Ongelijk Gezond. Aanbevelingen voor het lokaal niveau

Transcriptie

1 Ongelijk Gezond Aanbevelingen voor het lokaal niveau Brussel, 29 maart 2012

2 Inhoud Inleiding Aanbevelingen voor het lokaal niveau Alle beleidsniveaus hebben een rol ter ondersteuning van een lokale aanpak... 9 Bijlage: samenstelling werkgroep /12

3 Inleiding We leven met zijn allen steeds langer en gezonder, maar niet iedereen leeft even lang en gezond. Een hooggeschoolde man van 25 wordt in België gemiddeld 80 jaar oud. Een man zonder diploma overlijdt gemiddeld 7,5 jaar eerder. Met 25 jaar heeft een hooggeschoolde vrouw nog meer dan 47 gezonde jaren te verwachten. Bij een vrouw die geen onderwijs genoot, is dit ruim 18 jaar minder. De cijfers van het recente TAHIB-onderzoek (TAckling Health Inequalities in Belgium, 2010) spreken voor zich. Ondanks de goede reputatie van onze gezondheidszorg, is de ongelijkheid in gezondheid groter dan men algemeen aanneemt. Bovendien neemt de ongelijkheid niet af, maar toe. Gezondheid is meer dan niet ziek zijn Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijk gebreken. Dit is de ruime definitie van gezondheid van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die ook de Vlaamse Gemeenschap hanteert. Gezondheid wordt nog te veel als een individuele verantwoordelijkheid beschouwd, of als het verschil tussen ziek en niet ziek zijn. Veel meer factoren beïnvloeden echter onze gezondheid. Determinanten noemen de Britse onderzoekers Whitehead en Dahlgren die. Whitehead en Dahlgren ontwikkelden een algemeen erkend regenboogmodel, dat een duidelijk overzicht geeft van deze determinanten. 3/12

4 Wat in het hart van het regenboogmodel staat, is relatief onveranderbaar: leeftijd, geslacht en erfelijke factoren. In de omliggende bogen vinden we determinanten die het beleid wel kan veranderen. Een eerste boog vormen persoonlijke gedrags- en leefstijlfactoren zoals rookgedrag, beweging en voeding. De sfeer, normen en waarden die in een buurt leven, zitten vervat in de tweede boog. Dit betekent dat projecten waarvan de hoofdbekommernis niet gezondheid, maar wel integratie, cohesie of sociale-culturele participatie, is toch een positieve invloed op gezondheid hebben. Investeren in dergelijke projecten is dus ook investeren in het welbevinden van mensen. De derde boog bevat woon-, leef- en werkomstandigheden, maar evengoed de toegang tot essentiële voorzieningen zoals onderwijs, gezondheidszorg, cultuur en sport. Verder wordt gezondheid ook bepaald door de heersende algemene tendens, meteen de buitenste laag van de regenboog. Zo geniet iedereen een beetje mee van de trend naar meer duurzaamheid, of van een hogere verkeersveiligheid. Al deze lagen zijn met elkaar verbonden. Positieve gezondheidsfactoren zoals goede huisvesting dragen bij tot een goede gezondheid. Beschermende factoren, zoals griepvaccinaties of gezonde voeding, elimineren het risico op ziekte of bevorderen de weerstand ertegen. Risicofactoren veroorzaken dan weer gezondheidsproblemen die in principe vermijdbaar zijn. Elk van deze factoren kan verbonden zijn met de omgeving waarin iemand woont of werkt, maar ook met zijn of haar levensstijl. Sociale ongelijkheid in gezondheid gericht aanpakken Een goed gezondheidsbeleid heeft zowel tot doel de gezondheidstoestand van de bevolking te verbeteren, als de sociale ongelijkheid in gezondheid aan te pakken. Algemeen beleid verbetert de gemiddelde toestand van de bevolking wel, maar heeft nauwelijks invloed op het verkleinen van de gezondheidskloof. Om sociale ongelijkheid in gezondheid gericht aan te pakken, moeten we ons de vraag stellen waar die vandaan komt. Iemand uit een lagere sociale klasse heeft vaak een minder gezonde levensstijl, woont in een minder gezonde buurt, woont en werkt op een ongezondere manier. Hij ondervindt met andere woorden meer negatieve factoren op elk niveau. Vijf determinanten bepalen sociale ongelijkheid in gezondheid: de plaats op de sociale ladder blootstelling aan gezondheidsrisico s verschillende gevolgen van eenzelfde blootstelling aan gezondheidsrisico s levensloopeffecten verschillen in de sociale en economische gevolgen van ziekten. 4/12

5 Aandacht voor de diverse bevolkingsgroepen Aandacht voor ongelijkheid in gezondheid is aandacht voor de effecten van het beleid op de diverse bevolkingsgroepen. Oog hebben voor de zwaksten is hierbij essentieel. Voor het uittekenen van een noodzakelijk doelgroepenbeleid kunnen lokale organisaties en beleidsactoren een beroep doen op de SONG-SCAN van de Koning Boudewijnstichting. De SONG-SCAN helpt lokale organisaties en actoren projecten en een beleid te ontwikkelen die de gezondheidsverschillen daadwerkelijk aanpakken. Aan de hand van tien vragen gaat de SONG-SCAN na of een project voldoende oog heeft voor de sociale diversiteit van de bevolking, of de beoogde doelgroep voldoende bij het project betrokken wordt en hoe het de sociale kloof in de gezondheid helpt verkleinen. De SONG (Sociale ONgelijkheid in Gezondheid) SCAN werd ontwikkeld door de Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg van de UGent, op vraag van de Koning Boudewijnstichting Meer info over de SONG-SCAN kunt u vinden op 5/12

6 1. Aanbevelingen voor het lokaal niveau Lokale besturen en organisaties kunnen op hun eigen manier bijdragen tot het verminderen van ongelijkheid in gezondheid. We verwijzen hiervoor naar de brochure Ongelijkheid in Gezondheid, 16 voorbeelden van goede lokale praktijken in Vlaanderen 1. De aanbevelingen hieronder steunen stuk voor stuk op goede lokale praktijken, die een werkgroep in beleidstermen vertaald heeft. Deze werkgroep bestond uit verantwoordelijken van voornamelijk lokale besturen en andere belangrijke actoren zoals LOGO s, SEL s, het Agentschap Zorg en Gezondheid, de VVSG en het VIGeZ. De samenstelling van de werkgroep vindt u als bijlage. 1. Stippel een lokaal gezondheidsbeleid uit Een lokaal beleid dat de gezondheidskloof bestrijdt, kan niet zonder een lokaal gezondheidsbeleid tout court. Vlamingen vinden hun gezondheid heel belangrijk. Ze verwachten ook van hun lokaal bestuur dat het werk maakt van een lokaal gezondheidbeleid. 2. Samen lukt het beter Om de gezondheidskloof te bestrijden heeft het lokaal beleid nood aan een integrale aanpak. De gezondheidskloof bestrijden mag niet het werk van de gezondheidssector alleen zijn. Andere sectoren betrekken en responsabiliseren levert immers een grotere gezondheidswinst. Zo is het lokale sport- en beweegbeleid een belangrijk instrument om zwaarlijvigheid tegen te gaan. Ook het mobiliteitsbeleid en de inrichting van de publieke ruimte kunnen hiertoe bijdragen. Een ander voorbeeld is de uitbouw van woonzorgnetwerken. Samenwerking tussen verschillende sectoren, met gezamenlijke beleidsdoelstellingen en een gezamenlijk budget, is dus noodzakelijk. De determinanten van gezondheid zoals hierboven geformuleerd, kunnen daarbij een leidraad zijn. Overloop met alle beleidsactoren de verschillende bogen van het model van Whitehead and Dalgren (cfr. schema p 3). 3. Beter plannen met de BBC De komende gemeentelijke legislatuur gaan lokale besturen hun beleid op een nieuwe manier plannen, binnen het kader voorzien door de beleids- en beheerscyclus, het OCMW- en gemeentedecreet en het decreet planlastverlaging. 1 Koning Boudewijnstichting, Ongelijkheid in gezondheid 16 voorbeelden van goede lokale praktijken in Vlaanderen. Maart /12

7 Het besluit over de beleids- en beheerscyclus (BBC-besluit) van de Vlaamse overheid biedt OCMW s en gemeentebesturen niet alleen een nieuw boekhoudsysteem, maar ook een nieuw planningssysteem, dat het mogelijk maakt om een beleid over verschillende sectoren te voeren. De basis daarvan vormen respectievelijk een analyse, de beleidsbepaling en een actieplanning. Voor een lokaal beleid dat de gezondheidskloof wil terugdringen is een analyse van het ruime gezondheidsthema cruciaal. Hierbij gaat het om meer dan een interne analyse, ook de omgeving wordt best onder de loep genomen. Bij de interne analyse komt de samenwerking tussen gemeente en OCMW zeker aan bod, gezien beide actief zijn rond gezondheid. Het spreekt dan ook voor zich dat ze samenwerken. Bij de omgevingsanalyse zijn de belangrijkste componenten de participatie van de doelgroep en een analyse van het werkveld. Bij dat laatste kan het regenboogmodel opnieuw de leidraad zijn, zodat niet enkel de gezondheidsactoren in nauwe betekenis in kaart worden gebracht. Tijdens de omgevingsanalyse is het ook goed stil te staan bij tal van gegevens, waarbij de SONG-SCAN een hulp kan zijn. Bij de beleidsbepaling het toewijzen van de financiële middelen is het uiteraard cruciaal dat voldoende middelen voorzien worden om de sociale ongelijkheid in de gezondheid effectief aan te pakken. 4. Duid een interne regisseur aan Zowel op politiek (college van burgemeester en schepenen) als op ambtelijk niveau is best één persoon verantwoordelijk voor het brede gezondheidsbeleid, zodat voor iedereen duidelijk is wie dit regisseert en/of uitvoert. Deze persoon buigt zich over het bredere gezondheidsbeleid, dat veel verder reikt dan zorg en preventie (zie 2. Samen lukt het beter). 5. Maak ook extern duidelijke afspraken Niet alleen de interne regie moet duidelijk zijn. Goede afspraken met de verschillende lokale en bovenlokale actoren zijn even belangrijk. Vlaamse organisaties en structuren (LOGO s, SEL s, CGG s, CAW s, Samenlevingsopbouw ) ondersteunen elk op hun eigen manier lokale besturen en actoren. Daarnaast zijn er nog tal van organisaties, zoals ziekenfondsen, die zich specifiek richten naar lokale burgers. Goede taakafspraken of samenwerkingsovereenkomsten maken het voor alle actoren duidelijk wie wat doet en waar nog beter kan worden samengewerkt. Voor het voeren van een integraal beleid is het cruciaal dat de lokale overheid een overzicht behoudt van wat er op haar grondgebied gebeurt. 7/12

8 6. Kijk over de gemeentegrenzen Voor kleine landelijke gemeenten is een eigen lokaal gezondheidsbeleid ontwikkelen niet altijd evident. Een intergemeentelijke aanpak kan soelaas bieden. Voor specifieke deelthema s (alcohol en drugs) gebeurt dit al. Ook regionale welzijnsraden, ontstaan uit een specifieke welzijnsproblematiek, buigen zich over gezondheidsthema s. Het is daarom een uitdaging om deze fora beter te laten samenwerken met gezondheids- en andere actoren. 7. Kijk naar de wijk Zeker voor grotere steden is een wijkgerichte aanpak interessant om gezondheidsverschillen te bestrijden. Zowel het federaal grootstedenbeleid als het Vlaams stedenbeleid geeft daarvoor overigens impulsen. Bij een wijkaanpak kunnen alle relevante sectoren eenvoudig worden betrokken. Bovendien is de participatie van de bewoners meteen een stuk groter. Ook dat heeft onrechtstreeks invloed op gezondheid: wie voelt dat hij iets te zeggen heeft in de maatschappij is gezonder. Voor de wijkaanpak wordt best een specifieke methodiek ontwikkeld, die uitgaat van een bottomupbenadering. 8/12

9 2. Alle beleidsniveaus hebben een rol ter ondersteuning van een lokale aanpak Gezondheid is meer dan gezondheidszorg Het lokale niveau kan een belangrijke rol spelen bij het verkleinen van de gezondheidskloof, maar ze helemaal dichten kan ze niet alleen. Daarin hebben alle beleidsniveaus een rol en verantwoordelijkheid. Zowel op federaal als op Vlaams niveau is er heel wat aandacht voor de toegankelijkheid van het gezondheidsbeleid. Toch blijft het op beide niveaus wachten op een integrale aanpak, die Europa nochtans sterk aanmoedigt. Beide beleidsniveaus blijven al te zeer gefocust op de sector (volks-) gezondheid alleen. Dit bemoeilijkt een integrale aanpak op het lokale niveau. Hoopvol is in elk geval dat de Vlaamse overheid zich bereid verklaard heeft in dialoog te treden met de werkgroep die deze aanbevelingen opstelde, waar ze overigens zelf deel van uitmaakte. De werkgroep zal een aantal vragen en suggesties die ze heeft ten aanzien van de Vlaamse overheid verder uitwerken en met haar bespreken. Vlaamse steun voor lokaal beleid Vlaanderen vraagt de lokale besturen zich mee in te schrijven in een Vlaams gezondheidsbeleid. De lokale besturen zijn een belangrijke partner voor de uitvoering daarvan en ontvangen hiervoor ook Vlaamse steun. De meerderheid van de lokale besturen is graag bereid hieraan mee te werken. Tegelijk zitten ze met een andere vraag: wil Vlaanderen lokale besturen ook ondersteunen bij het voeren van een eigen gezondheidsbeleid? Een dergelijk lokaal gezondheidsbeleid vertrekt vanuit de specifieke situatie van een stad/gemeente en ontwikkelt aangepaste instrumenten, met eigen accenten. Vandaag bestaat hierover nogal wat onduidelijkheid. Dat blijkt onder meer uit de ondersteuning die Vlaanderen biedt aan lokale actoren. Meerdere ondersteunende organisaties LOGO s, SEL s, CGG s, CAW s, Samenlevingsopbouw werken, vanuit hun Vlaamse opdracht en specificiteit, zeer verschillend rond het thema gezondheid. De dienstverlening van deze organisaties verschilt onderling en volgens de regionale inplanting. Zo moeten lokale actoren bij de ene organisatie betalen voor ondersteuning, terwijl deze bij de andere gratis is. Het kant-en-klare aanbod vanuit de Vlaamse gezondheidsbevoegdheden en -doelstellingen is op zich interessant, zeker waar nog geen gelijkaardige initiatieven bestaan, maar het lokaal gezondheidsbeleid kan zich daar niet tot beperken. De Vlaamse overheid hanteert immers in de eerste plaats een regionale aanpak. Een recente schaalverandering van de ondersteuners (SEL's en Logo's) heeft geleid tot een andere manier van samenwerken met de lokale besturen. In sommige regio's is men nog wat op zoek om het evenwicht in deze samenwerking terug te vinden. De nabije toekomst zal uitwijzen of men daar al dan niet in slaagt. Een duidelijke rolverdeling van alle actoren op het terrein dringt zich op. Signaleren en innoveren Het lokaal beleidsniveau bevindt zich het dichtst bij de burger. Daarom heeft het ook een belangrijke signaalfunctie. Lokale besturen en actoren zijn het eerste aanspreekpunt bij problemen en hiaten van (on)toegankelijkheid. 9/12

10 Uit de goede lokale praktijken die de Koning Boudewijnstichting het voorbije jaar ondersteunde, blijkt dat het lokale niveau ook belangrijke innovaties realiseert binnen Vlaamse bevoegdheden. Sommige projecten verdienen navolging in heel Vlaanderen: de borstvoedingscampagne voor en door kwetsbare moeders van vzw de Bakermat of het project Bewegen op voorschrift van wijkgezondheidscentrum de Ridderbuurt in Leuven bijvoorbeeld. Dit geldt evengoed voor het federale niveau, dat bijvoorbeeld lessen kan trekken uit tandzorgprojecten in Brugge en Gent. Het centrale niveau, zowel federaal als Vlaams, heeft er daarom alle belang bij om ruimte te geven aan lokale innovatie, die ze vervolgens kan valoriseren. Niet enkel een top-down, maar ook een bottom-up benadering is daarbij wenselijk. We roepen dan ook op om de lokale besturen nauwer te betrekken bij de centrale beleidsbepaling en -evaluatie. Een integrale aanpak, ook op Vlaams niveau Deze nota heeft het al meermaals aangestipt: werken aan de gezondheidskloof mag zich niet beperken tot de sector gezondheid. Samenwerken en responsabiliseren en honoreren van andere sectoren levert een grotere gezondheidswinst op. Vlaanderen legt echter niet vaak, en niet expliciet, het verband tussen het gezondheids- en het overige beleid. Het is daarom aangewezen dat de bevoegdheid gezondheid gaat samenwerken met andere sectoren, dat ze samen gezamenlijke beleidsdoelstellingen opstellen en hiervoor budgetten reserveren. Het verband met het Vlaams armoede- en welzijnsbeleid is hierin zeer belangrijk, maar ook vanuit bijvoorbeeld stedenbeleid kunnen meer stimulansen komen voor een integrale aanpak. Het huidige stedenbeleid heeft immers, met prioriteiten rond wonen, leefbaarheid en wijkgerichte werking, een grote impact op de gezondheid en het psychosociaal welbevinden van de burgers. De sectorale centrale aansturing op het Vlaams niveau bemoeilijkt een integrale aanpak op het lokale niveau. Bovendien hebben de lokale besturen nood aan instrumenten en methodieken om een integraal beleid te voeren. Europa schuift hiervoor onder meer de health impact assessment naar voor, de zogenaamde gezondheidseffectschatting voor elk beleidsniveau. Een aantal buurlanden heeft deze intersectorale instrumenten reeds verfijnd en er bovendien enkele op maat van (groot)steden, buurten en wijken ontwikkeld. 2 Naar aanleiding van het planlastendecreet moet de Vlaamse regering dit najaar nieuwe prioriteiten vastleggen van veertien decreten met een lokale impact. Hierbij zijn er heel wat met belangrijke raakvlakken met gezondheid (lokaal sociaal beleidsplan, buitenschoolse kinderopvang, flankerend onderwijsbeleid, stedenbeleid, sportbeleid, jeugdbeleid, lokale diensteneconomie, integratiebeleid, cultuurbeleid). Dit is een belangrijke kans om Vlaamse beleidsprioriteiten te bepalen die intersectoraal beleid op lokaal niveau daadwerkelijk stimuleren. 2 De Nederlandse overheid ontwikkelde tal van instrumenten om op lokaal niveau een integraal gezondheidsbeleid te voeren. Naast de GezondheidsEffectSchatting (GES) zijn dit bijvoorbeeld de Quick Scan Facetbeleid en de Determinantenbeleidsscreening. Met specifieke projecten en websites ondersteunt ze ook de wijkgerichte aanpak van gezondheidsachterstanden: zie en 10/12

11 Bijlage: samenstelling werkgroep Werkgroep Beleidsaanbevelingen ongelijkheid in gezondheid voor het lokaal niveau Johan Alleman Projectverantwoordelijke - Koning Boudewijnstichting Sofie Beernaert Diensthoofd gemeentelijke welzijnsdienst - OCMW Sociaal Huis Kuurne Bruno Buytaert Stafmedewerker Gezonde Gemeenten en Kansengroepen - VIGeZ Leentje Cools Hoofdcoördinator - Samenwerkingsverband Eerstelijn SEL Amberes Ellen Daly Coördinator - Logo Mechelen Nele Hofman Directeur maatschappelijke dienstverlening - OCMW Kortrijk Marjan Knockaert Bedrijfsexpert lokaal sociaal beleid - Stad Antwerpen en OCMW Antwerpen Stefaan Lambrecht Stafmedewerker algemeen beleid - OCMW Brugge Ingrid Van Aerschot Beleidscoördinator - OCMW Scherpenheuvel-Zichem Sabine Van Cauwenberge Stafmedewerker gezondheids- en inburgeringsbeleid - VVSG Leen Van Zele Stafmedewerker Gezondheid - Stad GENT Solvejq Wallyn Agentschap Zorg en Gezondheid - Vlaamse Gemeenschap 11/12

12 Contactinfo Voor algemene informatie, aanvraag van publicaties: Contactcentrum van de Stichting T of publi@kbs-frb.be Voor specifieke vragen over het thema ongelijkheid in gezondheid : Johan Alleman of alleman.j@kbs-frb.be Koning Boudewijnstichting Samen werken aan een betere samenleving De Koning Boudewijnstichting is een onafhankelijke en pluralistische stichting die jaarlijks zo n organisaties en individuen financieel steunt, een forum biedt voor debat en reflectie, en filantropie stimuleert. Met een startbudget van 30 miljoen euro in 2011 wil de Stichting bijdragen tot meer rechtvaardigheid, democratie en respect voor diversiteit. We werken vanuit Brussel en zijn actief op regionaal, Belgisch, Europees en internationaal niveau. Onze Raad van Bestuur tekent de krachtlijnen uit voor het beleid. Dat wordt gerealiseerd door een 60-tal medewerkers. De Stichting werd in 1976 opgericht toen Koning Boudewijn 25 jaar koning was. 12/12