voor de gasloze woningen van het project in Vathorst gekozen voor de brine/water alterra warmtepompen. Michel vertelt over deze keuze: We hadden de optie uit lucht- of bodemgekoppelde warmtepompen. Om hier de juiste keuze in te maken hebben we alle voors en tegens naast elkaar gezet. Uiteindelijk hebben we gekozen voor de brine/water warmtepomp vanwege het lage geluidsniveau, de hoge energiezuinigheid en het feit dat er geen buitenunit geplaatst hoeft te worden. Vervolgens hebben we de warmtepompen van meerdere partijen bekeken en is de alterra van alpha innotec het beste uit de bus gekomen. Het ontzorgen van a tot z bij Nathan speelde ook een rol in deze keuze. Het was nog een uitdaging voor wat betreft de EPC-verklaringen van de warmtepomp, gaat Ramon verder. De alterra warmtepomp van alpha innotec was nog maar net op de markt. We wisten dat deze een hele goede EPC-waarde zou hebben, maar dit hadden we nog niet De nieuwe wijk Fonteynpark in Vathorst 16 Nathan Enervision

10 foto LINKERPAGINA: Woning met de prefab Omegaregisters en Uponor vloerverwarming Ons duurzame project REGELAAR De bewoner kan uiteindelijk zelf de referentieruimte, de ruimte waar het meest geleefd wordt, wat in dit geval de benedenverdieping is, regelen middels de RBE-naregelaar van alpha innotec. De slaapkamers en de zolder worden via de Uponor Smatrix regeltechniek bediend. Omdat de woningen zo goed geïsoleerd zijn, is een cv-zijdig buffervat overbodig. De RBE werkt namelijk met ruimtecompensatie, dus hij kijkt naar de buiten- en binnentemperatuur en kan hier zelf nog mee schuiven. Het grote voordeel hiervan is natuurlijk dat het scheelt in de ruimte en aanschaf- en onderhoudskosten van het cv-zijdige buffervat. overleg plaatsgevonden over de uitvoerbare en praktische zaken. Frank: In het begin hebben we erg moeten wennen aan elkaar. Dit lag ook aan de werkwijze en verwachtingen die we van elkaar hadden. Op den duur ging dit steeds beter en hebben we hier goede afspraken over gemaakt. TOEKOMST De toekomst ziet er rooskleurig uit voor de samenwerking tussen Nijhof Installatietechniek en Nathan. Michel: De wens voor nieuwe woningen is dat deze nog beter geïsoleerd zijn en dat je per ruimte de temperatuur en ventilatie kan regelen. Met de producten van Nathan Het voordeel voor de bewoners is dat er met de alterra warmtepomp ook gekoeld kan worden. Dit moet natuurlijk ook wel om de balans in de bodem te houden, legt Ramon uit. Dit is ook de reden dat er op is de kans heel groot dat we alweer snel samen gaan werken. In Amersfoort komen er nog genoeg nieuwbouwwoningen aan, daar zijn ze nog lang niet uitgebouwd! de zolders van de woningen ook vloerverwarming komt te liggen, zodat in de zomer de koele lucht naar beneden valt en de koeling dus ook gegarandeerd kan worden. Volgend jaar april moeten alle woningen van Fonteynpark klaar zijn en kunnen de bewoners hun nieuwe stulpje betrekken. PREFAB OMEGAREGISTERS Tijdens de rondleiding zijn de meeste vloeren in de woningen al voorzien van vloerverwarming, die tevens zijn afgenomen bij Nathan. Frank: We hebben gekozen voor de prefab Omegaregisters waarin de Uponor Comfort Pipe PLUS leiding is verwerkt. Dit is de ideale oplossing waarmee het leggen van vloerverwarming in een handomdraai is gedaan. Michel vult verder nog aan: Het is prettig dat we het complete systeem bij Nathan hebben afgenomen, dus niet alleen de opwekker maar ook het afgiftesysteem. Hiervoor hebben we nu één partij om contact mee op te nemen als wij vragen hebben of dingen willen bespreken. VERANDERING IS GOED Wanneer we het hebben over de samenwerking, blijkt dat Nijhof erg blij is met de organisatieverandering bij Nathan. Bij dit project is er duidelijk te merken dat de verandering van Nathan (van vijf op zichzelf staande bedrijven naar twee werkmaatschappijen die erg nauw samenwerken) in goede aarde is gevallen. In het beginstadium heeft Michel wel eens moeite moeten doen om alle verschillende contracten aan elkaar te knopen en was het niet altijd even duidelijk bij wie hij moest zijn met vragen. Er heeft mailverkeer met verschillende personen plaatsgevonden om er één mooi project van te maken. Michel: Dat de bedrijven nu zijn samengevoegd is een ontzettend belangrijke stap geweest. Ik merk veel verschil in de communicatie. Een aanvraag hoef ik niet met drie verschillende personen te regelen, maar bel ik Ramon op en dan komt het goed. De verantwoording ligt nu bij hem en dat is voor ons, als klant, heel prettig. Tijdens de bouwfase zijn er meerdere aanpassingen aan het ontwerp NIJHOF INSTALLATIEGROEP De Nijhof installatiegroep bestaat uit de volgende bedrijven: Nijhof Installatietechniek Seriematige woningbouw Willemsen Installatie UtiliteitSBOUW en seriematige renovatie Habel Installatietechniek Data - koeling - beveiliging Salland Installatieservice Klantenwerk - onderhoud - service De onderneming is in 1967 opgericht door Jan Nijhof en Ricky van Gurp en sindsdien is het familiebedrijf uitgegroeid tot een bedrijf van formaat. Eind jaren 90 is het bedrijf overgenomen door Michel Marsman en Angelique Nijhof. De Nijhof Installatiegroep heeft ruim 100 medewerkers. VAN DONGENSTRAAT AE BROEKLAND OV TELEFOON: +31 (0) INFO@NIJHOF-BROEKLAND.NL WEBSITE: gedaan, omdat niet alles even goed toepasbaar was. Er heeft veel 18 Nathan Enervision

11 FOTO LINKERPAGINA: BOREN OP LOCATIE Nathan in beeld DUURZAAM KLIMAATSYSTEEM Nathan biedt een totaalconcept: van de bron en de opwekking tot en met het afgiftesysteem en de service. In dit artikel gaan we uit van bodemenergie als bron, de opwekking door middel van een warmtepomp en als afgiftesysteem wand-, plafond- en/of vloerverwarming. De cyclus begint bij de bron: bodemenergie. Het principe is als volgt: middels een open of gesloten bodemenergiesysteem wordt koude of warmte uit de ondergrond onttrokken. Dit gebeurt, afhankelijk van de ondergrond en energievraag, vanaf een diepte van 30 meter tot circa 300 meter. Tot een diepte van 500 meter spreken we over ondiepe bodemenergie. In de winter wordt de onttrokken warmte vanuit de bodem afgegeven aan de warmtepomp, die de energie van een laag temperatuurniveau omzet in energie van een hoog temperatuurniveau. Deze energie van een hoog temperatuurniveau wordt dan afgestaan aan het afgiftesysteem, bijvoorbeeld via de wand-, plafond- en/of vloerverwarming. Het afgekoelde water uit het bodemenergiesysteem gaat weer retour en zal daarmee de bodem doen afkoelen. In de zomer zorgt de afgekoelde bodem ervoor dat er koude uit de bodem kan worden onttrokken. Deze koude wordt in de meeste gevallen rechtstreeks aangeboden aan het afgiftesysteem en zorgt ervoor dat de woning of het gebouw wordt gekoeld, wat een groot voordeel is van bodemenergie. Dit proces is seizoensafhankelijk en wordt automatisch geregeld door de toegepaste meet- en regeltechniek. NATHAN & BODEMENERGIE, DE INS EN OUTS Elk project is een nieuwe uitdaging ELK PROJECT DAT IN ZIJN GEHEEL DOOR NATHAN WORDT OPGEPAKT IS UNIEK. ELK GEBOUW HEEFT ZIJN EIGEN ENERGIEVRAAG, INSTALLATIECONCEPT EN ONDERGROND. OOK DE PROJECTEN DIE VEEL OP ELKAAR LIJKEN, ZOALS WOONWIJKEN WAARIN MEER UNIFORMITEIT ZIT, VEREISEN HUN EIGEN AANPAK. MAAR WAT BIEDT NATHAN ALS HET OM DUURZAME ENERGIE GAAT, HOE GAAN WIJ OM MET UW ENERGIEVRAAG EN WANNEER PASSEN WE WELK BODEMENERGIESYSTEEM TOE? IN DIT ARTIKEL GAAn WIJ VERDER IN OP DEZE KERNVRAGEN. Transport met boorequipment 20 Nathan Enervision

12 FOTO LINKERPAGINA: opstelling boorwagen Nathan in beeld VAN AANVRAAG TOT UITVOERING Bij de aanvraag van een open of een gesloten bodemenergiesysteem start er een heel proces. Zo moet onder andere eerst worden onderzocht of een bodemenergiesysteem op locatie mogelijk is, wat de restricties zijn (is het bijvoorbeeld een waterwin-, beschermd of archeologisch gebied?) en of er een vergunning aangevraagd of melding gedaan moet worden. Wanneer deze zaken duidelijk zijn, kan Nathan verder met het uitwerken van het energieconcept en een bijbehorend bodemenergiesysteem (open of gesloten principe). Afhankelijk van de energievraag en de bodemopbouw wordt er gekozen voor een open of gesloten bodemenergiesysteem en worden de uitgangspunten door Nathan in samenspraak met de opdrachtgever vastgesteld. Zodra de uitgangspunten bekend zijn, zal het bronontwerp conform de BRL worden uitgewerkt en wordt er een plan van aanpak opgesteld. Bij grote of complexe projecten zal er, voorafgaande aan de uitvoering, eerst een schouwing plaatsvinden op projectlocatie en zal er overleg plaatsvinden met de aanwezige uitvoerende partijen. In verband met de omvang van het boorequipment zal er bij open systemen altijd een schouwing plaatsvinden. TYPE BODEMENERGIESYSYSTEMEN Het boorbedrijf van Nathan Projects realiseert zowel gesloten als open bodemenergiesystemen. Gesloten systemen worden veelal toegepast in de woningbouw en open systemen veelal in de utiliteitsbouw. Bij utiliteitsbouw is de energievraag vaak veel groter en is in de meeste gevallen een open bronsysteem rendabeler en goedkoper. Voordelen gesloten systemen: Bij kleine vermogens goedkoper Vrijwel onderhoudsvrij Niet afhankelijk van waterkwaliteit Voordelen open systemen: Toepasbaar voor grote vermogens Voor zowel koelen als verwarmen Hoger rendement GESLOTEN BODEMENERGIESYSTEMEN Een gesloten bodemenergiesysteem komt merendeels voor bij woningbouw. Dit houdt in de meeste gevallen in dat bij een woning één of twee boringen worden gedaan, die worden voorzien van een HDPE U-lus. Dat is een bodemwisselaar die qua lengte en diameter kan variëren en noemen we ook wel een bodemlus of bodemcollector. De term gesloten zegt het eigenlijk al: het water/glycol-mengsel dat door de bodemcollector circuleert komt, in tegenstelling tot een open bodemenergiesysteem, niet in contact met het grondwater, maar zorgt wel voor het transport van de koude of warme energie uit de bodem. Nathan geeft een temperatuurgarantie af op de bron gedurende 25 jaar. De ondergrond waar in geboord wordt is een belangrijke parameter voor de dimensionering van de boring en de aan te brengen bodemcollector. De dimensionering wordt bepaald door de energievraag en de bodemopbouw. De bodemopbouw bepaalt de overdracht en daarmee de lengte van de bodemcollector. Zo is de overdracht van zand heel hoog en klei heel laag. Boringen die door Nathan worden uitgevoerd zijn conform de BRL 2100, waarbij er onder andere aandacht is voor het afdichten en aanvullen van de boringen. Bij het boren voor gesloten systemen wordt er gebruikt gemaakt van spuitboren. Bij het spuitboren wordt het water via de boorbuis onder hoge druk door de boorkop gespoten, waardoor de grond rondom de boor los komt en samen met het water omhoog wordt gespoeld. Het grond/water-mengsel mondt uit in een spoelvijver of in een sedimentbak, waarin de grond (sediment) bezinkt en het water opnieuw door de boorwagen wordt aangezogen voor het spuiten. Na het aanbrengen van de bodemcollector wordt het leidingwerk aangesloten op een verdeler of rechtstreeks naar binnengebracht. Vanuit daar sluit de installateur het leidingwerk aan op de warmtepomp. Deze warmtepomp staat weer in verbinding met het afgiftesysteem, waarmee de woning of het gebouw verwarmd of gekoeld kan worden. OPEN BRONBORING Open bodemenergiesystemen worden vaak toegepast in de utiliteitsbouw. Hierbij is vaak sprake van een collectief klimaatsysteem, waarbij de warmte en koude centraal wordt opgewekt. Belangrijke beslispunten om een open systeem toe te passen ten opzichte van een gesloten systeem zijn bijvoorbeeld het ruimtebeslag op locatie, een leidende koelvraag en het gevraagde vermogen. Een open systeem is complexer dan een gesloten systeem. Bij een open systeem wordt er gebruik gemaakt van het grondwater als transportmiddel van de warme en koude energie uit de bodem. Hierbij is de grond(water)kwaliteit een belangrijke parameter. 22 Nathan Enervision

13 Nathan in beeld Bij een open systeem is het belangrijk dat er een goede beschrijving plaatsvindt van de bodemopbouw. Bij dit type systeem wordt de bodemopbouw nauwkeurig per meter bemonsterd en beschreven. Omdat de bodembeschrijving een belangrijke parameter is, wordt er in tegenstelling tot gesloten systemen gebruik gemaakt van de zuigboortechniek. Bij het zuigboren wordt het grond/water-mengsel, nadat de grond is los geschraapt door een boorbeitel, via de boorbuis aangezogen. Het grond/water-mengsel mondt uit in één á twee bezinkbakken waarin de grond bezinkt. De laatste bezinkbak is aangesloten op een mantelbuis (voorbuis), die enkele meters in de grond is getrild. Via de mantelbuis stroomt het water weer in het boorgat naar beneden en herhaalt zich het proces opnieuw. Ten opzichte van spuitboren is zuigboren een nauwkeurigere methode om per meter de grondsamenstelling te bepalen. Zodra de boring op de juiste diepte is, worden er diverse PVC-buizen aangebracht voor het onttrekken en infiltreren van het grondwater en het peilen van de waterstand. Nadat deze buizen zijn aangebracht wordt de vrije ruimte in het boorgat aangevuld conform de BRL In het algemeen worden aan open systemen strengere eisen gesteld dan aan gesloten systemen. Lees alles over de wetgeving en certificeringen hiervoor in het artikel Verplichte wetgeving en certificering bij een bronboring op pagina 34. AANDACHTSPUNTEN IN DE UITVOERING Om op de projectlocatie de uitvoering van een boring goed te laten verlopen is een uitgebreide voorbereiding noodzakelijk. Zo wordt er voor zowel een open als een gesloten bodemenergiesysteem een uitgebreid plan van aanpak opgesteld, waarin de omvang van het project wordt omschreven en diverse uitgangs- en aandachtspunten Het boorgat wordt weer aangevuld worden geformuleerd. Het is belangrijk dat de opdrachtgever of hoofdaannemer dit plan van aanpak goed doorleest en weet wat er op hoofdlijnen gaat gebeuren. Ook is het belangrijk dat er notie wordt genomen van de afspraken (overeengekomen demarcaties) en dat ontbrekende zaken op locatie door de opdrachtgever worden geregeld. Belangrijke uitgangspunten bij een boring: De locatie van de boring dient vrij en goed toegankelijk te zijn en er dient voldoende ruimte te zijn om het boorequipment op te stellen. Bij de realisatie van open systemen moet rekening gehouden worden met een groter ruimtebeslag. Bij open systemen neemt het boorequipment meer ruimte in beslag en wordt er aanzienlijk meer materiaal aangeleverd om de boring te kunnen realiseren. De bodem dient voldoende draagkrachtig te zijn voor het boorequipment. Tot SLOT Zowel een open als een gesloten bodemenergiesysteem, in combinatie met een grondgebonden warmtepomp, is erg rendabel en duurzaam, omdat bijna alle benodigde energie uit de bodem gehaald wordt. Een groot bijkomend voordeel is dat er via dit systeem op warme zomerdagen ook gekoeld kan worden. Wel is het van belang dat er goed gekeken wordt welk type bron het beste bij een specifiek project past. NATHAN PROJECTS SPOORSTRAAT HW T HARDE TELEFOON: +31 (0) INFO@NATHAN.NL WEBSITE: Een deel van de aandrijving van de boorbuis en een deel van de boorbuis zelf. 24 Nathan Enervision

14 Nathan in beeld Het nemen van grondmonsters per geboorde meter De opstelling van de boorwagen met de sedimentbakken De stelconplaten worden geplaatst voor een stabiele ondergrond voor de boorwagen De vrachtwagen met daarop de boorwagen wordt het terrein VAN het project opgereden Het boorproces Het lossen van de boorwagen op het terrein het aanbrengen van de omstorting De boorwagen wordt opgesteld op de aangewezen bronboorlocatie Big bags met (filter)grind Big bags met zwelklei 26 Nathan Enervision

15 FOTO LINKERPAGINA: Het Sandersgebouw van de Erasmus Universiteit Rotterdam Product in de praktijk Van links naar rechts: Jurgen van Gorp, Sjoerd Boot en Joris Roozendaal Grote renovatie Erasmus Universiteit ROTTERDAM TERUG IN DE SCHOOLBANKEN MET UPONOR MLC-LEIDINGEN MET RUIM STUDENTEN EN ZEVEN FACULTEITEN MAG DE ERASMUS UNIVERSITEIT IN ROttERDAM ZICH ÉÉN VAN DE GROOTSTE UNIVERSITEITEN VAN NEDERLAND NOEMEN. VOOR AL DEZE STUDENTEN MOET NATUURLIJK GENOEG PLEK ZIJN OM TE STUDEREN, LEREN, OVERLEGGEN EN TE WERKEN. MET MEERDERE GEBOUWEN, WINKELS, PARKEERGARAGES EN OPENBARE RUIMTES IS ER GENOEG PLEK OM IEDEREEN OP TE VANGEN. VANAF 2007 BOUWT DE ERASMUS UNIVERSITEIT AAN EEN DUURZAME CAMPUS, MET DE AMBITIE OM ÉÉN VAN DE GROENSTE UNIVERSITEITEN VAN NEDERLAND TE WORDEN. DE KWALITEIT VAN DE GEBOUWEN MOET VERHOOGD WORDEN EN DE VEROUDERDE GEBOUWEN VERNIEUWD. TOT EN MET 2021 WORDT ER EEN FLINKE PUNT OP DE I GEZET OM ALLE PLANNEN TE REALISEREN. ZO IS OOK HET SANDERSGEBOUW TOE AAN EEN RENOVATIE EN LATEN HIER NOU DE LEIDINGEN VAN UPONOR WORDEN GEÏNSTALLEERD. WIJ NAMEN ER NATUURLIJK EEN KIJKJE EN WAANDEN ONS WEER VOOR HEEL EVEN IN HET STUDENTENLEVEN. HET SANDERSGEBOUW Na een flinke wandeling over het Erasmus Universiteitsterrein in Rotterdam komen we aan op de plek van het Sandersgebouw op de Campus Woudenberg. We worden opgewacht door Sjoerd Boot, Directeur bij Van Galen Klimaattechniek Rotterdam, Joris Roozendaal, Projectleider bij Van Galen Klimaattechniek Rotterdam, en Jurgen van Gorp, Sales Advisor bij Nathan. We worden meteen meegenomen naar de hoogste verdieping van het gebouw, waar de werkzaamheden al het verst gevorderd zijn. De Uponor-leidingen zijn al geïsoleerd en op het moment dat wij er zijn, wordt de vloer gestort en gladgestreken. Een aantal verdiepingen lager zien we veel verschillende leidingen van Uponor en tevens een gedeelte vloerverwarming van Uponor, inclusief de Komfort-verdeler. Na de uitgebreide rondleiding, nemen we plaats in een bouwkeet op het terrein en krijgen de mannen de kans om alle ins en outs over dit project met ons te delen. EEN JAAR GELEDEN Halverwege 2015 heeft Van Galen de opdracht voor dit gebouw binnengesleept. Samen met meerdere partijen hebben ze zich gepresenteerd en bleken als beste uit de bus te komen. Joris vertelt over de eerste fases van dit project: We zijn begonnen met de engineering en de sloopwerkzaamheden. Daarna is de realisatiefase gestart. We hebben voor het leidingwerk gekozen voor de MLC Meerlagenleidingen van Uponor. Het gebouw bestaat uit zeven bouwlagen en zoals we net hebben gezien, zijn we van boven naar beneden begonnen met het slopen om vervolgens de nieuwe luchtkanalen en nieuwe leidingen aan te leggen. OUDE SITUATIE Het langgerekte Sandersgebouw was donker van binnen met veel kantoren en afgesloten werkruimtes. Sjoerd: Er zaten donkere ramen in met ook nog eens donkere kozijnen. Ook de installaties in het pand waren verouderd en aan het einde van hun latijn. Joris vult verder nog aan: Het doel van het vernieuwde pand was dan ook: een transparant gebouw met een open karakter. NIEUWE SITUATIE Om dit doel te bereiken heeft de architect heel veel in werking gezet, zo veel dat eigenlijk alleen de buitenmuren van het pand zijn blijven staan. Sjoerd: Er is enorm veel lichtinval gecreëerd door vides in de 28 Nathan Enervision

16 Product in de praktijk De fittingen van het Meerlagenleidingsysteem hebben een handige kleurcodering DUURZAAMHEIDSEISEN koperen leidingen. De luchttoevoer is in deze bedrijfstoestand Om één van de groenste universiteiten van Nederland te worden, zijn uitgeschakeld. Bij de nieuw gecreëerde vides zijn aanvullende er eisen gesteld aan de installaties die in de gebouwen worden radiatoren geplaatst. geplaatst. Aan deze eisen moeten de installateurs zich natuurlijk ook houden en daarom is er door Van Galen gekozen om klimaatplafonds VLOERVERWARMING De nieuw gecreëerde vides te plaatsen in het Sandersgebouw. Op de plafonds worden deze Tijdens de rondleiding door het gebouw zagen we dat er op de eerste betonnen constructies te zagen. Ook in het dak komt er veel glas waar Voordelen Uponor MLC klimaatplafonds geïnstalleerd, waarmee de verwarming en koeling geregeld wordt. Aan de zijkant van deze plafonds zit een verdieping op een bepaald gedeelte vloerverwarming was geïnstalleerd. Sjoerd legt uit waarom ze daarvoor hebben gekozen: natuurlijk licht doorheen valt en waar vervolgens, vanwege de vides, het Leidingdiameters van 14 t/m 110 mm voor iedere objectgrootte luchtaansluiting waarmee de lucht in deze hybride klimaatplafonds Dit heeft te maken met het ontwerp van het gebouw. Het gebouw is hele gebouw van profiteert. Hierdoor ontstaat er een fris en licht Fittingen met kleurcodering wordt ingeblazen. Vervolgens wordt deze lucht door het namelijk zo ontworpen dat er op een bepaalde plek onder het gebouw gebouw. De afgesloten werkruimtes die zich op elke verdieping Hoge vormbestendigheid klimaatplafond verdeeld en evenredig de ruimte in geblazen. Deze door gelopen kan worden. In de winter wordt de vloer die zich net bevonden, worden vervangen door kantoren met glazen wanden. In Corrosiebestendig plafonds zorgen ervoor dat er in de zomer gekoeld wordt en in de boven deze doorgang bevindt erg koud door de kou van buitenaf. In het gebouw wordt ook een heuse proefrechtbank gemaakt en door de Kan in muren worden gelokaliseerd winter verwarmd. In dagbedrijf wordt 50% van de totale warmtelast het gebouw wordt dit als erg onbehaaglijk ervaren. Bij alle andere vele trappen wordt de verbinding tussen de etages sterk verbeterd. Na Snelle installatie zonderen solderen en lassen afgevoerd door het koelplafond, 30% wordt opgeslagen in het verdiepingen heb je hier geen last van en krijg je gewoon de warmte de renovatie en herinrichting zijn de kantoorverdiepingen geschikt voor 100% zuurstofdichtheid betondek en de resterende 20% wordt door de ingeblazen lucht van de klimaatplafonds en tevens warmte van onderaf, van de het nieuwe werken met een mix van open ruimten en cellenkantoren. opgenomen. Tijdens het nachtbedrijf wordt de in het betondek onderliggende verdieping. Behalve dus op de eerste verdieping. WERKZAAMHEDEN VAN GALEN Van Galen heeft bij dit project meerdere werkzaamheden onder haar Uponor Meerlagenleidingsysteem opgeslagen warmte (ca. 30% van het totaal) afgevoerd door de aan de bovenzijde van de hybridekanalen aangebrachte watervoerende Vandaar dat er is gekozen om voor dit stukje vloer vloerverwarming te installeren. En toen kwamen wij weer om de hoek kijken, hoede genomen: Of het nu gaat om drinkwater, radiatoraansluitingen of Ventilatie- en luchtbehandelingsinstallatie gasinstallaties, het Uponor Meerlagenleidingsysteem is de Cv- en GKW-installatie perfecte oplossing. Het volledige programma maakt de Drinkwaterinstallatie complete installatie vanaf de stijgleiding tot aan de gebruiker Riolering- en sanitairinstallatie mogelijk. Daarbij is de installatie bijzonder eenvoudig en Regeltechnische installatie efficiënt. Het essentiële van het systeem, namelijk de Uponor Brandbestrijdingsinstallatie Meerlagenleiding en de daarbij behorende fittingen, worden door Uponor in eigen huis ontwikkeld en zijn dus perfect op Voor de cv- en GKW-installatie en als aansluitleidingen voor het elkaar afgestemd. Door de vormvastheid van de leiding en de klimaatplafond is er gebruik gemaakt van de MLC-leidingen van Uponor. geringe lineaire uitzetting zijn slechts een beperkt aantal Er is gekozen om veel verschillende diameters toe te passen, van de verbindingen nodig; een praktisch voordeel voor een snelle kleinste van 14 mm tot de grootste van 110 mm. In totaal is er voor en bovenal betrouwbare montage meter aan leidingen geïnstalleerd en zijn er fittingen toegepast in het hele project. MLC-leidingen van Uponor 30 Nathan Enervision

17 Product in de praktijk Sjoerd, Joris en Jurgen bekijken de bouwtekening GROOT PROJECT, BEPERKTE RUIMTE toe weten te trekken. Joris vertelt over de renovatie van het Het Sandersgebouw is een groot maar bestaand gebouw, wat een aantal bibliotheekgebouw: Ook de bibliotheek was toe aan vernieuwing en uitdagingen met zich meebrengt. Omdat er ontzettend veel wordt wordt ook lichter, ruimer, toegankelijker en overzichtelijker. Het heeft zo Uponor Meerlagenleidingen in grote diameters gerenoveerd moet er ook veel gebeuren, maar wel in de beperkte zijn uitdagingen, maar we hopen dat beide gebouwen volgens planning ruimte die het gebouw biedt. Sjoerd vertelt: Het is een redelijk oud zullen blijven lopen en eind dit jaar klaar zijn. Naast deze twee gaat Jurgen verder. Deze vloerverwarming is gelegd door Nathan opdrachtgever was dat er geen staal gebruikt mocht worden. Hierbij gebouw waardoor er bouwkundig behoorlijk wat achterstanden zijn projecten, hebben wij nog meer projecten mogen realiseren op het Projects. Er is hier gekozen voor de vloerverwarming met de Comfort zou het namelijk kunnen gebeuren dat er corrosievorming ontstaat. ontstaan. In het gebouw worden gangplafonds gemaakt waarin alle universiteitsterrein. Onder andere hebben wij ons mogen bezighouden Pipe PLUS leiding van Uponor met een verdeler van Komfort. Om dit te voorkomen was de keuze voor ons heel logisch om voor leidingen worden verwerkt. Daarnaast moet er volgens het Bouwbesluit met de koelcentrales. Met alle plannen die de Erasmus Universiteit nog SAMENWERKING kunststof leidingen te kiezen. Sjoerd vult verder nog aan: We werken al minstens 15 jaar met de producten van Uponor, vinden het voldaan worden aan een bepaalde doorloophoogte. Dus hiertussen moeten alle werkzaamheden plaatsvinden, wat op bepaalde plekken heeft, lijkt het erop dat ook Van Galen nog lang niet is uitgeleerd op de campus in Rotterdam. Van Galen heeft zelf zijn voorstel mogen doen voor de leveranciers. Ze kwalitatief erg goede producten en in onze lange historie met het voor wat problemen zorgde doordat je er met meerdere bedrijven hadden al ruime ervaring met de leidingen van Uponor en ook al vaker samengewerkt met Nathan. Joris vertelt: Een belangrijk punt van de product hebben wij er ook nooit problemen mee gehad. Daarnaast zijn onze collega s gewend om met de Uponor-producten te werken. verschillende werkzaamheden uitvoert. Dit was ook het geval in de technische ruimte van het gebouw. Alle voedingsleidingen moesten toch VAN GALEN KLIMAATTECHNIEK in de kruipruimte op elkaar aangesloten worden. Een aangenaam klimaat. Overal waar mensen wonen, werken, winkelen, verpleegd worden en recreëren. Van ADVISERENDE ROL Galen Klimaattechniek zorgt ervoor. Gespecialiseerd in Doordat Van Galen regelmatig gebruik heeft gemaakt van de Uponor- het ontwerpen, installeren en onderhouden van alle producten, was de rol van Nathan voornamelijk gericht op het advies GEBOUWGEBONDEN installaties, waaronder verwarming, geven over de juiste productkeuze. Er heeft een keer overleg LUCHtbehandeling, koeling, meet- en regeltechniek en plaatsgevonden en Jurgen heeft ter plekke op de bouwplaats uitleg ENERGieopslag. Altijd met het doel voor ogen: maximaal gegeven over de toepassing van de materialen in het project. Verder COMfort voor de eindgebruiker. En altijd gericht op het heeft Van Galen weinig hulp nodig gehad en is de samenwerking met beste resultaat. Allround, ervaren en betrokken. Nathan heel soepel en naar wens verlopen. NOG LANG NIET UITGELEERD De planning van dit project heeft als doel om eind 2016 klaar te zijn. Bijna parallel met de renovatie van het Sandersgebouw, loopt de VAN MAASDIJKWEG EG RottERDAM TELEFOON: +31 (0) RottERDAM@VANGALEN.Com WEBSITE: Uponor vloerverwarming op de eerste verdieping renovatie van de bibliotheek. Ook dit project heeft Van Galen naar zich 32 Nathan Enervision

18 foto linkerpagina: een filterbuis voor een open bron wordt in het boorgat gebracht Wetgeving ALLE WETGEVINGEN EN CERTIFICERINGEN OP EEN RIJ Verplichte wetgeving HET ONTSTAAN VAN DE WETGEVING De wetgeving rond bodemenergie bestaat pas sinds Hiervoor waren er al wel beoordelingsnormen en protocollen, maar deze konden niet voorkomen dat er verschillende dingen mis gingen bij bronboringen. Ook kon er nog op een redelijk makkelijke manier fraude gepleegd worden. Door deze negatieve geluiden over bronboringen is er door het Rijk besloten om wetgeving hierop toe te passen, zodat deze ook daadwerkelijk gehandhaafd kan worden. Het doel van het Rijk met deze wetgeving is ervoor te zorgen dat er zoveel mogelijk bodemenergie wordt ingezet, de bodem goed behandeld wordt en er geen vervuiling van het drinkwater plaatsvindt. In Den Haag is daarom besloten om de effectiviteit van het Besluit Bodemkwaliteit naar een hoger plan te tillen. De bestaande beoordelingsnormen en protocollen zijn onder de loep genomen en aangepast, zodat deze beter gehandhaafd kunnen worden. Ook de consequenties die eraan vasthangen wanneer een bedrijf zich niet houdt aan de wetgeving, zijn opgesteld. HANDHAVING Om ervoor te zorgen dat bedrijven de kwaliteit leveren die van ze verwacht wordt, inspecteert ILT de werkzaamheden van de bronboorbedrijven. Zij checkt of bedrijven hun werkzaamheden volgens de norm uitvoeren. Er mag geen onnodige schade aan de ondergrond worden veroorzaakt en het ontwerp en beheer van de installatie moet in orde zijn. Gemeentes, provincies en waterschappen hebben, aanvullend op de landelijke normen, ook hun eigen normen. Deze normen gaan over de locatie zelf en of de beloofde energieprestatie wordt gehaald. Om draagvlak te creëren in de sector worden de beslissingen in deze wetgeving door meerdere partijen genomen. Ook ILT heeft hier een rol in. Zij toetst of normen handhaafbaar, uitvoerbaar en fraudebestendig zijn. Het kan ook voorkomen dat er wordt geconstateerd dat de normen in de wetgeving toch anders werken in de praktijk. Dan wordt het initiatief genomen om de wetgeving aan te passen, zodat de wetgeving voor alle betrokken partijen duidelijk is. certificeringen Wanneer een bron eenmaal in de grond zit, is het een nadeel dat deze niet eenvoudig meer gecontroleerd kan worden. De ontwikkelde wetgeving biedt de mogelijkheid om door verschillende eisen deze bronnen toch te controleren. Zo is het bijvoorbeeld verplicht om aan de zijkant van de lus de lengte van de lus te plaatsen. Een lus is een ondergronds gesloten leiding waarmee energie (warmte en koude) aan de bodem wordt onttrokken of toegevoegd. De wetgeving is ook ontwikkeld om de bodembescherming te waarborgen. De kwaliteit van de bron is gewaarborgd, wanneer het aan alle eisen en normen van de wetgeving voldoet. Om klimaatvriendelijk met energie om te gaan, is een warmtepomp een perfect middel. Om de certificaten, die bronboorbedrijven moeten bezitten voor het uitvoeren van hun werkzaamheden, te behalen, dienen medewerkers van het bedrijf eerst meerdere diploma s te halen. Het diploma voor opleiding B: Basiscursus Vakmanschap Bodemenergie is in ieder geval een vereiste, en afhankelijk van de werkzaamheden die een bedrijf uitvoert moeten er nog andere diploma s behaald worden. Met deze diploma s bewijs je dat je de kennis in huis hebt die vereist is. en certificering bij een bronboring WANNEER ER EEN BRONBORING VOOR BIJVOORBEELD EEN BODEMENERGIESYSTEEM GEPLAND STAAT, BETEKENT DIT DAT ER ALLERLEI TRAJECTEN GESTART MOETEN WORDEN. EEN BRONBORING KAN NAMELIJK NIET ZOMAAR PLAATSVINDEN, OMDAT DAAR REGELS EN WETGEVINGEN AAN VAST ZITTEN. HET GAAT HIER OM HET DRINKWATER EN DAAR MAG NATUURLIJK GEEN VERVUILING IN PLAATSVINDEN. DAAROM WORDT ER TIJDENS DE WERKZAAMHEDEN GEÏNSPECTEERD DOOR DE INSPECTIE LEEFOMGEVING EN TRANSPORT (ILT) EN ZIEt ZIJ EROP TOE DAT ALLE BRONNEN VOLDOEN AAN DE EISEN. OM DEZE BRONBORINGEN UIT TE VOEREN, DIENEN DE BEDRIJVEN GECERTIFICEERD EN ERKEND TE ZIJN. OOK HIER GAAT EEN HEEL PROCES AAN VOORAF. WELK PROCES, WELKE CERTIFICERINGEN, HET TRAJECT EN HOE HET ZIT MET INSTALLATEURS DIE NIET GECERTIFICEERD ZIJN, LEEST U ALLEMAAL IN DIT ARTIKEL. UitGELEGDE monsters van een boring, op basis waarvan de werkelijke bodemopbouw in het geboorde gat wordt bepaald Eindstuk van een lus voor een gesloten ondergrondse warmtewisselaar, waarop kan worden afgelezen hoe diep de lus in de bodem steekt 34 Nathan Enervision

19 Wetgeving BRL-CERTIFICERINGEN BRL Dit is de certificering voor de bovengrondse Dit houdt in dat wat men met de grond deed, geen consequenties Als dit het geval is, ontvangt het bedrijf de certificaten van deze Na het behalen van de benodigde diploma s zijn er drie certificaten werkzaamheden. Omdat deze bij bodemenergie altijd gekoppeld mocht hebben voor de toekomst. Vervolgens is de eerste wetgeving certificerende instelling. Vervolgens kijkt ILT of het gecertificeerde nodig om de ondergrondse en bovengrondse werkzaamheden bij een zijn aan de ondergrondse werkzaamheden, houdt deze certificering van kracht gegaan en heeft Nathan de BRL 2100 gehaald, wat bedrijf zicht houdt aan de regels die zijn opgesteld en of de normen bodemenergiesysteem te mogen uitvoeren. Deze certificaten dienen in dat de bovengrondse werkzaamheden alleen uitgevoerd mogen betekent dat zij de lagenstructuur in de bodem moeten herstellen na daadwerkelijk nageleefd worden. voor de stimulans om kwalitatief toereikend met bodemenergie aan de worden wanneer er is voldaan aan de BRL het boren. Daarna kwam de voorloper van de BRL 11000, waarin stond slag te kunnen. Omdat het gaat om een bodemenergiesysteem waar hoe de bodem gebruikt moest worden, hoeveel energie eruit gehaald Het hele traject bij Nathan, van de aanvraag tot de uitvoering, heeft energie uit de bodem gehaald wordt door een warmtepomp, en dit dus Op de naleving van alle BRL s houdt de ILT toezicht. Zij controleert mocht worden en hoeveel energie er weer in gestopt mocht worden. vaak nog aardig wat voeten in de aarde. Zo n traject verloopt als volgt: met elkaar gekoppeld is, moet ook het bovengrondse werk (de bijvoorbeeld tijdens de boring de werkzaamheden op locatie. Zij kijkt Daarna, in 2014, kwamen de BRL en BRL , waarbij Sinds 1 januari 2015 is de Provincie bevoegd gezag voor open energiecentrale waar de warmtepomp deel van uit maakt) gecertificeerd dan of er wordt voldaan aan de eisen die zijn gesteld, zoals hoe de ondergrondse én bovengrondse werkzaamheden geregeld zijn. Deze bronsystemen en is de Gemeente bevoegd gezag voor de gesloten worden. Dit is ook de reden dat er voor de boring een koude- en installatie is ontworpen en in werking is gesteld en of de scheidende certificeringen zijn ook beide behaald door Nathan, wat inhoudt dat bronsystemen. warmtevraag uitgerekend moet worden. lagen in de bodem netjes zijn afgedicht. Nathan beschikt over alle benodigde certificaten op dit vlak. Bij een aanvraag van een bronboring wordt er daarom eerst gekeken of het gaat om een open of een gesloten bronsysteem, en Bronboorbedrijven krijgen te maken met het Besluit Bodemkwaliteit, dat NATHAN & CERTIFICERINGEN Momenteel verzorgt Nathan bodemenergiesystemen die voldoen aan vervolgens wie dan de contactpersoon is (Provincie of Gemeente). ook het grondwater beschermt. Hieronder vallen de volgende BRL- Voorheen was Nathan alleen toeleverancier van onder andere alle eisen en die wel 50 tot 100 jaar mee kunnen gaan. Doordat De melding van de bronboring, inclusief alle stukken, wordt certificeringen: warmtepompen en toebehoren voor installateurs van duurzame Nathan alle certificaten bezit, kan zij het totaalpakket leveren: van de ingediend door Nathan. BRL 2100 Als er in de grond wordt geboord, moet dit in dezelfde energie. Bronboringen werden destijds uitbesteed. In 2007 heeft bron tot aan het afgiftesysteem. Officieel mag er vier weken na het indienen van alle stukken, grondsamenstelling afgedicht worden. BRL Er mag niet meer energie in de bodem worden gestopt Nathan besloten ook een eigen boorbedrijf op te starten. Op deze manier kon Nathan ook de kwaliteit van het boren waarborgen. SUPPORTED BY NATHAN begonnen worden met de werkzaamheden. Indien er eerder dan dat al een reactie is, mag er eerder met de werkzaamheden dan dat er uit onttrokken is. De bodem mag namelijk niet worden Daarnaast groeide de warmtepompenmarkt zo hard dat de verkoop Ook installateurs zonder erkenning kunnen profiteren van alle begonnen worden. opgewarmd, omdat dan de temperatuur in de bodem stijgt en er van de warmtepompen afhankelijk werd van de boorcapaciteit die er BRL-certificeringen van Nathan door het Supported by Nathan concept. Het kan zijn dat de Gemeente of Provincie vragen heeft over de bacteriën actief worden, waar mensen ziek van kunnen worden. in Nederland was. Voor Nathan een perfect moment om in deze markt Zij kunnen zo hun klanten bodemgebonden warmtepompen blijven bronboring. Nathan zorgt er dan voor dat al deze vragen Deze BRL is altijd gecombineerd met de BRL te stappen. Op dat moment was alleen de zorgplicht van toepassing. aanbieden. Het ontwerpen, installeren en beheren gebeurt door en onderbouwd beantwoord worden. onder verantwoordelijkheid van Nathan. Nathan maakt zelf het gehele Na het inleveren van alle onderbouwingen moet er weer vier ontwerp, van bronboring tot warmtepomp, maar de (niet erkende) weken gewacht worden, of korter indien er eerder een reactie is, installateur, die een inhuurcontract met Nathan heeft, koopt de voordat er met de werkzaamheden begonnen mag worden. onderdelen van het ontwerp in bij de groothandel en doet zelf het Gemiddeld heeft Nathan een wachttijd van zeven weken na het montagewerk. Vooraf moet duidelijk zijn dat de door Nathan ingeleende monteur natuurlijk wel voldoende vakbekwaam is voor melden van de bronboring en daarna kunnen de werkzaamheden van start gaan. deze werkzaamheden. Nathan stelt vervolgens altijd zelf de warmtepomp in bedrijf, wat meteen een check is van de installatie. Op deze manier blijft Nathan eindverantwoordelijk. De ILT heeft aangegeven dat deze inhuurconstructie, die door Nathan is ontwikkeld, volledig voldoet aan de eisen die in de BRL staan. Dat Nathan de garantievoorwaarden aan de klant afgeeft is een belangrijk toetspunt voor de ILT. INSPECTIE LEEFOMGEVING EN TRANSPORT (ILT) ILT werkt met een team inspecteurs aan het thema bodemenergie. ILT is hierin bevoegd gezag op rijksniveau en inspecteert bedrijven of zij zich houden aan de beoordelingsrichtlijnen, BRL genoemd. Zij inspecteren boorbedrijven tijdens hun werkzaamheden. Er wordt onder supported by NATHAN meer op toegezien dat de kwaliteit van de bodem gewaarborgd wordt. Installateurs van bodemenergiesystemen die zonder erkenning werken krijgen van de ILT de keuze: stoppen, zo snel mogelijk erkennen of een inhuurconstructie met een erkend bedrijf aangaan. Toch doorgaan met werken zonder erkenning of misbruik maken van een inhuurconstructie kan leiden tot een boete van Het ILT merkt dat het onder installateurs TRAJECT BIJ BRONBORINGEN Boorbedrijven worden door een certificerende instelling beoordeeld of zij als bedrijf voldoen aan alle gestelde eisen om een certificaat te behalen. Eenvoudig gezegd: is het bedrijf in staat om volgens de norm leeft dat voldaan moet worden aan de normen. Niet voor niets is er een forse toename in het aantal aanvragen van installateurs voor certificering en erkenning voor bovengrondse bodemenergie. DE BRL-CERTIFICATEN VAN NATHAN en kwaliteitssystemen aan bodemenergiesystemen te werken. 36 Nathan Enervision

20 foto linkerpagina: De uponor minitec vloerverwarming wordt geïnstalleerd in de appartementen Project in ontwikkeling HET BEGIN Voor het begin van dit project moeten we een stukje terug in de tijd. Om geen stap te missen, vertellen Arjen Lok, Directeur Lok Techniek en projectleider van dit project, Michiel Klijnsma, Tekenaar en Werkvoorbereider Lok Techniek en Bas Drost en Edwin de Haan, beiden Sales Advisor van Nathan, hoe dit project is verlopen. Edwin begint te vertellen: Ongeveer twee jaar geleden had ik al contact met de ontwikkelaar van dit project. Er was op dat moment al sprake van 150 appartementen waar vloerverwarming in moest komen. Ik heb hen toen het Minitec-systeem van Uponor geadviseerd, omdat de vloerverwarming niet zwaarder mocht zijn dan 60 kilo per m 2. Met een standaard vloerverwarmingssysteem voldoe je eigenlijk nooit aan deze eis, omdat de vloer dan een heel stuk dikker is. LOK TECHNIEK Arjen is inmiddels vijf jaar werkzaam bij het familiebedrijf Lok Techniek en heeft in die jaren al meerdere keren met Nathan samengewerkt. Arjen: Toen wij met het project in Amsterdam aan de slag gingen, had de ontwikkelaar de vloerverwarming van Nathan al op het oog. Door onze eerdere samenwerking gaf mij dit veel vertrouwen in dit project. Op dat moment was voor mij het Minitec-systeem van Uponor nog wel een geheel nieuw systeem, maar hier is later gelukkig verandering in gekomen. Naast de eis van het gewicht van de vloerverwarming werd er ook nog een geluidseis gesteld, gaat Arjen verder. Omdat het pand voorheen als kantoor werd gebruikt waren deze vloeren redelijk dun. Er zit een behoorlijk verschil tussen de gebruiksgemakken qua geluid als er wordt gewerkt of gewoond. Dus we hebben als onderlaag, onder de vloerverwarming, gekozen voor een speciale geluidsdichte vloer. Dit was onder andere ook de reden dat het vloerverwarmingssysteem niet te hoog kon worden. NIEUWPOORTSTRAAT AMSTERDAM Het pand, dat al een tijd leeg stond, beslaat een oppervlakte van maar liefst m² en bevindt zich op de hoek van de Nieuwpoortstraat en de Bos en Lommerweg in Amsterdam-West. Voor de toekomstige bewoners een ideale locatie: recht tegenover het Westerpark en op steenworp afstand van Station Sloterdijk. Door de hoge woningnood en de perfecte ligging is het een logische keuze om het voormalige kantoorpand om te toveren tot 150 appartementen. Tijdens de bouw is het pand verkocht aan een belegger, waardoor de bouw even stil heeft WERELDWIJD HET GROOTSTE UPONOR MINITEC PROJECT OOIT Renovatie van kantoorpand naar 150 appartementen IN DE VORIGE EDITIE VAN DE ENERVISION HEEFT U IN ENERVISION BLIKT VOORUIT AL EEN VOORPROEFJE GEKREGEN OVER DE TRANSFORMATIE VAN EEN KANTOORPAND NAAR 150 APPARTEMENTEN IN AMSTERDAM. IN DE GEWILDE EN CENTRAAL GELEGEN BUURT BOS EN LOMMER IS HET PAND ONDER HANDEN GENOMEN DOOR TOTAALINSTALLATEUR LOK TECHNIEK. OP DIT MOMENT ZIJN ZE OOK DAADWERKELIJK VAN START GEGAAN MET DE RENOVATIE. AANGEZIEN DIT EEN UNIEK PROJECT IS WAAR VEEL VAN ONZE PRODUCTEN WORDEN TOEGEPAST, KONDEN WIJ HET NATUURLIJK NIET LATEN OM HIER EEN KIJKJE TE NEMEN. De mannen op de bouw, van links naar rechts: Bas Drost, Arjen Lok, Edwin de Haan en Michiel Klijnsma 38 Nathan Enervision

21 Project in ontwikkeling gelegen. In die tussentijd zijn er een aantal aanpassingen gedaan aan het ontwerp en is er besloten om ongeveer acht verschillende woontypes te creëren. De appartementen gaan verwarmd worden via laag temperatuur verwarming in de vorm van vloerverwarming. Hierdoor hoeft de ketel niet op 80 C te stoken, maar is 35 C genoeg voor het verwarmen van de appartementen. Omdat dit een renovatie project betreft, hoeft er nog geen EPC-eis gehaald te worden. Bij Lok Techniek komen ze hier bij nieuwbouwprojecten wel vaak mee in aanraking en daarom werkt men ook al vaak met warmtepompen. Er kon helaas vanwege het beperkte budget in dit project geen gebruik gemaakt worden van warmtepompen. We hebben al verschillende projecten draaien met de alpha innotec warmtepompen, geleverd door Nathan. Het voordeel van het totaalpakket van Nathan hebben wij dus ook al zeker ondervonden. Om bij nieuwbouw de EPC-eis te halen ontkom je er bijna niet meer aan om warmtepompen in te zetten. Dit zal de komende jaren ook zeker nog meer zijn opmars krijgen, aldus Arjen. Komfort vloerverwarmingsverdeler met de Uponor Comfort Pipe leiding WERELDWIJD GROOTSTE MINITEC PROJECT OOIT Het Minitec-systeem van Uponor wordt over de bestaande, massieve en dunne vloer van de appartementen geïnstalleerd. Op de geluidsdichte vloer komt folie te liggen, gevolgd door het Minitec-systeem. De mogelijkheden om vervolgens over de vloerverwarming te leggen zijn eindeloos. Denk hierbij aan hout, parket, tegels of vloerbedekking. Bas vertelt over de keuze voor Minitec: Natuurlijk zijn er ook nog andere type vloerverwarmingssystemen in overweging genomen, maar eigenlijk was er geen andere mogelijkheid dan Uponor Minitec. Op de vloer kan je niet frezen, want hiervoor is de vloer gewoonweg te dun. Dus voor dit soort renovatieprojecten is Minitec daarom het ideale systeem. Ook naar andere merken is door de ontwikkelaar gekeken, maar die hebben niet een product in hun collectie waar je met een dermate dunne vloeropbouw je vloer kan opbouwen. Wat dit project voor ons heel bijzonder maakt, is het feit dat met m2 aan Uponor Comfort Pipe 9,9x1,1 leiding dit het grootste Minitec-project ooit is, wereldwijd! GAS Ook alle gasleidingen zijn afkomstig van Nathan. De 150 rollen van elk 50 meter van het Uponor Meerlagenleidingsysteem GAS, die de eenvoudige, snelle en veilige gasinstallatie in gebouwen mogelijk maakt, gaven nog een kleine uitdaging. Michiel, de begeleider van het proces en van de monteurs op de bouw, vertelt hierover: Omdat we bij dit project gekozen hebben voor vloerverwarming, wordt er automatisch laagtemperatuurverwarming gebruikt. De zolder wordt verwarmd door radiatoren, vandaar dat vanaf deze plek de voeding wordt gehaald. De leiding gaat vanuit daar naar beneden om vervolgens in de muur te worden gebogen. De positie van de gasmeters is tijdens de renovatie ook nog een keer aangepast. In eerste instantie waren deze geplaatst op de galerij, maar vanwege de ruimte en voorschriften vanuit de energiebedrijven mochten deze hier toch niet geplaatst worden. De meters konden niet in de woning worden geplaatst vanwege ruimtegebrek. Uiteindelijk is er gekozen om de gasmeters in de parkeergarage te plaatsen, hier was voldoende ruimte beschikbaar. Michiel vertelt verder: Ondanks een paar hobbels, waar wij niet heel veel invloed op hadden, is het project tot nu toe wel naar wens verlopen. Dit komt ook omdat wij al rekening hadden gehouden met eventuele aanpassingen. LEAN PLANNING De planning van dit project was en is nog steeds behoorlijk strak, want de oplevering van het project staat gepland in november Eind augustus is de vloerverwarming gelegd, hier stonden 6 weken voor ingepland. Meteen hier achteraan ging de vloerleverancier aan de gang, gevolgd door het plaatsen van de ketels, dat door Lok Techniek werd gedaan. Arjen vertelt enthousiast over deze strakke planning: Samen met alle partners tijdens dit project zoals de tegelzetter, vloerenleverancier, spuiter, wandbouwer en natuurlijk Nathan, werken we via het zogenoemde Lean-systeem. Er is een begin en een eind tussen de start van het leggen van de vloerverwarming en de eindoplevering. Om alles in deze periode plaats te laten vinden, heeft iedere partij post-its geplakt. Deze staan voor bepaalde verantwoordelijkheden. Op deze manier zijn we tot een deadline gekomen en volgens de post-its gaan we deze deadline ook makkelijk halen! LEAN-SYstEEM Lean is een business-strategie en vooral een manier van werken waarbij alles en iedereen in de onderneming of het project zich richt op het creëren van waarde voor de klant in alle processen. Hiervoor worden verspillingen geëlimineerd. Door de klant centraal te stellen creëer je maximale toegevoegde waarde voor de klant tegen minimale inspanning. Hierdoor verbetert de kwaliteit, worden doorlooptijden verkort en verminderen de kosten. Dat heeft een positief effect op zowel de klanttevredenheid als de betrokken partijen en de winst. PROCES In het begintraject hebben Bas en Edwin een aantal bouwvergaderingen bijgewoond en is er goed gekeken hoe dit project het beste aangepakt kon worden. Vooral logistiek gezien moest hier een goed plan voor komen, aangezien al het materiaal voor 150 appartementen naar boven verplaatst moest worden. Om alles op rolletjes te laten lopen is de ontwerpfase heel belangrijk. Alle appartementen zijn voorzien VAN het Uponor Minitec VLOERVERWARMINGssystEEM VOORDELEN UPONOR MINITEC VLOERVERWARMING Ideaal voor latere inbouw bij renovaties Direct op dekvloer of tegelvloer aan te brengen Geringe elementhoogte van ongeveer één centimeter Minimale montagekosten met folie-element en leiding Begaanbare folie-elementen Korte opwarmtijden Lage aanvoertemperaturen Directe aansluiting op bestaande systemen mogelijk uponor mlc gasleidingen in de kelder VAN het APPARtementencomplex 40 Nathan Enervision

22 Project in ontwikkeling de legtekening van de uponor minitec vloerverwarming voor de eerste verdieping De lean planning het verbouwde appartementencomplex Vandaar de handige lean planning en partijen zoals Nathan, die goede LOK TECHNIEK en ook snelle service leveren. Maarten Lok richtte in 1923 Loodgietersbedrijf M. Lok op en LEGDE de basis voor wat nu een veerkrachtig familiebedrijf is. SAMENWERKING; SLEUTEL TOT SUCCES Inmiddels heeft Arjen Lok samen met zijn neef ROELOf Lok het Voor beide partijen is de samenwerking tijdens dit project goed verlopen. ROER overgenomen en is hun bedrijf gegroeid tot een team van Belangrijk bij samenwerking is elkaar blijven informeren, weet wat een 60 werknemers. Deze nieuwe generatie wil vooral een sterke ander doet, legt Arjen stellig uit. In bepaalde situaties kan het dienstverlening bieden en een prettige samenwerkingspartner voorkomen dat je een bepaalde richting op wordt geduwd. Hier kom je zijn. Hiermee is Lok techniek verzekerd van een mooie toekomst; alleen maar sterker uit door open kaart naar elkaar te blijven spelen. Om in als gewaardeerd ketenpartner en totaalinstallateur voor het gamecircuit te blijven: speel geen verstoppertje. Alleen op deze manier ZOWEL woning- als utiliteitsbouw, als specialist en adviseur kan je er samen alles uit halen wat erin zit. Dat heb ik bij dit project als VOOR bijzondere projecten. DAARNAASt biedt Lok Techniek zeer positief ervaren. Edwin vult Arjen nog aan: Om alles binnen de service en onderhoud voor de particuliere markt. Bij Nathan is men daarom begonnen met een eerste concepttekening voor de installaties die van Nathan afkomstig zijn. Deze tekening is vervolgens via Lok Techniek naar de aannemer gegaan. Op deze manier kon iedereen bekijken of dit ontwerp haalbaar was. Na goedkeuring van alle partijen is Nathan aan de slag gegaan met de definitieve tekening, gevolgd door materiaalspecificaties, de inregelstanden voor de verdelers en de warmteverliesrekening. Door dit totaalpakket is iedereen op de hoogte, kan de installateur aan de slag met de inkoop en kan vervolgens de vloerverwarming geïnstalleerd gaan worden. Op de vraag wat de uitdaging tijdens dit project was, vertelt Arjen het volgende: Met name de snelheid van het project. We bouwen natuurlijk het hele jaar door aan projecten, maar dit zijn 150 appartementen in een zeer korte tijd, waar dus ook veel materiaal in gaat. lijntjes te houden, is en blijft altijd een uitdaging. Men moet proberen elkaar hier binnen weten te vinden en te informeren. We zijn bij dit project een sterk team geweest. Als afsluiting tijdens ons gesprek wordt nog een mooie quote genoemd die wij onze lezers vooral niet willen onthouden: Breng mensen met elkaar in contact, zo creëer je steeds weer nieuwe samenwerkingen! BROEKVELDSELAAN NL BODEGRAVEN TELEFOON: +31 (0) WEBSITE: 42 Nathan Enervision

23 Foto linkerpagina: de monumentale boerderij in Oostwold Nathan project Richard Dijkman, eigenaar van Elektrotechnisch Bureau Dijkman uit Onstwedde (Groningen), en Chris Paassen, Sales Manager Nathan, leiden ons rond door de monumentale boerderij die gebouwd is in het jaar Op het moment dat wij een bezoekje brengen aan het monumentale pand, aan het begin van de zomervakantie, is de verbouwing nog in volle gang. Tot 1999 had deze boerderij een agrarische functie, maar stond daarna veel leeg, waardoor het voorheen mooie pand langzaamaan verpauperde. Maar de boerderij is inmiddels volledig opgeknapt en nu te huur als groepsaccommodatie waar zo n 20 personen terecht kunnen. Een ideale bestemming voor deze mooie locatie, zeker gezien de hoeveelheid aan beschikbare ruimte en de prachtige ligging aan het Oldambtmeer. Voordat de boerderij als groepsaccommodatie in gebruik genomen kon worden moest er nog veel gebeuren. PV-PANELEN ALS BASIS VOOR DUURZAME INSTALLATIES Elektrotechnisch Bureau Dijkman verzorgt alle installaties binnen het renovatie- en verbouwproject. Op advies van Richard, die het bedrijf 25 jaar geleden van zijn vader overnam, heeft de eigenaar van de boerderij ervoor gekozen om duurzame installaties toe te passen in het hele pand. Richard: Door duurzame installaties te gebruiken en alles all-electric te maken, zal de eigenaar van de boerderij enorm veel besparen op gas- en stookkosten en is hij voorbereid op de toekomst. Daarnaast zal het de eigenaar veel onderhoudswerk schelen, aangezien hij nu niet iedere keer voor het hout voor de houtkachels die er voorheen stonden hoeft te zorgen. De eigenaar van het pand is zelfs zo enthousiast dat hij zijn andere panden ook all-electric gaat maken door onder andere alpha innotec warmtepompen toe te passen, om zo minder gas- en stookkosten te hebben. De basis voor dit all-electric concept vormt een weide met pv-panelen van zo n m 2 die achter de boerderij ligt, welke door middel van een haag aan het zicht wordt ontnomen. Richard vervolgt: De duurzame energie die deze pv-panelen opwekken staat uiteindelijk aan de basis van alle duurzame installaties in de boerderij. Dat is toch fantastisch! De pv-panelen wekken zelfs zo veel energie op dat er nog ruimte is om de boerderij verder uit te breiden, indien dat gewenst is. MEEST EFFICIËNTE OPLOSSINGEN Omdat het toepassen van duurzame installaties, zoals warmtepompen en vloerverwarming, nieuw was voor Richard, zocht hij hulp bij Nathan, waardoor hij met Chris in contact kwam. Richard vertelt over zijn ervaring met duurzame installaties: Elektriciteit is helemaal ons ding. We hebben veel ervaring met duurzame installaties, zoals pv-panelen, maar het werken met warmtepompen was voor ons nieuw. Dat we nu de techniek van pv-panelen gecombineerd hebben met warmtepompen vind ik erg mooi. Chris vult aan: Samen hebben we gekeken naar de beste en meest efficiënte oplossingen voor dit specifieke project. Door alles te berekenen konden we uiteindelijk bepalen welke oplossingen het meest geschikt waren. Doordat de vloeren, de plafonds en de wanden in het pand zeer goed zijn geïsoleerd, is de alpha innotec DUURZAME INSTALLATIES EN ALL-ELECTRIC CONCEPT Monumentale boerderij omgetoverd tot groepsaccommodatie OP EEN MOOIE ZOMERDAG BRENGT EEN BIJZONDER PROJECT ONS NAAR OOSTWOLD, GELEGEN IN HET UITERSTE PUNTJE VAN NOORD-OOST-GRONINGEN. AAN HET OLDAMBTMEER IN OOSTWOLD LIGT EEN PRACHTIGE MONUMENTALE BOERDERIJ DIE WORDT OMGETOVERD TOT EEN LUXE GROEPSACCOMMODATIE BESTEMD VOOR DE VERHUUR, MET DUURZAME INSTALLATIES EN HET ALL-ELECTRIC CONCEPT. Richard Dijkman en Chris PAAssen bij de weide met pv-panelen 44 Nathan Enervision

24 Nathan project warmtepomp SW 262H3, met een vermogen van 26kW, perfect om de In totaal zijn er in de boerderij acht tweepersoonskamers en één functionaliteiten van vloerverwarming. Zo zie je dat in het pand met warmte voor het hele pand af te dekken. En er is dan, net als bij de vierpersoonskamer die men in zijn totaliteit kan huren. In alle meer dan alleen de installaties rekening is gehouden om het pand zo pv-panelen, zelfs nog ruimte om de boerderij uit te breiden. De SW appartementen ligt de Comfort Pipe PLUS vloerverwarmingsleiding van duurzaam mogelijk te maken. 262H3 brine/water warmtepomp van alpha innotec wordt ingezet om alle ruimtes in het pand te verwarmen. In de zomer kan de Uponor, die er voor zorgt dat de temperatuur in de appartementen aangenaam en comfortabel is. Op basis van de gemaakte APPARTEMENTEN: LUCHT/WATER EN BOOSTER-WARMTEPOMPEN warmtepomp ook worden ingezet om het hele pand te koelen. Voor de warmteverliesberekeningen is er ook voor gezorgd dat de Om alle appartementen in het pand te voorzien van warm tapwater brine/water warmtepomp zijn er achter de boerderij vijf grondboringen vloerverwarming per appartement transmissie dekkend is. In totaal ligt wordt er gebruik gemaakt van de lucht/water warmtepomp LW81 van gedaan van zo n 100 meter diep. Doordat in de zomer de warmte uit er voor meer dan twee kilometer aan vloerverwarming in de alpha innotec. De buitenunit van deze warmtepomp staat subtiel het huis weer teruggebracht wordt in de bodem, worden de bronnen appartementen. De Uponor vloerverwarming is aangesloten op het opgesteld achter de boerderij. Voor elk appartement wordt daarnaast ook weer geregenereerd, wat goed is voor de levensduur van de eerder genoemde buffervat TPSK 500 van alpha innotec. De een alpha innotec WWB 20 Booster-warmtepomp gebruikt om bronnen. Aan de achterzijde van het pand is er binnen een technische vloerverwarming in de appartementen is getackerd op de warmte- en decentraal warm tapwater te bereiden. In totaal staan er bij de ruimte gecreëerd waar alle duurzame installaties staan ten behoeve contactgeluidisolerende tackerplaten van Uponor, zodat er heel weinig appartementen, om precies te zijn bovenop de appartementen, dus van het verwarmen en koelen van het pand en de warm contactgeluid is. Zeer prettig voor ruimtes waar geslapen wordt. Een negen stuks, voor elk appartement één Booster. De LW81 lucht/water tapwaterbereiding. Naast de 11 toegepaste warmtepompen, waaronder ander bijkomend voordeel is dat het geheel gemakkelijk en snel te warmtepomp wordt gebruikt als basis om het buffervat WWS 121 van de SW 262H3 warmtepomp, staat daar ook het 500 liter buffervat TPSK monteren is. 120 liter op te warmen. Dat buffervat is de basisbron voor alle 500 van alpha innotec. Dat buffervat is gekoppeld aan de brine/water Boosters die boven de appartementen geplaatst worden. Chris vertelt: warmtepomp en fungeert als basis warmtebron. De temperatuur in alle appartementen wordt nageregeld door Uponor Door het verwarmen of koelen van de ruimtes via de SW 262H3 APPARTEMENTEN: UPONOR VLOERVERWARMING Smatrix, het intelligente en zelflerende naregelsysteem voor vloerverwarming, zodat de temperatuur overal comfortabel is én alles warmtepomp van alpha innotec te laten lopen, hoeft de LW81 warmtepomp niet ingezet te worden om te koelen, maar alleen voor Het opknappen van de gehele boerderij bestaat uit twee delen. Het met een zo laag mogelijk energieverbruik functioneert. Het is uiteraard het bereiden van warm tapwater. Op die manier kunnen we bij de eerste deel is de oude schuur, die aan de achterkant van de boerderij mogelijk om verschillende type vloeren over de vloerverwarming te Boosters een hogere aanvoertemperatuur voeren en zo krijgen we een gesitueerd is. Deze is in eerste instantie helemaal gesloopt, waarna er leggen. Bij dit project heeft de eigenaar er echter voor gekozen dat er nog hoger rendement op onze Boosters. Een enthousiaste Richard vult een nieuwe schuur is opgebouwd. In die nieuwe schuur zijn alle in alle appartementen vloerbedekking speciaal voor vloerverwarming aan: Door het inzetten van de warmtepompen draait alles op appartementen en het recreatiegedeelte, met onder andere een komt te liggen. Door een dergelijke speciale vloerbedekking te elektriciteit en dat sluit weer perfect aan bij wat wij met alpha innotec SW 262H3 brine/water warmtepomp (nog niet aangesloten) zwembad, jacuzzi en sauna, gerealiseerd. gebruiken, kun je zo optimaal mogelijk profiteren van de Elektrotechnisch Bureau Dijkman doen. Richard en Chris aan de voorzijde van de boerderij, met op de achtergrond het Oldambtmeer alpha innotec LW81 lucht/water warmtepomp (buitenunit) ALPHA INNOTEC WWB 20 BOOSTER-WARMTEPOMPEN EN 120 LITER BUFFERVATEN VOOR HET BEREIDEN VAN WARM TAPWATER IN DE NEGEN APPARTEMENTEN 46 Nathan Enervision

25 Nathan project MONUMENTAAL DEEL: ALPHA INNOTEC CONVECTOREN Het andere deel van de boerderij betreft het voorhuis, waar zich onder andere de keuken, eetkamer, zitkamer en zelfs een oude bedstee bevinden. Dit deel wordt volledig gerestaureerd. Hierbij is het echter van groot belang dat het monumentale karakter van dit deel van het pand gewaarborgd blijft. Zo moet de bestaande oude houten vloer blijven liggen in het voorhuis en mag het aanzicht van het pand niet veranderen. De nieuwe kozijnen die aan de voorzijde geplaatst worden zijn daarom volledig in oude stijl. Om het oorspronkelijke karakter van het huis nog meer te benadrukken, wordt de binnenzijde van de boerderij voor een groot deel geverfd in de typische oud-groningse kleuren rood, groen en geel. Ook de tuin van het complex wordt teruggebracht in de oude staat. In de tweede helft van de 19e eeuw floreerde het Groningse boerenbedrijf en konden boeren hun tuinen op stand inrichten met zogenaamde slingertuinen. Ook bij deze boerderij was dit het geval en door opnieuw kronkelende paden aan te brengen in de tuin van de boerderij, wordt deze slingertuin weer in de oude staat hersteld. Omdat de oude houten vloer in het voorhuis moest blijven liggen, was het in dit deel van de boerderij niet mogelijk om vloerverwarming te leggen. Om de ruimtes toch op een duurzame en comfortabele manier te verwarmen, zijn er daarom aansluitklare convectoren van alpha innotec geplaatst. Deze compacte convectoren zijn ook aangesloten op het buffervat TPSK 500 en de brine/water warmtepomp SW 262H3 en kunnen ook zorgen voor koeling; ideaal voor in de zomer. Chris: Het mooie aan deze convectoren is dat deze een actieve schakeling hebben. Zodra de aanvoer vanuit de warmtepomp koud is, schakelt de convector automatisch over naar koelen. Het buffervat brengt de temperatuur dan door middel van de wisselaar omhoog of omlaag. Daarnaast is het geluidsniveau van de convectoren zeer laag. MONITORING EN ONDERHOUD Alle warmtepompen, van de brine/water warmtepomp tot aan de Booster-warmtepompen, worden aangesloten op en gemonitord door middel van alpha web en alpha app. Op die manier kan Richard op afstand de werking van alle warmtepompen in de gaten houden, maar ze ook op afstand bedienen. Het is de ideale manier om de warmtepompen in te stellen of te controleren, zonder ter plaatse te moeten zijn. De enige vereiste is dat de warmtepompen met internet verbonden zijn, zodat deze vanaf iedere willekeurige plaats via de computer, smartphone of tablet bediend kunnen worden. Zodra Richard iets signaleert bij de warmtepompen wat hij niet direct zelf kan oplossen, kan hij door middel van een service- en onderhoudscontract de hulp van de monteurs van Nathan inschakelen. Zij staan 24 uur per dag, zeven dagen in de week klaar om Nathan-klanten te helpen met het oplossen van problemen bij warmtepompen, maar bijvoorbeeld ook bij bronsystemen en afgiftesystemen. Richard: Die service is een hele fijne aanvulling op onze kennis van alle elektrische systemen. BEGIN VAN EEN MOOIE SAMENWERKING Chris: De combinatie van bestaande bouw en nieuwbouw, de getroffen isolerende maatregelen, laagtemperatuurverwarming en -koeling, een apart circuit voor warm tapwaterbereiding en aan de basis van dit alles de weide met pv-panelen; dat maakt dit project zo mooi! Deze monumentale boerderij is het eerste project dat Elektrotechnisch Bureau Dijkman samen met Nathan oppakt. Wellicht een mooi begin van een nieuwe langdurige samenwerking. Richard: Voorheen had ik totaal geen ervaring met warmtepompen, maar omdat het perfect paste bij deze monumentale boerderij wilde ik het toch gaan aanbieden. Ik ben me dus speciaal voor dit project gaan verdiepen in warmtepompen en ik kan me voorstellen dat we warmtepompen in de toekomst vaker zullen gaan toepassen. Van de producten en diensten van Nathan had ik al wel eerder gehoord, maar dit was de eerste keer dat ik daadwerkelijk met Nathan en warmtepompen in aanraking kwam. Dat laatste was meteen, naast het monumentale karakter van het pand, een uitdaging voor dit project. Gelukkig hebben we het project, met praktisch advies van Nathan, samen tot een mooi eind kunnen brengen. ELEKTRotECHNISCH BUREau DIJKMAN Elektrotechnisch Bureau Dijkman biedt al meer dan 50 jaar (het installeren en programmeren van) elektronische APPARAtuur en elektrotechnische installaties bij zowel de ver- of nieuwbouw van woningen en bedrijfspanden. DAARNAASt heeft het bedrijf zich gespecialiseerd in het plaatsen en onderhouden van pv-panelen. DORPSSTRAAT AV ONSTWEDDE Telefoon: +31 (0) Website: alpha innotec convectoren in het monumentale deel van de boerderij 48 Nathan Enervision

26 Foto linkerpagina: DC-ELWA in combinatie met een 300 liter buffervat, aangesloten op pv-panelen Nathan stelt u voor EENVOUDIG EN INNOVATIEF Met het Komfort DC-ELWA pakket biedt Nathan dé oplossing voor het efficiënt en duurzaam inzetten van elektriciteit die opgewekt is door pv-panelen. Het idee is heel eenvoudig en innovatief: het vermogen afkomstig van pv-panelen op het dak wordt direct gebruikt om water te verwarmen. Het pakket Komfort DC-ELWA bestaat uit twee producten: de DC-ELWA en een buffervat. Het buffervat is beschikbaar in drie verschillende groottes: 150, 300 en 500 liter. Bestaande pv-paneelinstallaties kunnen gemakkelijk met het Komfort DC-ELWA pakket uitgerust worden om het eigen energieverbruik uit de pv-panelen aanzienlijk te verhogen. tapwaterbehoefte van een huishouden van twee tot vier personen. De Komfort DC-ELWA is een compleet systeem, waar zoals eerder gezegd, geen extra omvormer voor nodig is. Dit bespaart enorm veel kosten, omdat een omvormer een dure investering is. Daarnaast kunnen omvormers een relatief hoog elektriciteitsverlies van wel 10% hebben, waardoor het rendement omlaag gaat. Doordat de Komfort DC-ELWA geen omvormer nodig heeft, zijn er nauwelijks verliezen tussen de pv-panelen en het buffervat. Dat maakt dit pakket enorm interessant en toekomstproof. KOMFORT DC-ELWA: HET PRINCIPE De werking van het Komfort DC-ELWA pakket is eigenlijk heel simpel: de DC-ELWA gebruikt de gelijkstroom uit pv-panelen direct voor het verwarmen van warm tapwater. Een installatie van pv-panelen wordt aangesloten op de DC-ELWA. De DC-ELWA is in een speciaal voor deze toepassing ontwikkeld buffervat gemonteerd, waarin het tapwater wordt verwarmd. De elektriciteit die opgewekt wordt door de pv-panelen wordt door de DC-ELWA gebruikt om het water in het buffervat te verwarmen. KomfoRT DC-ELWA IN COMBINATIE MET EEN WARMTEPOMP PLUG & PLAY OPLOSSING MET DC-ELWA EN BUFFERVAT VAN KOMFORT Tapwater bereiden met pv-panelen EEN HEERLIJKE WARME DOUCHE NEMEN, WAARBIJ HET WATER VOORVERWARMD IS DOOR DE PV-PANELEN DIE OP HET DAK LIGGEN? NATHAN MAAKT HET MET HET NIEUWE PAKKET KOMFORT DC-ELWA MOGELIJK. KOMFORT DC-ELWA IS DE OPLOSSING WAARBIJ PV-PANELEN GEBRUIKT WORDEN VOOR WARM TAPWATERBEREIDING. OP DEZE MANIER KAN DUURZAAM OPGEWEKTE ENERGIE VAN ZONLICHT NOG MEER Vloerverwarming BENUT WORDEN in de kerk DAN VOORHEEN. Rekenmodel eigen energieverbruik pv-panelen met de Komfort ELWA DUURZAAM, PLUG & PLAY EN VOORDELIG Voor het toepassen van de Komfort DC-ELWA zijn er geen netvoeding, omvormer en aansluitvergunningen nodig. Oftewel: een zeer eenvoudige installatie. Zoals in bovenstaande afbeelding te zien, kan door deze toepassing het eigen energieverbruik met een vermogen van 2 KWp van de pv-panelen van ongeveer 48% naar wel 100% gaan. Daarmee kan de Komfort DC-ELWA voorzien in zo n 50% van de warm Om de gehele waterinhoud te benutten wordt de DC-ELWA onder in het buffervat gemonteerd. Het elektrisch element van de DC-ELWA bevindt zich dan in het buffervat. Afhankelijk van de grootte van het buffervat, moet het water in het buffervat eventueel nog verder verwarmd worden door middel van een warmtepomp of cv-ketel. Het verwarmingselement van de warmtepomp of cv-ketel wordt dan boven in het buffervat gemonteerd. Het voordeel van de combinatie met een warmtepomp ten opzichte van een cv-ketel is dat een warmtepomp nog duurzamer is, waardoor er nog hogere rendementen behaald kunnen worden met de Komfort ELWA. ENERGIEBESPARENDE WERKING De DC-ELWA functioneert geheel zonder netstroom, dus ook bij netuitval, en dat maakt de DC-ELWA enorm energiebesparend en efficiënt. De DC-ELWA start al op bij een minimale zoninstraling, als de pv-panelen 2W leveren. Hoe lang het duurt voordat het water in het buffervat verwarmd is, hangt af van de hoeveelheid stroom die de pv-panelen leveren en van de grootte van het buffervat. Als voorbeeld: het duurt ongeveer drie uur om 100 liter water te verwarmen van 10 C 50 Nathan Enervision

27 Nathan stelt u voor naar 60 C, met een vermogen van 2000W. Er kan ingesteld worden tot welke temperatuur de ELWA het water dient op te warmen. Indien gewenst, kan de DC-ELWA het water tot 80 C verwarmen. Het is ook mogelijk om de werking van het totale pakket te monitoren. Middels een speciale USB, die in het ELWA product bevestigd moet worden, zijn de gegevens over de werking te bekijken in de speciale software die hiervoor ontwikkeld is. In deze software is onder andere te zien hoe het vermogensverloop van de pv-installatie is geweest en hoeveel energie er via de pv-panelen aan het Komfort DC-ELWA pakket geleverd is. De ELWA is voorzien van een 230 volt aansluitstekker, welke de mogelijkheid biedt om met netstroom het tapwater na te verwarmen (bijvoorbeeld bij een defecte naverwarmer). MY-PV: INTELLIGENT GEBRUIKEN VAN ZONNE-ENERGIE Het product DC-ELWA is ontwikkeld door my-pv, een Oostenrijkse fabrikant die sinds 2011 actief is. my-pv houdt zich bezig met de productie en ontwikkeling van elektrische apparaten voor het intelligent gebruiken van zonne-energie. De innovatieve oprichters van dit bedrijf hebben jarenlange ervaring in de pv-industrie en bedachten een totaal nieuw concept: elektriciteit gebruiken om warm water te bereiden door middel van verschillende types van het product ELWA. In 2014 lanceerden zij DC-ELWA op de Oostenrijkse markt. Vanaf 2016 is het product dus ook op de Nederlandse en Belgische markt beschikbaar, aangeboden door Nathan, in combinatie met een speciaal voor deze toepassing ontwikkeld buffervat, als onderdeel van het Komfort DC-ELWA pakket. Het buffervat is beschikbaar in drie verschillende groottes, met ieder een eigen toepassing voor gebruik: 500 liter buffervat: Energielabel B voor gebruik in combinatie met een warmtepomp of cv-ketel voor grote vrijstaande woningen BUFFERVAT: DIVERSE GROOTTES EN TOEPASSINGEN Het buffervat uit het Komfort DC-ELWA pakket is speciaal voor deze toepassing in combinatie met het ELWA-product ontworpen en 300 liter buffervat: Energielabel A voor gebruik in combinatie met een warmtepomp of cv-ketel voor eengezinswoningen 150 liter buffervat: Energielabel A als voorverwarmer voor een combi-warmtepomp of een combi-cv-ketel ontwikkeld, waardoor het buffervat aan alle vereisten voldoet en zo Om het water bij het 300 en 500 liter buffervat helemaal op de juiste optimaal mogelijk functioneert. De isolatie van het buffervat is zelfs temperatuur te krijgen en houden dient het tapwater nog verder dermate goed dat de 150 en 300 liter buffervaten voldoen aan verwarmd te worden door een warmtepomp of cv-ketel. De DC-ELWA zorgt Energielabel A. De meest ideale situatie voor het Komfort DC-ELWA ervoor dat de onderste 100 liter in het buffervat voorverwarmd wordt. De pakket is wanneer deze gecombineerd wordt met een grondgebonden bovenste 200 of 400 liter wordt dan verder opgewarmd door de spiraal PRODUCTSPECIFICATIES DC-ELWA VOORDELEN KOMFORT DC-ELWA Kort de belangrijkste voordelen van de Komfort DC-ELWA op een rij: warmtepomp. Op die manier worden de hoogste rendementen met het pakket gehaald en krijg je een zo duurzaam mogelijke oplossing. die aangesloten is op de warmtepomp of cv-ketel. Het 150 liter buffervat dient als voorverwarmer voor een combi-warmtepomp of combi-cv-ketel. DC-spanning V (max) Nominaal vermogen 2000W bij 25 C omgevingstemperatuur, teruglopen bij oververhitting Aanbevolen pv-paneelconfiguratie 6 8 modules met 60 cellen Afmetingen (B X H X D) 130 x 180 x 600 mm incl. elektrisch element Gewicht 2 kg Lengte elektrisch element 450 mm Aansluiting elektrisch element 1 ½ buitendraad Eenvoudige installatie Geen investering nodig in een dure omvormer Nauwelijks verliezen tussen de pv-panelen en het buffervat Weinig onderhoud geen bewegende delen en geen vorstbescherming (glycol) Ook bij lagere omgevingstemperatuur een hoge opbrengst van de pv-panelen Bestaande pv-paneelinstallaties kunnen gemakkelijk worden aangesloten Toekomstproof Flinke besparing op geld en CO 2 -uitstoot Geen stilstandsproblemen start zelfstandig op bij vraag naar warm tapwater Pv-panelen t.o.v. thermische collectoren: gunstigere prijsstelling, meer ontwikkelingspotentieel en gemakkelijke installatie (plug & play) De brine/water warmtepompen SW of SWC(V) van alpha innotec zijn bij uitstek geschikt om met het Komfort DC-ELWA pakket te combineren. Hierbij is het belangrijk dat de combi-warmtepomp of -cv-ketel geschikt is voor een warm watertoevoer, aangezien het water al door het Komfort DC-ELWA pakket opgewarmd wordt. PRODUCTSPECIFICATIES BUFFERVATEN 300-PV 500-PV 150-PV Inhoud totaal 300 liter 500 liter 150 liter Inhoud pv-deel 100 liter 100 liter 150 liter Inhoud naverwarmdeel 200 liter 400 liter 0 liter Materiaal buffervat RVS RVS RVS Hoogte 1864 mm 2020 mm 1411 mm Isolatie Neopor 145 mm Neopor 95 mm Neopor 70 mm Buffervatdiameter incl. isolatie 795 mm 795 mm 595 mm Gewicht 48 kg 80 kg 25 kg Energielabel A B A 52 Nathan Enervision

28 Nathan stelt u voor De verwachting is echter dat dit salderingsstelsel in de nabije toekomst zal verdwijnen, wat betekent dat de terug geleverde energie aan het net niks of stukken minder zal opleveren. Het wordt dan voor huishoudens dus een stuk minder interessant om energie aan het net terug te leveren, maar des te interessanter om het eigen energieverbruik uit de pv-panelen aanzienlijk te verhogen. De AC-ELWA is vooral interessant om toe te passen wanneer het salderingsstelsel versobert of helemaal wegvalt, omdat door middel van de AC-ELWA het eigen energieverbruik uit pv-panelen veel hoger wordt. Tegen die tijd is het interessanter om in een AC-ELWA te investeren, dan om elektriciteit terug te leveren aan het net wanneer KomfoRT AC-ELWA IN COMBINATIE MET EEN WARMTEPOMP dit niks of veel minder zal opleveren. PRODUCTSPECIFICATIES AC-ELWA Verwarmingsvermogen 3000W Aanbevolen pv-paneelconfiguratie 9-12 stuks. modules met 60 cellen Afmetingen (B X H X D) 130 x 180 x 600 mm met elektrisch element Gewicht 2 kg Lengte elektrisch element 450 mm Aansluiting elektrisch element Buitendraad 1 ½ Datalogger DAGGEGEVENS, opslagduur >5 jaar instantie gebruikt voor de elektrische apparaten in huis. Wanneer daar niet alle opgewekte energie nodig is, wordt de opgewekte elektriciteit ingezet om het water in het speciaal voor deze toepassing ontwikkelde buffervat te verwarmen, waar de AC-ELWA op aangesloten is. Mocht er hierna nog elektriciteit over zijn, dan wordt dit terug geleverd aan het elektriciteitsnet. Door deze toepassing wordt de pv-energie zeer efficiënt gebruikt en kan het eigen energieverbruik van de pv-panelen van ongeveer 40% naar wel 90% gaan bij 3 KWp. Naast het feit dat de PLA-module regelt dat er slim omgegaan wordt met de energie dus eerst naar de apparaten in de woning, dan naar het buffervat en dan eventueel terug naar het net monitort de PLA-module ook of er elektriciteit aan de AC-ELWA of terug aan het net geleverd wordt. Indien gewenst, kan de AC-ELWA het water tot 90 C verwarmen. De installatie van de Komfort AC-ELWA is, net als bij de Komfort DC-ELWA plug & play: geen omslachtige instellingen en programmeringen eenvoudig aansluiten en klaar! Door de PLAmodule van de Komfort AC-ELWA wordt de dagelijks opgewekte energie uit pv-panelen zo maximaal mogelijk en nuttig gebruikt. De vermogensregeling van de PLA-module werkt net als een netgekoppelde omvormer met een hoogfrequent geschakelde vermogensregelaar, waardoor een sinusvormige stroomopname wordt gerealiseerd. Daarom veroorzaakt de Komfort AC-ELWA geen netstoringen zoals het geval is bij eenvoudige thyristorregelaars. De Komfort AC-ELWA is ook smart home ready, wat tegenwoordig steeds belangrijker wordt. Het Komfort AC-ELWA pakket is met de optionele universele interface compatibel met veel gangbare smart home- en energiemanagementsystemen (bijv. KNX). Principe salderen De DC-ELWA is zelfs voor die tijd al interessant. Alle opgewekte elektriciteit door pv-panelen wordt dan benut door het te gebruiken voor het verwarmen van warm tapwater, zonder dat het een grote investering in een dure omvormer vergt. Een perfecte en efficiënte oplossing voor nu, maar ook als voorbereiding op een toekomst zonder salderingsstelsel. Kijk voor meer informatie op PLA-module TOEKOMSTPERSPECTIEF SALDEREN MY-PV GMBH KOMFORT AC-ELWA Naast de Komfort DC-ELWA, is er ook een ander type ELWA beschikbaar, namelijk de Komfort AC-ELWA. Dit type ELWA heeft een andere toepassing dan de Komfort DC-ELWA. Het principe van de Komfort wel aangesloten op het net, daar waar de DC-ELWA dat niet is. De Komfort AC-ELWA bevat een zogenaamde PLA-module, die er voor zorgt dat er slim omgegaan wordt met de door pv-panelen opgewekte elektriciteit. Deze PLA-module wordt gemonteerd aan het invoerpunt Het unieke van het Komfort ELWA pakket is dat het een perfecte manier is om voorbereid de toekomst in te gaan. Op dit moment wordt in Nederland en België salderen nog toegepast, wat betekent dat zelf opgewekte energie terug geleverd kan worden aan het energienet. Die terug geleverde energie wordt uiteindelijk van de TEICHSTRASSE 43 A-4523 NEUZEUG, OOSTENRIJK TELEFOON: OFFICE@MY-PV.Com WEBSITE: AC-ELWA is wel hetzelfde als de Komfort DC-ELWA. Echter, de AC-ELWA is van de elektriciteit. De eigen opgewekte elektriciteit wordt in eerste energieafrekening afgetrokken. Deze aftreksom heet salderen. 54 Nathan Enervision

29 Prefab Omegaregister met Uponor Comfort Pipe PLUS alpha innotec ventilatorconvector Komfort DC-ELWA met 300l buffervat Uponor GAS MLC-leidingen alpha innotec LW 81 lucht/water warmtepomp Bronboring Nathan Projects alpha innotec WZSV 62K3M brine/water warmtepomp Uponor MLC-leidingen Uponor Minitec vloerverwarming alpha innotec WWB 20 Booster-warmtepompen en WWS 121 buffervaten Producten in deze Enervision Komfort 4010 vloerverwarmingsverdeler Meer informatie? Nathan Enervision

30 Enervision blikt vooruit WARM TAPWATER BEREIDEN MET PV-PANELEN! KOMFORT ELWA PAKKET Artist impression project Badhuisstraat, Scheveningen. Ontwerp Studio Leon Thier, Visualisatie: 3D Capacity Multifunctioneel» Plug & Play oplossing» Efficiënt en duurzaam» Flinke besparing op geld en CO 2 -uitstoot» Voor gebruik i.c.m. een (combi-)warmtepomp of (combi-)cv-ketel» Toekomstproof gebouw met WKO-installatie in Scheveningen DC-ELWA TOEPASSINGEN» De DC-ELWA wordt gemonteerd in een speciaal ontwikkeld buffervat (150, 300 of 500 liter)» Verhoogt eigen energieverbruik uit pv-panelen aanzienlijk» In te zetten in combinatie met een (combi-)warmtepomp of (combi-)cv-ketel» Geschikt om aan te sluiten op bestaande en nieuwe pv-paneelinstallaties Op de plek waar vroeger een postkantoor floreerde, wordt momenteel hard gewerkt aan de realisatie van een multifunctioneel gebouw. Hoogvliet Beheer bouwt in de wijk Scheveningen-Dorp een Hoogvliet supermarkt met daaronder twee parkeerverdiepingen. Boven de supermarkt komen vijf woonlagen met 66 appartementen en kantoorruimten voor de Stichting Limor. Het nieuwe pand wordt onder andere voorzien van een WKO-installatie die Schouten Hazerswoude Duurzame Installatietechniek in samenwerking met Nathan en Vaanster Energie verzorgt. Leuk detail is dat de warmte die vrijkomt bij de supermarktkoeling hergebruikt wordt in de WKO-installatie. Dubbel duurzaam, want hierdoor is geen regeneratie nodig. Het levendige gebouw wordt in traditionele stijl gebouwd, zodat het goed aansluit op het beschermd dorpsgezicht van de Badhuisstraat. In de volgende editie van de Enervision wordt er uitgebreider stil gestaan bij dit mooie project. EIGENSCHAPPEN» Plug & Play installatie» Efficiënt en duurzaam» Geen netaansluiting of omvormer vereist» Verhoogt eigen energieverbruik pv-panelen van 48% naar 100% bij 2 KWp» Nauwelijks verliezen tussen de pv-panelen en het buffervat» Flinke besparing op geld en CO 2 -uitstoot» Weinig onderhoud - geen bewegende delen en geen vorstbescherming (glycol) Nathan Systems BV Postbus BA DUIVEN Nederland Nathan Systems NV-SA Lozenberg ZAVENTEM België Tel.: +31 (0) Fax: +31 (0) Tel: +32 (0) Fax: +32 (0) Nathan Enervision info@nathan.nl info@nathan.be

31 Uw partner in duurzame klimaatconcepten Uponor installatiesystemen Energiedaken Komfort verdelers Service, beheer en onderhoud Betonkernactivering Open en gesloten bronsystemen Prefab vloerverwarming en -koeling Nathan Energiemodule alpha innotec warmtepompen Delta Systemtechnik distributie-units Uponor oppervlakteverwarming en -koeling Member of Uponor Group Impact RZ Duiven, Nederland T +31 (0) E info@nathan.nl Lozenberg Zaventem, België T +32 (0) E info@nathan.be Nathan steunt Stichting ALS, jij ook? 60 Doneer op giro t.n.v. Stichting ALS Nederland Nathan