~I/" ~s~,~ -2-G~ R,-_~1~8-~ ~I-\\----" /1\ /1 ' \1/ \ 'I, I I I I I 1. 1 v I,,1 :_- '\e .)\~~ \ CY',ek'

Transcriptie

1 ~,..l, ~/" '\e \ Mon.itoring natuurexperiment Dijktuin Tholen CY',ek' ~s~,~ -2-G~ R,-_~~8-~ resultaten 998 t/m 23 AJ.M. Meijer - -- \ \ i/ \ v " ",, :_- '>\ /\ / / ' - \\---' \\\, \/ \, i/...,/ ~-\\----".)\~~. ',',.,',., ~~ Bureau Waard~nb:~rg-bv Adviseurs voor ecologiè.ê mil!eu /, \ \ ',

2 ,-.... '..,.:.:""flllllll/u "". "~""" -Ó, PZOB-Pc484' -:. -. ênskd nito'i"ing!hatglirèxperiffient Dijktuin fhoièri te~;ulié "~--'..~._. '.'±~,-:~.:,-;.'~:;"~,-' '.:._j:~~.,; J,.,. - ': :

3 \. Monitoring natuurexperiment Dijktuin Tholen resultaten 998 t/m 23.AJ.M. Meijer,e ' Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecologie & milieu Postbus 365, 4 Al Culemborg Telefoon , Fax wbb@buwa.nl website: opdrachtgever: Rijkswaterstaat Directie Zeeland 8 november 24 rapport nr. 4-33

4 Status uitgave: eind rapport. Rapport nr.: 4-33 Datum uitgave: 22 november 24 Titel: Monitoring natuurexperiment Dijktuin Tholen Subtitel: resultaten 998 tjm 23 Samensteller: A.J.M. Meijer. / Aantal pagina's tekst: 2B Project nr.:. -69 en Naam en adres opdrachtgever: Rijkswaterstaat Directie Zeeland, Postbus 54,.433 KA Middelburg Referentie Akkoordvoor Paraaf: opdrachtgever: uitgave: Orderbon nr 32 d.d. 3 juli 2. Algemeen directeur Bureau Waardenburg bv. drs. H.w. Waardenburg Bureau Waardenburg bv is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede voor schade welke voortvloeit uittoepassingen van de resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van Bureau Waardenburg bv: opdrachtgever vrijwaart Bureau Waardenburg bv voor aanspraken van derden in verband met deze toepassing.. Bureau Waardenburg bv / Rijkswateistaat Directie Zeeland Dit rapport is vervaardigd op verzoek van opdrachtgever hierboven aangegeven en is zijn eigendom. Niets uit dit rapport r;nag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie. microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder vooraf-gaande schrif-telijke. toestemming van de opdrachtgever hierboven aangegeven en Bureau Waardenburg bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het isvervaardigd. Het kwaliteitsmanagementsysteem van Bureau Waardenburg bv is door CERTKED gecertificeerd overeenkomstig BRL 999Ó:2oo / 5.9:2.. Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecologie & milieu. Postbus 365, 4 AJ Culemborg Telefoon , Fax B49 wbb@buwa.nl website: 2

5 3. ' le Voorwoord Op steenbekledingen van zeedijken wordt in de getijdenzone een bijzondere flora en fauna aangetroffen. Vooral de harde substraten langs de Oosterschelde herbergen vanouds soortenrijke levensgemeenschappen. Gebleken is dat de steenbekleding als substraat van invloed is op de begroeiing... t';adat vanaf 99 nieuwe inzichten' omtrent de begroeiingsmogelijkheden van dijkbekledingsmaterialen zijn verkregen in een eerste Dijktuin op Neeltje Jans, ontstond de behoefte de nleuwsteontwikkellngen te toetsen ophun waarde voor de begroeiing. Het idee voor een tweede Dijktuin was geboren. Dit tweede experiment is een initiatief van Rijkswaterstaat en het waterschap Zeeuwse Eilanden. Hetdoel is kennis te verkrijgen van de waterstaatkundige en ecologische waarde van de diverse bekledingen. Op grond van diverse overwegingen is het experiment gerealiseerd in997, langs de zuidkust van Tholen nabij Strijenham. n de periode 998 t/m 23 is een meerjarig monitoringprogramma uitgevoerd, waarin de verschillende proefvakken.elk jàafdfië mäál' tijrf'onderzocht: De' resultaten van 998 zijn gerapporteerd door het Rijksinstituut voor Kust en Zee/RKZ (Van Berchum, 999). n 999isde inventarisatie uitgevoerd door A.M. van Berchum (RKZ) en de rapportage door Bureau Waardenburg (Meijer, 2). n opdracht van Rijkswaterstaat Directie Zeeland is het onderzoek in de periode 2-23 voortgezet door Bureau Waardenburg. Om meer inzage te verkrijgen in de flora- en faunaontwikkelingen is een jaar meer onderzocht dan aarwankelijk beoogd werd. Gèzien het belang van de resultaten heeft het projectbureau Zeewèring~n' van. Rijkswaterstaat en de waterschappen in Zeeland dit extra onderzoek gefinancierd. n voorliggend rapport worden de. resultaten over de gehele periode geanalyseerd, waarmee het onderzoek' wordt afgesloten...

6 ,,-. e, le., -, nhoud, \ Voorwoord,, :, ; 3. - nleiding......,.;, 7 2 Onderzoeksmethodiek.,, :,. ;, 9 2. De proefvakken,~ : ~; ; :," ; Opnamedata.,,", : :9 2.3.Onderzoeksrnethode ; ; : 9 2.4' Data-opslag en bewerking ;...;.:, : 2.5.Beoordeling substraten ;.;, 3 3 Resultaten, :,,, 5 3. Mate van begroeiing, : : Aantal soorten : Presentie per soort ; ;,... ; 5 34 Presentie en bedekking van climaxsoorten ; ; Zonering en samenstelling van levensgemeenschappen, 7 4 Conclusies. : ;.',, : ; 2 5 Bronvermelding ~.:, ;.., 27. \ 'Tabe. Tabel2. Tabel3.. Tabel4. Tabel5. Percentage 'begroeide' Totaal aantal soorten waargenomen opnamen per proefvak per opnamedatum. per proefvak per opnamedatum. Presenties per proefvak, totaalonderzoeksperiode Ontwikkeling bedekking Fucusvesiculosus (Blaaswier). Presenties levensgemeenschappen per proefvak, per maand.' Figuur. Ontwikkeling percentage 'begroeide' opnamen per proefvak. Figuur 2. Ontwikkeling van' de soortenrijkdori per proefvak. Figuur 3A. Ontwikkeling presentie Fucus vesiculosus. Figuur 3B. Ontwikkeling gemiddelde bedekking Fucus vesiculosus. Figuur 4.. Ecologisch gewenste en ongewenste uitvoering van asfaltpenetraties. Bijlage Opnamedata transecten proefvakken Dijktuin Tholen. Bijlage 2a t/m 2g Samengevatte resultaten per jaar.. Bijlage 3a:t/m 3j Samengevatte resultaten per proefvak. 5

7 . nleiding Opsteenbekledingen van zeedijken wordt in de getijdenzone een bijzondere flora en fauna aangetroffen. Vooral de kust rond de Oosterschelde is vanouds zeer soort,enrijk. Om dit zo te houden is het noodzakelijk bij het beheer van de dijkglooiingen speciale aandacht te besteden aan het type steenbekleding. De steenbekleding is als hard substraat namelijk ván invloed op de begroeiing. Om de relatie tussen begroeiing en steenbekleding te onderzoeken, is in 99 een eerste Dijktuin aangelegd, op Neeltje Jans. Hier zijn tien proefvakken aangelegd, met materialen die toen relevant. waren. De onderzoeksresultaten zijn verwerkt in adviezen aan beheerders en fabrikanten van steenbekledingen. Het resultaat s dat er nieuwe steentypen zijn verscbenèn. en andere manieren van dijkbeheer. Daarop ontstond de behoefte de nieuwe ontwikkelingen te toetsen op hun waarde voor de begroeiing. Het idee voor een tweede Dijktuin was geboren. Dit tweede experiment is een initiatief van Rijkswaterstaat en het waterschap Zeeuwse Eilanden..Het doel is kennis te vergaren van de waterstaatkundige en ecologische waarde van de diverse bekledingen, terwijl er aanvankelijk ook een studie werd beoogd naar de milieukundige aspecten van de. constructies, Het milieukundig onderzoek is in beperkte vorm gerapporteerd in het kader van een evaluatie van het ontwerp en de uitvoering (Van den Burg & Everaars, 999). Op grond van diverse overwegingen ls het experiment gerealiseerd in 997, aan de zuidkust van Tholen. De keuze van de bekledingen in dit experiment is gebaseerd op wat fabrikanten aanboden en door dijkbeheerders werd toegepast. De volgende keuze is gemaakt:.. breuksteen, gepenetreerd met gietàsfalt; 2. breuksteen, gepenetreerd met gietasfalt en afgestrooid met lavasteen. 3. breuksteen,' gepenetreerd met colloïdaal beton; 4. Basalten ECOzuil; 5. Pit Poly Ecozuil; 6. Hydroblock ECO. Drie vakken grenzend aan de proefvakken zijn als permanente referentie gekozen, deze vakken bestaan uit respectievelijk basalt, Haringmanblokken en lessinese steen. / Over de monitoring van de begroeiing is jaarlijks tussentijds gerapporteerd (Van 7 Berchum, 999; Meijer, 2, 2, 2:2, 23). n voorliggend rapport worden de resultaten van een analyse over de geheleonderzoeksperiode beknopt gepresenteerd.

8 ." 2 Onderzoeksmethodiek 2. De proefvakken noordoost Binnen Dijktuin Tholen zijn zes proefvakken en drie referentievakken gelokaliseerd, van vak / nr.: naar zuidwest zijn deze als volgt gelegen: type substraat:. le,referentie basaltreferentie Haringmanblok breuksteen gepenetreerd met gietasfalt 2 breuksteen gepenetreerd met gietasfalt en afgestrooid met lavasteen 3 breuksteen gepenetreerd met colloïdaal beton 4 Basalton ECOzuil 5 Pit Poly Ecozuil 6 Hydroblock ECC referentte lessinesesteen Voor een nadere beschrijving van de vakken wordt verwezen naar Van Berchum (999). 2.2 Opnamedata De proefvakken t/m 6 zijn jaarlijks drie keer opgenomen (voorjaar, zomer, najaar), de referentievakken zijn jaarlijks één keer opgenomen (voorjaar). n bijlage zijn dé data weergegeven 2.3 Onderzoeksmethode Transectanalyse waarop de transectanalyses zijn uitgevoerd. n dit onderzoek is gebruik gemaakt van de zogenoemde transeetanalyse welke bij laagwater wordt uitgevoerd. Daartoe zijn in een lijntransect aaneensluitende opnamen van 5 x 5 cm gemaakt. Het transect is gelegen tussen de bovenzijde vande (steen)glooiing en de laagwaterlijn. Er is op deze wijze als het ware een dwarsdoorsnede gemaakt door de gehele getijdezone en de daarin voorkomende levensgemeenschappen. Per opname van 5 x 5, cm is de aanwezigheid van de verschillende.soorten organismen geïnventariseerd. De opnamegrootte van 5 x 5 cm voldoet voor de meeste soorten' aan het zogenoemde minimumareaal (Meijer & Van Beek, 988). Enkele soorten zijn dermate sporadisch aanwezig dat zij niet in het transect voorkomen, terwijl zij wel op het betreffende dijkvak aanwezig zijn. Dit blijkt uit naspeu ring buiten het feitelijke transect. Deze lage presentie. is met een aparte cod~ genoteerd 9 (x).

9 Verreweg de meeste soorten organismen die in de getijdezone voorkomen leiden een, vastzittend (sessiel) bestaan. De aanwezigheid van deze soorten kan dan ook volgens " traditonele vegetatiekundige methoden worden bepaald, waarbij iowel flora als fauna.... op dezelfde wijze worden behandeld. Slechts een gering aantal diersoorten in de getijdezone is dermate mobiel dat zij tijdelijk in de opnamen voorkomen. Va;' 'deze soorten is de aanwezigheid genoteerd, zonder nadere aanduiding van aantallen. De aanwezigheid' van' semi-mobiele soorten (zoals alikruiken) is volgens de vegetatiekundige 'schaal geschat om een onderscheid te kunnen maken in santalsklassen (zie Meijer & Van Beek, 988). _De presentie en de bedekking, van de afzonderlijke soorten organismen. is geschat met behulp van de door Braun Blanquet (964) ontwikkelde schattingsschaal welke is aangepast mede aan de hand van de verfijningen volgens Barkman, Doing & Segal (964). Presentie duidt op het aantal individuen in de opname. Bedekking duidt op de. oppervlakte die een soort volgens loodrechte projektie op hef substraat inneemt, uitgedrukt in x de soort komt slechtssporadischvoor, buiten het transect. in de opname komen slechtsenkele individuen voor. de individuen zijntalrijk, maar de bedekking bedraagtminder dan 5%. 2m de individuen zijn zeertalrijk, maar de bedekkingbedraagt minder dan 5%., 2a aantal individuen willekeurig, bedekking 5-2,5%. 2b aantal individuen willekeurig, bedekking 2,6-25%. 3 aantal individuen willekeurig, bedekking 26-5%. 4 aantal individuen willekeurig, bedekking 5-75%., 5.aantal individuen willekeurig, bedekking 76-%. o. de soort is aanwezig; aantallen zijn niet bepaald(betreft mobiele organismen). De hiervoor besproken methode is in 99 vastgelegd in het Standaardvoorschrift Getljdewaterenû.eewis, 99Q).,. Ī Determinatie en nomenclatuur Van de op het oog herkenbare soorten is in het veld direct de presentie/bedekking geschat, andere (kleinere) soorten zijn bemonsterd en later gedetermineerd niet een binoculair. Daarbij zijn microscopisch kleine soorten als groep genoemd (/)iatomeae, Edocarpaceae, Ulothrix/Urospora). Binnen een aantal geslachten kleinere wieren en dieren komen verschillende soorten voor welke slechts met tijdrovende determinaties of speciale technieken op soort gedetermineerd kunnen worden,. Van deze soorten is alleen de geslachtsriaam aangegeven (Enteromorpha sp., Porphyra sp.). Het tot op soort determineren van deze (veelal) micro-wieren valt buiten het kader.en budget van dit onderzoek.,, ' De determinaties van wiersoorten zijn in hoofdzaak uitgevoerd met behulp van tabellen en beschrijvingen volgens Stegenga & Mol (983).. Door Stegeriga et el; (997) is een nieuwe checklist voor wieren opgesteld, waarin verschillende soorten een nieuwe naamgeving hebben gekregen. Het gebruiken van deze checklist is aan te bevelen om internationaal volgens de meest recente nomenclatuur te percentage van het totaal oppervlak. ~r is gebruik gemaakt van de volgende schatlingsschaal:

10 .. le..' werken. Dit houdt echter in dat de vele opnamen die in eerdere onderzoeken in de Oosterschelde zijn gemaakt allen op naamgeving aangepast zouden moeten worden om de onderzoeksresultaten onderling te kunnen vergelijken. Deze aanpassing is in overleg met opdrachtgever nietuitgevoerd. 2.4 Data-opslag en bewerking Opslag basisgegevens' De inventarisatiegegevens zijn pertranseetanalyse in een basistabel (Excel) opgeslagen. Opname 'is bovenaan de glooiing gelegen, de opname met het hoogste nummer (rechts in de tabel) is gelegen onderaan de steenglooiing ten tijde van de inventariatie. De soorten zijn op alfabetische volgorde geplaatst, met wetenschappelijke naamgeving., Hieruit is per transect het aantal opnamen berekend waarin een soort is aangetroffen. De basistabellen zijn digtaal opgeslagen (archief Bureau Waardenburg en Rijkswaterstaat Directie Zeeland), Voor elk proefvak is een overzichtstabel gemaakt, waarin de transeetanalyses zijn samengevat Deze tabel is vervolgens gesorteerd naar opnamejaar ' (in dit rapport opgenomen in bijlage 2) en ook gesorteerd naar proefvak (zie bijlage 3). Vergelijkbaarheid gegevens Aangezien, de transecten vrijwel' dezelfde lengte hebben,' zijn in de loop van de onderzoeksperlede voor [de zes proefvakken vrijwel gelijke hoeveelheden opnamen gemaakt:',. asfaltpenetratie: 393 opnamen 2. asfaltpenetratie + lavasteen: ' 398 opnamen 3. betonpenetratie. 42 opnamen, 4. Basalton ECOzuil: 387 opnamen 5. Pit Poly Ecozuil: 6. Hydroblock ECO:.Beoordell ngsparameters 389 opnamen 379 opnamen Voorafgaand aan' de databewerking is een' keuze gemaakt voor een aantal te onderzoeken parameters, waarmee ecologische verschillen in de resultaten kunnen worden bepaald: - Begroeide oppervlakte, als algemene norm om, de geschiktheid van dijkbekledingsmateriaal als substraat aan te duiden. Hierbij wordt geen onderscheid. ' gemaakt naar soorten, noch naar bedekking; s er een soort aangetroffen dan scoort de betreffende opname.,, - Het aantal soorten per opname, het gemiddeld aantal soorten per proefvak, het totaal aantal soorten, als norm om de soorten rijkdom op het betreffende substraat aan te duiden: ' -,Presentie per soort: in hoeveel procent van een groep opnamen komt een soort voor, als norm voor de mate waarin een soort op het betreffende substraat voorkomt. Hierbij wordt niet gekeken naar de bedekking: is een soort in een opname aanwezig, ongeacht bedekking, dan scoort de betreffende opname.

11 - Bedekking per soort: met welke bedekking komt een bepaalde soort voor, als norm,voor de geschikheid van het betreffende substraat voor deze soort. Gezien de grote hoeveelheid basisgegevens betreft dit een selectie van soorten. Om gemiddelde bedekkingen te kunnen berekenen en ontwikkelingen grafisch te kunnen uitzetten, zijn voor de geselecteerde soorten de klasses uit de schattingsschaal vertaald naar waarden tussen en, min of meer overeenkomend met het klasse-gemiddelde (en met faktor '- verkleind), volgens onderstaand overzicht. De bedekking kan daarbij variëren tussen van (soort niet aanwezig)tjm ~ (bedekki~g maximaal). Toelichting: bijvoorbeeld 3 uit de schattingsschaal betekent bedekking tussen 25 % en 5%, het gemiddelde daarvan is 37,5%, dit is afgerond op 4% en geeft vervolgens de rekenwaarde 4, schattings-schaal rekenwaarde, x, r,3 l',5 2m,7 2a 2b Type levensgemeenschap en breedte van de afzonderlijke zones die de "levensgemeenschappen innemen, als norm voor de beoordeling van de mate van compleetheid van de ontwikkelde begroeiing. Het type levensgemeenschap is per opname van.5x5 ern bepaald aan de hand van de totale soortensamenstelling en. de dominerende soorten. Aangezien de' levensgemeenschappen in de meeste gevallen scherp begrensde zones innemen, soms gekoppeld aan veranderingen in het harde substraat; is het onderscheiden van de gemeenschappen per opname relatief eenvoudig. Computerbewerkingen zijn in' dit kader niet noodzakelijk. De gebruikte 'typologie van levensgemeenschappen is overgenomen Uit hetonderzoek van Bureau Waardenburg in de getijdezone van de Oostersehelde (Meijer & Van Beek, 988). De gebruikte codering voor de levensgemeenschappen is als volgt: Lichenes-gemeenschap - 2 Entophysalis-gemeenschap 3 Pelvetia-gemeenschap 4 Blidingia-gemeenschap 5 Cirripedia/ Littorinidae-gemeenschap '6 Enteromorpha-gemeerischap 7 Fucus spiralis~gemeenschap 8 Fucus vesiculosus-gemeenschap 9 Fucus serratus-gemeenschap' 2,. -, el

12 \.Ascophyllum-gemeenschap Cirripedia/ Littorinidae/Crassostrea/Mytilus-gemeenschap 2 Crassostrea-gerneenschap 3 Myiilus-gemeenschap 2.5 Beoordeling substraten. Bijde beoordeling van de substraten scoren de volgende aspecten positief:.. De begroeide oppervlakte is zo groot mogelijk. Oftewel hoe' groter het. aantal. 'begroeide' opnamen hoe hoger de 'score.,. 2. De. soortenrijkdom is zo groot mogelijk. Oftewel hoe groter het aantal soorten, hoe hoger de score.. 3. De bedekking van climaxsoorten. is groot. Oftewel hoe hoger de gemiddelde bedekking van de geselecteerde soorten, hoe hoger de score.' 4. Er is een complete zonering aanwezig van stabiele bruinwierlevensgemeenschappen op het grootste deel van de glooiing, of een soortenrijke fauna-gemeenschap met' een aspect van kleinere wieren. Boven de br:uinwierzone komen smalle zones voor van (van boven naar beneden) korstmossen, cyanobacteriën en klein darmwier. Om de verschillende substraten op bovengenoemde aspecten te kunnen beoordelen is de gemiddelde waarde van een aspect voor 'alle proefsubstraten tesamen over een aantal jaren berekend en vervolgens is nagegaan in welke mate een substraat onder of bo~en dit gemiddelde scoort. n een samen~attende tabel zijn de scores weergegeven, waarmee een eindoordeel mogelijk wordt. - '., 3

13 , '- 4.' ' - '

14 ., - 3 Resu taten. 3..Mate van begroeiing Per proefvak is per inventarisatie weergegeven in hoeveel. opnamen 'begroeiing' is aangetroffen, ongeacht het aantal soorten en ongeacht de bedekking van die soprt(exl.o",,>_> ~Li',,~~-'fc:4"!!!r~.!t~!'.~~~','".,;"".,,:,~,_.. ~;.~.~~.. _,~_;b,.,_.,-,_,,.-_,.~...,. :. <, Een bedekkingsscóre. x van slechts één só-ort telt al mee, waarmee de opname dus als 'begroeid' is beoordeeld, ook al lijkt er sprake van een kaal substraat. n tabel zijn de resultaten samengevat, in figuur grafisch weergegeven. Het jaar 998 is als pioniersfase beschouwd. De gemiddelde score van de zes,.... proefvakken over de periode 999 t/rn 23 bedraagt 79% begroeide opnamen. n tabel zijn de scores hoger dan dit gemiddelde met een kleur aangeduid. Hieruit blijkt dat proefvak Asfaltpenetratie beduidend lager scoort dan de overige proefvakken. De proefvakken 4 Basalton ECOzuil, 5 Pit Poly Ecozuil en 6 Hydroblock ECO scoren iets vaker hoger dan de andere vakken.. Deze beoordeling zegt nog niets over soortensamenstelling en bedekking, maar geeft wel aan dat proefvak 3.2 Aantal soorten afwijkt van de andere vakken. Per proefvak is per inventarisatie het totaal aantal waargenomen soorten berekend,. ongeacht de bedekking in de opnamen: Een bedekkingsscore xtelt al mee, ook al lijkt sprake van een kaal substraat. n tabel 2 zijn de resultaten.sarnengevat, in figuur 2 grafisch weergegeven. Het totaal aantal waargenomen soorten varieert tussen 26 en 32. Het totaal 'aantal soorten wordt door sporadisch voorkomende soorten bepaald,en geeft derhalve slechts een indicatie. Daarbij kan geconcludeerd worden dat het proefvak Asfaltpenetratie laagste totaal aantal soorten scoort, evenals het referentievak Basalt. n 998 en 999 is een sterke toename van het aantal soorten opgetreden, vanaf 2 vlakt de toename af. De gemiddelde score van de zes proefvakken over de periode 2() t/m 23 bedraagt 5 (4,6) soorten, n tabel 2 zijn de scores hoger dan dit gemiddelde' met een kleur aangeduid. Hieruit blijkt dat de proefvakken 2 Asfaltpenetratie met lavasteen, 3 Betonpenetratie vakken. en 4 Basalten ECOzuil vaker hoger scoren dan de andere' het 3..3 Presentie per soort De presentie (uitgedrukt als het aantal opnamen waarin een soort is aangetroffen, ongeacht zijn bedekking) is in de bijlagen 2 en 3 per proefvak weergegeven. Deze gegevens zijn gesommeerd in bijlage 4, n tabel 3 is een op totaalpresentie gesorteerde versie weergegeven. 5

15 n totaal zijn in çfit onderzoek 43 verschillende taxa (soorten en geslachten (in' geval van niet nader gedetermineerde organismen» aangetroffen, bezien over alle opnamen in '. zowel proefvakken als referentievakken. Gerangschikt naar presentieklasse is het aantal soorten als volgt: - komt voor in >5% van alle opnamen: - komt voor in26 t/m 5% van alle opnamen: - komt voor in > t/rn 25%van alle opnamen: - komt voor in >5tm % van alle opnamen: - komt voor in > Urn 5% van alle opnamen: - komt voor in ::;% van alle opnamen: taxon 8 taxa 6 taxa 5 taxa 8 taxa 5 taxa Dit betekent dat de helft van de 43 aangetroffen soorten in minder dan % van de opnámen voorkomt. De nadruk bij verdere uitwerking is gelegd op de soorten uit de eerste drie presentieklassen. Wanneer elke soort apart, beschouwd wordt, blijken de presentiepercentages vaak voor' meerdere proefvakken in dezelfde ordegrootte te liggen, terwijl er.voor een of meerdere proefvakken afwijkingen zijn. n tabel 3 zijn in de meest rechtse kolom de gemiddelde score van de proefvakken weergegeven. Met een kleur is vervolgens aangeduid in welke gevallen hoger dan gemiddeld gescoord is. Hieruit blijkt dat met name de proefvakken.t Asfaltpenetratie, 2 Asfaltpenetratie met lavasteen en 4 Basalton ECOzuil hoger scoren dan de andere proefvakken. Hoewel het totaal aantal soorten elkaar niet veel ontloopt, scoort de presentie van afzonderlijke soorten op deze vakken hoger. 3.4 Presentie en bedekking van cllmaxsoorten! Onder climaxsoorten worden hier verstaan soorten die indicatief zijn voor stabiele levensgemeenschappen die het eindresulaat van de natuurlijke successie zijn. Daarbij wordt grote waarde toegekend aan grote bruinwieren in combinatie met kleine rood-, groen- en bruinwieren. Binnen.de 43 waargenomen soorten vallen onder deze categorie: Fucus vesiculosus, Fucus spiralis, Fucus serratus, Ascophyllum nodosum, Gelidium pusillurn, Gigartina steata, Chondrus crisprus, Hildenbrandia prototypus, Lithothamnion lenormandii en Crassostrea gigas (als nieuw substraat). Daarnaast SActinia equina van belang als soort die vooral in holten in substraat wordt gevonden, n tabel 3 is aangeduid in welke proefvakken deze soorten meer dan gemiddeld zijn aangetroffen. Het blijkt dat alleen Fucus vesiculosus substantieel voorkomt, in mindere mate gevolgd... door Fucus spiralis. Beide soorten komen op alle proefvakken voor, waarbij de proefvakken 5 Pit Poly Ecozuil en 6 Hydroblock ECO lager scoren dan de andere.' proefvakken. Fucus serratus komt nauwelijks voor, alleen op de vakken, 2 en 3. Ascophyllum riodosurn is het meest gevonden op proefvak 2 en proefvak 4. Gelidium pusillurn scoort het meest op de proefvakken, 2 en 3. Gigartina is voornamelijk op proefvak 2 gevonden, Lithothamnion op proefvak 3.. Ī - 6

16 'l ~e, '4t.. _.. Actinia equina scoort opvallend veel hoger op de proefvakken 4, 5 en 6 en komt in verhouding weinig voor op proefvak 3. Crassostrea gigas komt in alle proefvakken voor, ~.-- "ma de hoogste presentie inproefvak 2. Uit bovengenoemde soorten is Fucus vesteulosus gekozen voor een nadere uitwerking van de basisgegevens o~dat van deze soort gedurende het onderzoek de meeste gegevens zijn verkregen. Per transect zijn de bedekkingscodes omgezet in' rekenwaarden (zie par. 2.4). Vervolgens is per opnamedatum de gemiddelde bedekking berekend. De uitkomsten zijn samengevat in tabel 4. Gemiddeld is Fucusvesiculosus in 'de zes proefvakken in de periode 999 tlm 23 in 8 (8,4) opnamen.gevonden. n tabel 4 zijn de scores hoger dan dit gemiddelde met een kleur aangeduid. Hieruit blijkt dat de proefvakken Asfaltpenetratie, 2 Asfaltpenetratie met lavasteen en 3 Betonpenetratie gedurende ook de laatste twee onderzoekslaren hoger. dan het gemiddelde, scoren; wat betreft aantal opnamen waarin Fucus vesiculosus voorkomt. De gemiddelde bedekking van Fucus.vesiculosus in de zes proefvakken in de, periode 999 t/m 23 bedraagt 3,6 (dit betekent in concreto een theoretische' gemiddelde bedekking van ca. 4% in de opnamen waarin de soort voorkomt). n tabel 4 zijn de scores hoger dan dit gemiddelde met een kleur aangeduid. Hieruit blijkt dat de proefvakken 2 Asfaltpenetratie met lavasteen, 3 Betoripenetratie en4 Basalton ECOzuil hoger scoren dan de andere vakken. Opvallend hoger scoort. n figuur 3A en 38 is de ontwikkeling is dat alleen 4 Basalton ECOzuil in23 van Fucus vesiculosus grafisch weergegeven. Uit figuur 3A blijkt dat het aantal opnamen in alle proefvakken afneemt; op de proefvakken 5 en 6 is de afname het sterkst. n deze proefvakken was de presentie gedurende de gehele onderzoeksperiode al lager., Wit figuur 3B blijkt-dat de bedekking op Asfaltpenetratie gedurende de gehele.onderzoeksperiode laag was, hoewel het.aantal opnamen (figuur 3A) relatief hoog lag. Voor alle proefvakken geldt dat de gemiddelde bedekking gedurende de laatste jaren afneemt. 3.5 Zon«:ring en samenstelling van levensgemeenschappen n par. 3.2 en 3.3 is gebleken dathet aantal soorten beperkt is gebleven, terwijl uit de,basisgegevens blijkt dat de b~dekking van veel soorten laag tot zeer laag genoemd worden. Het onderscheiden van levensgemeenschappen is weliswaar mogelijk, doch het rekenen met de uitkomsten en in beeld brengen van tussentijdse ontwikkelingen gaat gepaard met een schijnnauwkeurigheid. Besloten is daarom alleen de situatie zoals, aangetroffen in :23 te beoordelen. n tabel 5 is een overzicht gegeven van het aantal opnamen per levensgemeenschap, per proefvak. Wanneer als criterium genomen wordt dat tenminste vier levensgemeenschappen aanwezig moeten zijn, waarvan tenminste tj.,ee bruinwiergemeenschappen die tesamen tenminste acht opnamen innemen, dan scoren de proefvakken 2, 3 en 4 positief. Op 7 ' kan

17 proefvak is slechts bruinwiergemeenschap aanwezig. op proefvak 5 en 6 <;>ntbreken. deze gemeenschappen. Hieronder worden de resultaten van 23 per proefvak nader beschreven Vak Breuksteen gepenetreerd met gietasfalt n dit proefvak zijn op 6 juni 23, 9 'september 23 en december 23 respectievelijk 3,4 en 4 soorten waargenomen. n 22 schommelde het aantal van 4 tot 8 soorten. De diversiteit is derhalve niëttoegenomen. Verder moet opgemerkt worden dat de bedekking van de meeste soorten nog steeds marginaal is. Het in 2 voor het eerst aangetroffen roodwiertje Gelidium pusillum heeft zich in 22 onderaan de dijkglooiing kunnen handhaven in een zone van 8 à opnamen, met een bedekking van maximaal 25%. Verder zijn in dit proefvak in 23 wederom een aantal exemplaren van de paardeanemoon Actinia equina gevonden, i~ november is het aantal opnamen het hoogste..... De hoogste bedekking wordt ingenomen door Fucus vesiculosus, in een zestal opnamen. n tegenstelling tot 999 t/m 2 was er in 22 noch in 23 een duidelijk.. voorjaarsaspectvan Enteromorpha spp. aanwezig, Vak 2 Breuksteen gepenetreerd met gietasfalt en afgestrooid met lavasteen ' De toevoeging van een laagje met lavasteentjes kan wellicht een toename van het aantal f.. soorten tot gevolg hebben, omdat er meer aanhechtingsmogelijkheden voor wieren beschikbaar zijn. n dit proefvak zijn op 6 juni 23, 9 september 23..en december 23 respectlevetuk 5, 4 en 4 soorten waargenomen, n 22 schommelde het aantal tussen 7 en 9 soorten. De diversiteit is in 23 derhalve iets afgenomen.. Actinia equina komt op alle drie opnamedata in een brede zone voor, met enkele exemplaren per opname.. Gelidium pusillurn heeft zich in 23 goed kunnen handhaven en is enkele opnamen weer verder in bedekking toegenomen: in enkele opnamen zelfs met maximale bedekking van 4 (tot 75%) in november, De bedekkingen van Fucus spiralis en Fucus vesiculosus zijn i'n juni 23 hoog te' noemen, aanzienlijk hoger dan op het transect met breuksteen en gietasfalt. Ook in september en november 23 is de bedekking redelijk hoog (2b-3, Fucus spiralis enkele keer 4).. Net als in 999 t/m 22 bereikt Enteromorpha in 23 op dit substraat geen hoge bedekkingen. De overige soorten komen met minimale bedekkingen en aantallen voor. Ascophyllum nodosum komt in 23 in een brede zone voor, zij het met lage aantallen. Deze soort kan in de toekomst Vak 3 Breuksteen gepenetreerd met èolloïdaal beton wellicht een hogere bedekking gaan innemen. n dit proefvak zijn op 6 juni 23, 9 september 23 en december 23 respectievelijk 6, 5 en 6 soorten waargenomen. n 22 schommelde het aantal soorten van 7 tot 2 soorten. De diversiteit - -, is derhalve iets afgenomen. 8

18 ' '). - Fucus spiralis en Fucus vesteulosus hebben. zich' op alle drie opnamedata met (redelijk) hoge bedekking kunnen handhaven, wel is de bedekking van Fucus spiralis na juni. afgenomen. Net als. in 999 t/rn 22 valt in het najaar de zeer hoge bedekking vim Entophysalis,;, deusta op.., Enterómorpha spp. neemt in november een brede zone in. Gelidium pusilum is in dit proefvak in 23 op alle drie opnamedata in zeer geringe mate teruggevonden, Ook van Actinia equina zijn in verhouding tot de andere proefvakken weinig exemplaren aangetroffen., Vanaf september komt AscOphylium nodosum in een aantal opnamen voor, zij het met; geringe ~edekking. Wellicht kan deze soort in de toekomst een hogere bedekking gaan innemen. Vak 4 Basalten ECOzuil n dit proefvak zijn op 6 juni 23, 9 -septernber 23 en december 23 respectievelijk 4,3 en 5 soorten waargenomen. n 22 schommelde het aantal van 5 tot 6 soorten. De diversiteit is derhalve iets afgenomen. n 23 is de bedekking van Lichenesgeleidelljk toegenomen. n de bovenste opname is de bedekking in november toegenomen tot 3 (tot 25':5%). Actinia equina heeft zich in een brede zone kunnen handhaven. Fucus spiralis en, Fucus vesteulosus hebben zich na de lagere bedekkingen. van november 22 geleidelijk' hersteld, met maximale bedekkingen in september en november 23. Enteromorpha spp. komt ook in 23 niet in dit proefvak voor. Gelidium pusilum heeft zich in het Onderste deel van het transect kunnen handhaven, de bedekkingvarieert, Ook in dit proefvak heeft zich Ascophyllum nodosum gevestigd. De bedekking is nog.. \ " gering. Wellicht kan deze soort in de toekomst een hogere bedekking gaan innemen. De overige soorten komen met minimale bedekkingen en aantallen voor. '\ '., Vak 5 Pit Poly Ecozuil n dit proefvak zijn op 6 juni 23, 9 september 23 en december 23.~ respectievelijk3, 3 en 4 soorten waargenomen. n 22 lag het aantal op 4-5 soorten. De diversiteit is derhalve niet toegenomen. n de bovenste opnamen zijn Lichenes toegenomen. Actinia equina is in juni en november in een brede zone teruggevonden, zij hèt dat het aantal per opname gering ls.. n september 23 was deze soort in veel minder opnamen te vinden. Daarnaast heeft Gelidium pusillum zich in een smalle zone kunnen handhaven, waarbij de bedekking in november relatief hoog was. Verder speelt een blijvend lage bedekking van FUCl,JSvesteulosus gedurende geheel 23, na een terugval sinds het najaar van 2. Blidingia en Enteromcrpha spp. ontbreken net als in 22. De meeste soorten komen met minimale bedekkingen en aantallen voor. A met al maakt dit proefvak een kale indruk, Litlorinidae. Ascophyllum nodosum is nog niet opdit proefvak te vinden. 9 en Crassostrea gigas bepalen het aspect.

19 Vak 6 Hydroblock sco. n dit proefvak zijn op 6 juni 23; 9 september 23 en december 23 respectievelijk, 9 en 3 soorten waargenomen. n 22 varieerde het aantal tussen en 3 soorten. De diversiteit is derhalve zeker niet toegenomen Actinia equina en Gelidium pusilum hebben zich gehandhaafd,. zij het met zeer lage bedekkingen. zelfs met nauwelijks exemplaren in september 23. Crassostrea gigas heeft zeer hoge bedekkingen in de onderste opnamen in november 23. Ook hier is de bedekking van Fucus na de afname in november 2 zeer gering gebleven. Fucus spiralis is na mei 22 niet meer aangetroffen. Ook Fucus vesiculosus is sindsdien (nagenoeg) verdwenen... Blidiigia en Enteromorpha spp. ontbreken ook in 23,in alle drie opnamerondes. '. De meeste soorten komen nog met minimale bedekkingen en aantallen voor. A met al maakt dit proefvak een kale indruk, l.lttortnidae en Crassostrea gigas bepalen het aspect. Ascophyllum nodosumisnog niet op' dit proefvak te vinden. 2 r', e -

20 " ' 4' - " 4 Conclusies ", Situatie 23 n 23 is op vrijwel alle proefvakken het aantal soorten niet toegenomen of zelfs iets afgenomen ten opzichte van 22. Wat betreft diversiteit is er geen duidelijk verschil tussen de proefvakken te zien, het aantal soorten schommelt tussen 9 en 6: Dit aantal wordt door sporadisch voorkomende soorten bepaald, terwijl ook seizoensaspecten een. rol spelen. Voor de meeste soorten geldt datde bedekking van de afzonderlijke soorten beperkt is. Het aspect wordt veelal' door de grote bruinwieren, Enteromorpha sp. of Gelidium pusillum bepaald. Voor Gèlidiurn pusillum en Actinia equina geldt dat deze soorten zich in de meeste proefvakken in het referentievak blijvend gevestigd hebben. Beide soorten komen in 23 voor het eerst ook met basalt voor. Verder is gebleken' dat in de proefvakken 5 Pit Poly Ecozuil respectievelijk 6 Hydroblock ECO geen herstel van de bedekking met Fucus spiralis en Fucus vesiculosus is opgetreden, na deterugval van november 2. Deze beide proefvakken maken een tamelijk onbegroeide indruk (wierzonès ontbreken), het aspect wordt door Littorinidae en Crassostrea gigas bepaald. n de proefvakken 2 brèuksteen+gietasfalt-lavasteen. 3 breuksteen-colloïdaal beton en 4 Basalton ECOzuil is een geleidelijke toename van Ascophyllurn nodosum waar te nemen. De bedekking per opname is echter nog gering. Bij een geleidelijke toename in de toekomst kan deze soort wellicht een (co)dominante soort worden. Beoordeling proefvakken Op grond van de parameters zoals beschrévenln hoofdstuk3 iseen beoordeling van de, proefvakken gemaakt. ndien een proefvak hoger dan gemiddeld scoort krijgt het. proefvak een waarderingsscore. Daarbij is een wegingsfactor toegepast, zoals hieronder gemotiveerd. mate van begroeiing: aantal soorten: presentie per soort:., wegingsfactor, 'begroeid' zegt nog niets over aantal soorten en,bedekkingen. wegingsfactor 2, aantal soorten geeft wel een beeld van soortenrijkdom maar zegt nog niets over bedekking van soorten, noch over de soortensamenstelllng (pioniersoorten vs climaxsoorten). wegingsfactor 2, presentie is wel indicatief voor aantal opnamen waarin de soorten voorkomen, maar zegt nog niets over bedekking van soorten, presentie/bedekking kenmerkende soorten: wegingsfactor,, per soort kan een score behaald worden. Voor" Fucus vesiculosus wordt waarde gebruikt 2

21 omdat deze soort bij de volgende parameter wordt gebruikt. e ontwikkeling Fucus vesiculosus: wegingsfactor 2 voor score op criterium aantal opnamen en wegingsfactor 3 voor score op criterium gemiddelde bedekking. ' Hier worden hogere wegingen toegepast omd~t ( deze soort van groot' belang is voor de ontwikkeling van een stabiele soortenrijke. levensgemeenschap.. ontwikkeling zonering levensgemeenschappen: wegingsfactor 2,. een beter ontwikkelde zonering is immers indicatiefvoor hogere natuurwaarden..., De scores zijn in onderstaande tabel weergegeven: Beoordeling substraten' Q) Q).- ~ :::: :::: U >._ N UJ N ~ ~ U ~ Q) Q) ~ UJ U u r::: Q) r::: UJ Q) Q) r::: c... E c.. e-, ::ë ~ ~ r::: ~ ëi._ (ij (ij.. " ~ ~.~ ~ ~ Q) >.. rd.. OJ :: proefvak -> e-' N M '<t _.C'. criterium: Mate van begroeiing ( 3.), Aantal soorten ( 3.2) Presentie. per soort ( 3.3), 2 2' 2 Kenmerkende soort.( 3.4): Fucus vesteulosus Kenmerkende soort ( 3.4): Fucus spiralis Kenmerkende soort ( 3.4): Fucus serratus, Kenmerkende soort ( 3.4): Ascophyllurn nodosurn Kenmerkende soort ( 3.4): Gelidium pusillum. Kenmerkende soort ( 3.4): Actinia equina Kenmerkende' soort ( 3.4): Crassostrea gigas Ontwikkeling Fucus vesiculosus ( 3.4): aantal opnamen Ontwikkeling Fucus vesiculosus ( 3.4): gem. bedekking Levensgemeenschappen (zie par. 3.5) totaal scores Uit deze tabel blijkt datde proefvakken 2~3 en 4 aanzienlijk hoger scoren dan de andere drie proefvakken. De proefvakken 5 en 6 scoren in vergelijking met de andere vakken zeer laag. 22 r::: Q) Q). Ī tjl

22 . 4t Discussie De resultaten kunnen jaarlijks wat betreft de voorjaarsopnamen vergeleken worden met de referentievakken met Haringmanblokken, basalt respectievelijk lessinese steen. Wat betreft mate Van begroeiing (zie tabel ) scoren de proefvakken gemiddeld genomen tot en met 2 lager dan de referentievakken. n 22 en 23 zijn er geen grote verschillen in aantal begroeide opnamen. Aangezien het begrip 'begroeid' al geldt bij een bedekkingsscore x, zegt dit nog niet veel. Zo geven de vakken 5 en 6 een vrijwel kale aanblik in vergelijking met de referentievakken, slechts de aanwezigheid van alikruiken, zeepokken en/of paardenanemoon leiden tot' 'begroeid'. Wat betreft aantal soorten (zie tabel 2) komen de proefvakken vanaf 2 op eenzelfde aantalsniveau als de referentievakken. Het referentievak lessinese steen heeft de eerste jaren een duidelijk hoger aantal soorten. n 22 en 23 neemt dit echter vrij sterk af.... Ditverschijnsel doet zich in iets mindere mate ook op de aangrenzende proefvakken 5 en 6 voor. Wat betreft presentie per soort (zie tabel 3) en wat betreft nadere beoordeling van de geselecteerdesoorten (zie par. 3.4) komen enkele soorten meer of juist minder op een/meer van de referentievakken voor: Actinia equina, Gelidium pusilum en Crassostrea gigas komen nauwelijks op.referentievak Haringmanblokken voor, 'Enterómorpha spp. is weinig op lessinese steen gevonden, terwijl Hildenbrandia prototypus en Lithotharnnlon lenormandii juist veel vaker op lessinese steen zijn aangetroffen, Fucus vesiculosus komt aanzienlijk vaker in de proefvakken voor. Asdophyllum nodosum is alleen in hetreferentievak Lessinese steen aspectbepalend. De afwijking van Haringmanblokken kan mogelijk uitde weinige holten van het substraat, verklaard worden. De afwijkingen op lessinese steen zijn vooral indicatief voor het.! climaxstadium dat al jaren!n dit referentievak bereikt is: Wat betreft zonering en samenstelling van de levensgemeenschappen zijn er duidelijke verschillen tussen de proefvakken en de referentievakken (zie tabel 5), de zonering van de proefvakken, 2, 3 en 4 lijkt enigszins op die van de referentievakken Haringmanblokken en basalt. De zonering van de proefvakken 5 en 6 wijkt daar sterk van af en wijkt tevens sterk af van die op het aangrenzende referentievak lessinese 'steen. Dit laatste referentievak is het enige vak waar Ascophyllum nodosum in een brede zone de levensgemeenschap domineert. Uit de verschillende tabellen blijkt een achteruitgang in soortenaantal, presentie en bedekking in de laatste twee onderzoeksjaren op de proefvakken 5 en 6. Opvallend is dat eenzelfde terugval is opgetreden ophet aangrenzende referentievak lessinese steen. n Van Berehum (999, pag. 8) wordt gesteld dat er in de uitgangssituatie t vóór de aanleg van de proefvakken in het oostelijk deel grote bruinwieren aspectbepalend (visueel dominant) waren, naar. het westen namen fauna-gedomineerde levensgemeenschappen het aspect over. Variatie in het dijkbekledingsmateriaal (substraat) gaf geen aanleiding tot deze gradiënt. Variatie in het watermilieu werd door Van Berchum als oorzaak voor deze gradiënt gesuggereerd. Na de ontwikkeling gedurende de eerste jaren na de aanleg, waarbij zich op alle vakken in ieder geval.'tijdelijk wiergemeenschappen ontwikkelden, laat zich anno 23 eenzelfde gradiënt 23

23 zien. Zoals hierboven aangegeven valt de terugval op de proefvakken 5 en 6 samen met 'die op het referentievak Eindbeoordeling substraten Lessinese steen. Met de kanttekening zoals hiervoor onder discussie is gemaakt, kunnen de zes, substraten onderling vergeleken worden. Op grond van de beoordeling met weegfactoren, zoals hiervoor gemaakt is; scorende referentievakken 2 Asfaltpenetratie met lavasteen, 3 Betonpenetratie en 4 Basalton ECOzuil duidelijk veel hoger dan de andere substraten. Ter controle isgeëxerceerd met andere weegfactoren (hogere of lagere waarderingen per criterium), waaruit gebleken is dat men ook dan deze eind beoordeling Adviezen verkrijgt. n figuur 4 zijn vier verschillende uitvoeringen van breuksteen met gietasfalt schematisch weergegeven. Op grond van eerdere studies is in het verleden aanbevolen, terughoudend om te gaan met gietasfalt en dan alleen in combinatie met breuksteen (Van Berchum & Meijer, 2; Van Berchum & Meijer, 997; Meijer; 995; Meijer & Van Beek, 988). Aanbevolen werd geenszins 'vol en zat' te penetreren, zie figuur 4A/B. Uit dit monitoringonderzoek blijkt dat dit substraat (proefvak ') op een aantal beoordelingscriteria lager scoort dan andere substraten. Het alternatief van asfaltpenetratie met een afstrooiing van lavasteen (proefvak 2, zie figuur 4C) blijkt op verschillende beoordelingscritèria positief uit te werken. Hierbij geldt als algemeen advies dat hoe meer onregelmatigheid hoe meer holten er ontstaan waarin, tal van organismen zich kunnen vestigen. Voorkomen moet worden dat er vol en zat gepenetreerd wordt, n figuur 4D is de uit ecologisch oogpunt meest wenselijke, uitvoering van dit alternatief aangegeven. Wat betreft betonpenetratie (proefvak 3) geldt dat hier, nauwelijks andere.praktljkervanngen bekend zijn. Eerder is aanbevolen dit substraat toe te passen (o.a. Meijer, 995), doch vanuit technisch oogpunt werd aan de duurzaamheid getwijfeld. Ook hier geldtdat voorkomen moetworden dat het onderliggende substraat vol en zat.gepenetreerd wordt. Qua beoordelingscriteria scoort dit substraat hoog, zodat verdere praktijktoepassing Basalton ECOzuil (proefvak aanbevolen wordt. 4) scoort eveneens goed op meerdere beoordelingscriteria. De holten tussen de elementen kunnen levensgebied vormen voor tal van organismen zoals paarden anemoon en alikruiken. De ruwe toplaag geeft vestigingsmogelijkheden voor wiersoorten. De substraten Pit Poly, Ecozuil (proefvak 5) en Hydroblock ECO (proefvak 6) scoren beduidend lager dan het vergelijkbare substraat Basalton ECOzuil. Een gedeeltelijke verklaring kan liggen in een gradiënt in het watermilieu ter plaatse (zie hijrvoor onder discussie), maar dit valt niet nader te onderbouwen. Opvallend blijft dat de begroeiing op de aangrenzende vakken (proefvak 4 Basalton ECOzuil en referentievak Lessinese steen) beter ontwikkeld is. Geconcludeerd kan worden dat Wat betreft de Pit Poly Ecozuil en de Hydroblock ECO enerzijds wellicht de hoeveelheid holten en anderzijds. Ī -,24

24 . - vermoedelijk de toplaag van kalksteen minder geschikt zijn voor begroeiing. Bij de 'toplaag is het watervasthoudend vermogen van belang. Op de Basalton ECOzuil is een toplaag-van lavasteen aangebracht. Een ~itvoering van de Pit Poly Ecozuil en dé Hydroblock ECO met een toplaag van lavasteen zou wellicht betere begroeiings-.mogelijkheden bieden, dit zou in de praktijk getest kunnen worden.. 25

25 ,, 26,, ' ",,,,',',, '... '.., / - " ',',,,, ' \,,

26 . " 5 Bronvermelding ~.. Berchum, AM, van & AlM. Meijer, 2. Ecologisch advies voor de toepassing van asfaltconstructies in de getijdenzone. Gerelateerd aan dijkbekledingen van natuursteen en beton. Uitgave Rijksinstituut voor Kust en Zee. Werkdocument.,. RKZ/ AB/2.84.x. Berchum, A.M. van, 999. Experiment Dijktuin Tholen. Tussentijdse rapportage blomonitorlng 998; Rijkswaterstaat directie Zeeland. Werkdocument RKZ/ AB-99.89x. Berchum, AM. van & AlM. Meijer, 997. Hardsubstraat-evensgemeenschappen in de getijdezone van de Oostersehelde. Toestand en vergelijking met Rijkswaterstaat Rijksinstituut voor Kust en Zee. Rapport RKZ Burg, A van den & J.e. Everaars Proefvak ecologische dijkbekledingen Dijktuin. Evaluatie van het ontwerp en de. uitvoering. Rijkswaterstaat' Dienst Weg- en Waterbouwkunde en waterschap ZeeuwséEilanden. Rapport nr. W~DWW Leewis. R.J., 99. Standaardvoorschrift Getijdewateren. Litoraal. Rijkswaterstaat, dienst Getijdewateren, Den Haag... 'Meijen AlM., 2,2,22, 2Ó3. Monitoring' riatuurexperiment'dijktuin Tholen. Tussentijdse rapportages resultaten 999, 2, 2, 22 respectievelijk 23. Werkdocumenten Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Meijer, AlM., 995. Aangroei en ontwikkeling van levensgemeenschappen op. aangepasteen nieuw aangelegde dijkglooiingen in de getijdezone van de Oosterschelde. Resultaten inventarisatie 988 Urn 994. Bureau-Waardenburg bv, Culemborg. Rapport nr " Meijer, AJ.M. & AC. van Beek, 988. De levensgemeenschappen op harde substraten.in dé getijdezone van de Oostersehelde. 'typologie, kartering, relaties met substraat, oppervlakteberekeningen, gevolgen van dijkaanpassingen. Bureau Waardenburg bv,. Culemborg. Rapport nr. 88.5, Stegenga, H. &. Mol, '983. ~ora van de Nederlandse zeewieren. Uitgave Koninklijke Natuurhistorische Vereniging, uitgave nr. 33. Stegenga, H.,. Mol, W.F. Prud'hornrne van Reine & G.M. Lokhorst, 997. Checklist of. the marine algae of the Netherlands. Gorteria Supplement 4:57 pp. Rijksherbarium/- Hortus Botanicus, Universiteit Leiden: SBN

27 ~ e, "',,; 28 " '. \..,

28 -. - Tabel. Percentage 'begroeide' opnamen per proefvak per opnamedatum. c: c: Q) : Q) Q) E... Q) n Q) n - btl :.j:j :::J - Q)... : :::J U c: c : ~ > : N UJ ";:: !!:! N "Vi n : U ~ n : Q) Q)... w u u Q) al c: Q) c: UJ...J Q) Q) Q) Q) c E >.. Q) :.j:j :.j:j.... c: +-' :.j:j c: c: : c: Q) Q) ra : a.. +-' n "' Q) '+- '+- Q) : +-' >,... Q) Q) n n Q) '+- '+- : :. co ë: '+- Q) Q) ~ N M "<:t {) \ % 84% 62% 8% 8% 8% 8% 8% % % 74% 75% 7% 64%- 64% 98-62% 7% 82% 7% 7% 7% % 6% 82% 86% 9% 82% 67% 67% % % 73% 64% 68% 59% 57% 99-62% 68% 87% 67% 67% 7% -5 88% 78% 74% 65% 87% 73% 7% 76% % -8 59% 65% 78% 68% 62% 7% - 59% 65% 9% 73% 73% 76% -4 9% % 77% 87%- % 86% 77% 86% % -8 5% 7% 96% 77% 86% 86% - 45% 7% 87% 86% 9% 9% % 9% 64% 82% 74% 9% 9% 86% 96% % 82% 83% 95% 95% 86% 2-64% 77% 75% 9% 9% 9% % 9% 62% 8% 86% 9% % 9% % % 8% 95% 9% % % % 8% % 9% 95% 9% gemiddelde score proefvakken in de periode 999 t/rn 23: 79%

29 Tabel2. Totaal aantal soorten waargenomen per proefvak per opnamedatum. l.a c: c: v m... v v V E V 'S b.o... :.p m 'S u c: ~ N LU 'Vi N c: ïil m ~... U ~ 'C J:; v LU U U V --l m m v... :r: co c: v c: LU v c: V V v >-.s v E.. :.p :.p :.p.e-... c:... "... c: c: c: ïil c... - ïil ïil.9 ~ v v ~ c-, v v s; :r: v v ~ m..c co... lc) V) v v..- N ~.. ~ [ ,_ l totaalaantal gemiddeldescoreproefvakkeninde periode2 t/rn23: 4,7soorten.

30 ē Tabel3, Presenties per proefvak, totaal onderzoeksperiade , periode totaal totaal totaal totaal totaal totaal totaal totaal totaal totaal gem. proefvak referentie referentie referentie totaal proefsubstraat Haringman basalt asfalt- asfalt met beton- Basalton Pit Poly Hydroblock Lessinese vakken penetratie lavasteen penetratie Ecozuil Ecozuil Eco aantal opnamen aantal "begroeid" % "begroeid" (d.w.z.,. soort aanwezig, ongeacht bedekking) 94% 83% 64% 75% 85% 8% 8% 8% 99% 8% afkorting Wetenseh. Naam Nederlandse naam Cirripedi Cirripedia zeepokken 34% 72% 7% 67% 49% 63% 53% 55% 6% 58% 59% Fucu vesi Fucus vesiculosus Blaaswier 28% 29% 54% 6% 54% 49% 42% 34% 4% 44% 49% Lilt orea Liltorina liltorea Gewone alikruik 4% 32% 34% 53% 2% 54% 59% 53% 42% 45%,~ Lipu mari Lipuria maritima (insect) 2% 49% 42"'" 56% 4'4% 4% 34% 3% 39% 4% 4% Lilt alis Liltorina liltoralis Stompe alikruik 9% 28% 28% 47% J 26% 46% 3% 3% 36% 33% 35% Acti equi Actinia equina Paardenanemoon 3% 3% 7% 3% 9% 44% 44% 44% ' 43% 29% 32"/. Crasgiga Crassostrea gigas Japanse oester 4% 6% 36% 43% 3% 29% 24% 26% 3% 29% 3% Amphi/lso Amphipodallsopoda amfipoden en isopoden 28% 38% 7%, 32"'" 3% 5% J 2% % 29% 28% 26% Ente spec Enteromorpha spec. darmwier 29% 26% 5% 38% 4$% 6% 6% % 8% 27% 29% Lilt saxa Littorina saxatilis Scherpe alikruik 48% 2% 22% 28% 38% 46% 2% 24% 3% Fucu spir Fucus spiralis Kleine zee-eik 8% 28% 26% 29% 23% 29% 6% 2"/. 8% 22% 22"'" Geli pusi Gelidium pusillum (roodwier) 8% 3% 28% 42% 5% 22"'" 4% 4% 3% 8% 2% Myti edul Mytilus edulis Mossel 7% 27% 2"'" 6% 3% 7% 4% 7% 32% 2% % Ento deus Entopysalis deusta cyanobacterieën 22% 3% 23ok'"' 6% % L~ 2% % 4% Porp spec Porphyra spec. purperwier 2% 23% 2% 3% 8% 2"'" 7% 5% 3% % % Pseu mari Pseudendoclonium marinum (groenwiertje) 3% % - 6% 5/ 27% 24% _J 5% % 5% Carcmaen Carcinus meanas Strandkrab 3% 5% 8% r 2% l, 6% 8% 5% 5% 6% % 9% Lichenes Lichenes korstmossen 3% 22% % 4% 2% g% 8% 6% 24% 9% 5% Asco nodo Ascophyllum nodosm Knotswier % 3% 2% r 8% 5% 2"'" 2% / 4% g% 6% BlidlEnte Blidingia spec. klein darmwier 7% g% 3% 4% 4% 5% 4% 3% g% 7% 7% Ulva spec Ulva spec. Zeesla 3% 4% 2% % 5% % % 5% 7% Giga stel Gigartina steata Kernwier % 4% 2% 4% 2"/. 6% 4% 5% Hild prot Hildenbrandia prototypus Wijnrood korstwier 7% % 2% - / 2"/. % 3% 4% 2% Lith leno Lithothamnion lenormandii Kalkkorstwier % 3% % % 3%,3% % 2% 4% 3% Chloromier microsc. groenw. 7% % % 2% 7% % 4% - 3% 3% Fucu serr Fucus serratus Gezaagde zee-eik g% - 3% 6% 2% % 4% Actinaria Actinaria slibanemoon 9% 3% - 3%,3% % 2% 2"/. % Diatomeae Diatomeae kiezelwieren % % 2% % % % - - 2"/. 4% Hydr ulva Hydrobia ulvae Brakwaterhoorntje,4% % 4% 4%,3% - % 2% UlotlUros Ulothrix spec.lurospora spec. (groenwiertjes) % % 2% 3% % 2"/. Elachista Elachista fucicola Dwergwier 2% - % 3%,3% - % % % Rail spec Rallsia spec. Zwart korstwier - % 3% 4% / 2"/. Chon cris Chondrus crispus ers mos % % 2"/. - 4% % 2% Pras stip Prasiola stipitata Groen kroeswier 3%,3% -,5% 2"/. Metri seni Metridium senile Zeeanjelier 3% -,4% 3% Hydrozoa Hydrozoa hydroïdpoliepen %,3%,2% % Placophor Placophora keverslak 2"/.,% Poly spec PolysiphOnia spec. buiswier % -,% % Bryozoa Bryozoa mosdiertjes,3%,3%,3%,%,3% Bryospec Bryopsis spec. vederwier -,3%,4%,33% Dumo cont Dumontia contorta Schroefwier %,4% Peta fase Petalonia fascia Dunsteetje %,4% - Pilalilt Pilayella liltoralis (bruinwiertje),3% -,4%,32% totaal aantal taxa

31 Tabel 4. Ontwikkeling bedekking Fucus vesteulosus (Blaaswier). "-. c c c c f:j f:j <Ll <Ll <Ll <Ll E E ~ ~ <Ll <Ll <Ll <Ll eo bl) <Ll <Ll :p :p ~ f:j :p :::: :::: ~ :::: :::: U U C c C C lil f:j f:j f:j f:j N N u.j u.j ';:: ';::,._,._ N N ~ ~,._,._ 'Vi 'Vi ~ ~ ~ f:j f:j f:j u u <Ll <Ll <Ll <Ll u.j u.j U U U U <Ll <Ll.... C C <Ll <Ll C C u.j u.j...j...j <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll C C E E Q. Q. >. c-, :: :: <Ll <Ll :p :p :p :p Q... c c :p :p c c c c lil lil e e c c <Ll <Ll lil lil lil lil Cl.. Cl..,._,._ ~ ~ c -c <Ll <Ll <Ll <Ll ~ f:j >. >....,._ <Ll V V ~ ~... ~ f:j ~ ~ f:j.... co co ::: ::: ~ ~,._ <Ll,._ <Ll <Ll ~,._ '<""" '<""" N N M M '<t '<t.(l.(l \ \ ~ ~ -c -c -c -c -c -c -c -c -c <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll..c......c C C C C C C C C C Q. Q. Q. Q. Q. Q. Q. Q. Q. E E E E E E E E E <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll <Ll C bl) c bj c bl) c eo c bj c bj c bl) c eo c bj , 3 7,3 ', ' 6,9 9 7, 9 7,6 --s- 7,5 6' 9, 4' 2, ,3 7,5 5,5 6,8 5,8 4,8 99-, 6,4 2 8, 9 8, 8,5 9 8, -5 7,4 7 3,9 8,8 3,2 58 dt 6,6 9 4,8 6 3;5 6, ,2 2 2,5 2dJ.. - 8,4 2 2,9 2,3,5 lru 8!lJit ,9 6 4,8 9 2, 3 4,5 6,4 2,6 4 4, ,5 3 5,6 3 7,5 8 7, 5,9 4, - 8, 3 4,7 2 5,7 ~4,2 7, ~O, ,5 7 7,4 7 5,4 2 6, 7,7. 7 7, 5 2,2 5, 2, ,4 : 4,3...JJ- 5,5 7 7,6 4, 2,3 2- _.!L.,9 2,3 7 2,3 6 Li&. 5,7 2, ,3 7,2 7, 8 2,9 : 3,4 6 2, 5,3, 3-9 :b,3 8 2,8 2,8 6 4,9,, 3-2,6 -L 2,2 9 3, ,3 2, gemiddeld aantal opnamen waarin Fucus vesiculosus voorkomt in de periode 999 t/rn 23: 8,4 [gerntddelde bedekking in de proefvakken in de periode 999 t/m 23: 3,6

32 - Tabel5. - e le Presenties levensgemeenschappen per proefvak, per maand. ( aanta opnamen waarin gescoord), Opnamedatum (jjmm) c c c C Q) Q) Q) <l Q) Q) Q) E +-' Q) 2 V +-' Q) Q) - Q) V Q) Q) V Q) V b{) +-' :;:::l <l :;:::l ::l ::l U C <l ::l ~ ~ ::l U <l ::l ~ ~ ::l U C ra > <l N LU N > LU > N LU 'e <l.....!s N 'Vi.....!S N.....!S N V... +-,.... U,:,,! V +-' u,:,,!... +-' u,:,,! <l +-' +-' +-' <l Q) Q) +-' LU U U Q) Q) Q) Q) +-' LU U U Q) +-' LU U u cc c Q) C LU _J c Q) C LU C -Q) C Q) c Q) c Q) c LU..2 Q) Q) Q) E Q.. c-, : Q) Q) E Q.. >. : Q) E Q.. >...c :;:::l :;:::l Q.. C +-' ' :;:::l Q.. C +-' Q.. C +-' c c +-' +-' ra... +-' +-' c ra... +-' +-' ra ~ ~ ~ ~ -a ~ ra ra... -a ra ra... -a +-' V +-' >. '+- '+- +-' V +-' >. '+- '+- +-' V +-' >. V V Q) <l Q) V V Q) <l V V Q) <l ~ ~ <l <l..c cc ë: '+- <l <l..c cc s; <l <l..c cc ë: Proefvak Q) Q) Q) ('ol M "<:t L(\ \... e-' ('ol M "<:t L(\ \ e-' ('ol M "<:t L(\ \ Levensgemeenschap Korstmossen Cyanobacterieën Groefwier 4 Klein darmwier 5 Zeepokken/alikruiken Darmwieren Kleine zee-eik Blaaswier Gezaagde zee-eik Knotswier 7 Zeep./alikr.lJap, oest/mossel 2 Japanse oester Mossel totaal begroeid

33 e Figuur. Ontwikkeling percentage 'begroeide' opnamen per proefvak % 9% 8% 7% referentie Haringman 6% referentie Basalt r:: () - asfaltpenetratie :: - 2 asfalt met lavasteen 5% - 3 beton penetratie «i op' r:: - 4 Basalton Eeozuil 4% 3% - ~ Pit Poly Eeozuil - 6 Hydrobloek Eeo referentie Lessinese 2% % % opname

34 e e ~iguur2. Ontwikkeling van de soortenrijkdom per proefvak. 3r ~ 25"ar _J referentie Haringman referentie Basalt ~ asfaltpenetratie ~ 2 asfalt met lavasteen - 3 beton penetratie ~ 4 Basalton Eeozuil ~ 5 Pit Poly Eeozuil ~ 6 Hydrobloek Eeo.. referentie Lessinese opname

35 Figuur 3A. Ontwikkeling presentie Fucus vesteulosus 2 b.o 'N ;: : :3 V :::: V..2 :s v 'iii > V :::: v 8 :::: U- : 'l: 6 ;: : E... C Co 4 referentie Haringman referentie basalt... asfaltpenetratie... 2 asfalt met lavasteen ~ 3 beton penetratie... 4 Basalton Ecozuil... 5 Pit Poly Ecozuil... 6 Hydrobloek Eco referentie Lessinese.9 c 2 O+---~----~--~~--~----~---r----~--~----~--~----~--~----~--~----~ ~ ~ datum

36 e Figuur 38. Ontwikkeling gemiddelde bedekking Fucus vesiculosus 9~----~--~ ~ ~ 8 U? :s U..2 :s v iii 6 G) > U :s v :s LL. 5 c ls > b.o c ~4 G) " G) -'l G) ~3 " :E E G) b. 2 referentie Haringman referentie basalt ~ asfaltpenetratie ~ 2 asfalt met lavasteen 3 betonpenetratie ~ 4 Basalton Ecozuil ~ 5 Pit Poly Ecozuil ~ 6 Hydroblock Eco À referentie Lessinese o.~~--~~--~~--~~~~~~~~~~~~~;:~~ ~ datum

37 !. \ ' Ecologisch ongewenste uitvoering van asfaltpenetraties ' ", Ecologisch gewenste ultvoering asfaltpenetraties ", A breuksteen over basaltglooiing. " gepenetreerd ":let asfalt: vol en zat :..ot-. bloot oppervlak, breuksteen B. breuksteen over basaltglooiing. ' ~ bloot oppervlak gepenetreerd met asfalt: nlet vol en zat breuksteen.,-' ~ r Gerealiseerde uitvoering van' asfaltpenetratie àfgestrooid met lavasteen in Dijktuin Tholen ' (proefvak 2) Ecologisch gewenste uitvoering van asfaltpenetraties afgestrooid met ", lavasteen L 'C. breuksteen over basaltglooiing.. gepenetreerd met asfalt: vol en zat,'.._..: bloot oppervlak. breuksteen CXCCD lavasteen D. breuksteen over basaltglöoiing, gepenetrèerd met asfalt: ', deels vol en zat, atgestroold Figuur 4. Ecologisch gewenste en ongewenste uitvoering-van asfaltpenetraties...._ bloot oppervlak " breuksteen' = lavasteen,, \