Rector Universiteit Utrecht

Transcriptie

1 Bert van der Zwaan Rector Universiteit Utrecht tekst: Edith de Wit fotografie: Wim Kluvers Haalt de universiteit 2040?, luidt de titel van het boek van Bert van der Zwaan dat eind vorig jaar verscheen. Om deze vraag te kunnen beantwoorden reisde hij in 2015 langs universiteiten in Europa, Azië en Amerika en sprak daar met zijn collega s. Wat zijn de grote dilemma s waar het hoger onderwijs in Nederland, maar ook wereldwijd, mee te maken heeft en wat zijn mogelijke scenario s om universiteiten klaar te stomen voor de toekomst? De Link sprak erover met hem op Science Park Utrecht. 20 magazine maart 2017

2 magazine maart Mover & Shaker

3 Wat was voor u de aanleiding om een sabbatical op te nemen en dit boek te schrijven? Het leek me zinvol om de vrije dagen die ik nog beschikbaar had niet op te sparen en aan het einde van mijn loopbaan op te nemen, maar juist nu ik nog in het professionele leven sta en de inzichten die ik opdoe kan terugbrengen binnen de universiteit. Om een waardevolle bijdrage te leveren aan de langetermijnstrategie die we als bestuur weer moesten schrijven, wilde ik bovendien in alle vrijheid kunnen nadenken en de waan van de dag achter me laten, vertelt Van der Zwaan. Het voordeel van een stapje terug doen, is dat je alles wat duidelijker overziet. Wat ik mij al snel realiseerde is dat het gedachtegoed van de universiteit dat stamt uit de tijd van de verlichting, nog diepgeworteld is. Dit gedachtegoed behelst onder andere dat kennis altijd waardevol is en dat de universiteit een vrijplaats is waar kennisuitwisseling plaatsvindt, ongehinderd en onafhankelijk van de maatschappij. Geldt deze legitimiteit nog wel voor de moderne universiteit? Ik denk het niet, en ook al hebben universiteiten vandaag de dag zeker hun ogen en oren in de maatschappij, ik merk dat dit oude gedachtegoed nog steeds leeft. In uw boek geeft u aan dat universiteiten het zich niet kunnen veroorloven om in een ivoren toren te zitten, maar zich actief moeten verbinden met de maatschappij. Heeft u dan het idee dat die ivoren toren nog steeds bestaat? We zitten weliswaar niet meer in de ivoren toren, maar in een deel van de universitaire wereld is er wel heimwee naar deze aparte, onafhankelijke positie, waarin je kon onderzoeken wat je wilde en niet werd afgerekend op je resultaten. Het grote angstbeeld is de universiteit als fabriek, waarin alleen kennis wordt gewaardeerd die een directe economische waarde vertegenwoordigt. De protesten bij de UvA in 2015 kwamen ook voort uit zorgen over de universiteit van de toekomst en heimwee naar de oude situatie. De angst is deels terecht als je kijkt naar de subsidiestromen die veelal onderzoeksprojecten vanuit bèta-medische wetenschappen ondersteunen. Maar het gedachtegoed van de verlichting is outdated, daar gaan we niet meer naar terug. Het bestaansrecht van het hele hoger onderwijs hangt samen met de mate waarin we erin slagen om bij te dragen aan het oplossen van de ingewikkelde uitdagingen waarmee de maatschappij geconfronteerd wordt. Daarin hebben we een belangrijke rol te vervullen. Om ervoor te zorgen dat de universiteit een maatschappelijke verantwoordelijkheid pakt en zorgt dat zij toekomstbestendig is, geeft u een aantal aanbevelingen. Zo pleit u onder andere voor een ingrijpende herziening van het onderwijs- en onderzoeksprogramma waarbij samenwerking tussen verschillende disciplines veel meer aandacht moet krijgen. Kunt u dat toelichten? Op de eerste plaats is er de intrinsieke motivatie vanuit de wetenschap om deze beweging te willen maken. We hebben te maken met opwindende cross cutting themes. Neem bijvoorbeeld het thema jeugd, waar je vanuit verschillende invalshoeken naar kunt kijken, zoals vanuit psychologisch, medisch en sociaal perspectief. Wat hebben jongeren nodig? Maar ook wat kun je doen om te voorkomen dat jongeren radicaliseren. Disciplines samenbrengen is wetenschappelijk vruchtbaar, je onderzoek wordt er beter van en je komt eerder tot innovatieve oplossingen. Daarnaast is er de externe motivatie die voortkomt uit de vraag van de arbeidsmarkt. Daar is dringende behoefte aan zogenoemde T-shaped professionals; mensen die grondig getraind zijn in hun eigen discipline maar ook de verbinding kunnen leggen met andere disciplines en daardoor in staat zijn om in brede, fluïde verbanden te werken. Uw onderzoek richt zich vooral op de toekomst van de onderzoeksuniversiteit. Als u dat breder trekt, hoe ziet u de samenwerking tussen onderwijsinstellingen? U spreekt over een verknoping van onderwijsinstellingen, hoe zou die eruit kunnen zien? De zaken die ik aansnijd zijn grosso modo ook van toepassing op het hbo. Ik vind ons binaire stelsel met een scheiding tussen universiteit en hogeschool niet meer van deze tijd. Het is een Noord-Europees reliek dat op lange termijn internationaal niet houdbaar is, het is niet compatibel. Door de belangrijke rol die de overheid speelt is de autonomie van het hoger onderwijs beperkt en het aanbod is relatief weinig gedifferentieerd; er is veel eenheidsworst. Wat ik bedoel met een verknoping van onderwijsinstellingen is dat de afzonderlijke instituties minder belangrijk worden en er een soort kennis-ecosystemen zullen ontstaan, waarin allerlei vormen van onderwijs en onderzoek in kennisgebieden geconcentreerd plaatsvinden. Binnen deze ecosystemen kan kennis vrij circuleren tussen onderwijsinstellingen, kennisinstituten en het bedrijfsleven. De vorming van dit soort ecosystemen gaat niet vanzelf. We moeten investeren in samenwerkingsverbanden en podia creëren waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en gestimuleerd worden om kennis uit te wisselen. Hier in Utrecht is er al een regionaal cluster waarin universiteit, hbo en het UMCU samenwerken op het gebied 22 magazine maart 2017

4 Mover Flexibilisering & Shaker In een deel van de universitaire wereld is er heimwee naar de ivoren toren van vroeger, waarin je als wetenschapper kon onderzoeken wat je wilde en niet werd afgerekend op je resultaten. magazine maart

5 Ik vind ons binaire stelsel met een scheiding tussen universiteit en hogeschool niet meer van deze tijd. Het is een Noord-Europees reliek dat op lange termijn internationaal niet houdbaar is. van Healthy Urban Living. We hebben living labs op het gebied van onder andere energie en gezondheid, die onderzoeken hoe we kennis kunnen toepassen in de praktijk. Deze samenwerkingsverbanden proberen we verder uit te bouwen. Op 27 maart zal er een officiële kenniscoalitie gevormd worden waarvan ook de stad Utrecht deel gaat uitmaken. U zegt in uw boek dat samenwerking vraagt om aparte kwaliteiten van universiteiten en vooral ten aanzien van de technische en administratieve ondersteuning. Kunt u dat concretiseren? Een universiteit is heel strak georganiseerd in faculteiten die ieder hun eigen bestuur hebben. Als je gaat samenwerken over verschillende faculteiten heen roept dat meteen de vraag op wie het geld beheert en wie de baas is. Dus dat moet je formeel gaan regelen. Tegelijkertijd wil je niet meer bureaucratie en extra functies in het leven roepen; het is juist de bedoeling dat de organisatie 24 magazine maart 2017 meer fluïde wordt. Dit is geen triviale kwestie. Als je de organisatie niet goed regelt, is dat veel fnuikender voor de samenwerking dan mensen denken. Wij hebben ervoor gekozen om voor grote projecten aparte projectorganisaties op te zetten waarvan een van de faculteitsdirecteuren de leiding heeft. Een andere belangrijke uitdaging voor het hoger onderwijs is de financiering. In landen waar de overheid zich minder bemoeit met het onderwijs, zoals de Verenigde Staten, is studeren aan topuniversiteiten enorm duur geworden. Is dat iets wat ons ook te wachten staat? Ik vind de Verenigde Staten een afschrikwekkend voorbeeld van sociale segregatie, een kant die ik niet op wil. We moeten in het hoger onderwijs selecteren op talent en niet op geld. Maar het is wel een feit dat het onderwijs zoals het nu is, niet meer te betalen is. Het is ook niet effectief: 25% van de studenten valt vroegtijdig uit. Ik denk dat we niet moeten streven naar zo laag mogelijke kosten per student, maar dat we het aantal studenten dat dure onderzoeksmasters doet, moeten verminderen. Een master zou eigenlijk iets moeten zijn dat alleen die studenten gaan doen die heel veel interesse en feeling hebben met onderzoek, ongeacht In deze tijd van wisdom of the crowds is het bieden van betrouwbare informatie belangrijker dan ooit. of ze op universiteit, hbo of mbo zitten. Ik ben ervan overtuigd dat de meeste studenten gewoon willen worden opgeleid om een goede baan te kunnen krijgen. De universitaire bachelor heeft een imagoprobleem. Daar hebben universiteiten zelf een hand in gehad omdat de meeste driejarige bachelors nu niet voldoende voorbereidend zijn op de arbeidsmarkt. Dat moet verbeterd worden, eventueel door de bachelor te verlengen van drie naar vier jaar. Maar ook het bedrijfsleven werkt niet mee. Zij willen hoogopgeleide professionals, associëren dat met een master en gaan dat als eis stellen bij het werven van nieuwe medewerkers. Het is een misvatting om te denken dat iemand met een universitaire master per definitie een betere professional is dan iemand die een vierjarige hbo bachelor heeft gedaan. Als we vooruitgaan in de tijd naar het jaar 2040 en u zou hier op de campus rondlopen. Wat hoopt u dan te zien? Ik hoop vurig dat veel onderwijsinstellingen hier dan samen opereren. En dat hier ook een bruisend en fysiek zichtbaar en voelbaar studentenleven is, in plaats van studenten die elkaar vanachter hun pc in een virtuele wereld ontmoeten. Daarnaast hoop ik dat Utrecht een internationaal kennisknooppunt wordt met contacten over de hele wereld. Dat we een gedifferentieerd hoger onderwijsstelsel bieden met een groot aantal smaken, in plaats van de twee smaken - hbo of universiteit - die we nu hebben. Dat het science park een plek is waar talent het enige paspoort is en studie niet wordt belemmerd door te hoge collegegelden. En tot slot hoop ik dat we als hoger onderwijs, als onderdeel van de samenleving, onze maatschappelijke rol weer oppakken. We laten nu onze stem te weinig horen in debatten over maatschappelijke thema s en hebben weinig maatschappelijk gezag. In deze tijd van wisdom of the crowds is het bieden van betrouwbare informatie belangrijker dan ooit. Wat is waarheid? is geen triviale vraag. Onderwijs- en kennisinstellingen hebben daarin een poortwachtersfunctie.