Propensity scores in observationeel onderzoek

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Propensity scores in observationeel onderzoek"

Transcriptie

1 Stand van zaken Methodologie van onderzoek Propensity scores in observationeel onderzoek Rolf H.H. Groenwold Een propensity score is de kans op een behandeling of blootstelling, gegeven gemeten confounders zoals leeftijd. Propensity-scoremethoden kunnen in observationeel onderzoek corrigeren voor gemeten confounders, maar niet voor ongemeten confounders. Groepen personen met dezelfde propensity-score zijn gemiddeld genomen vergelijkbaar ten aanzien van gemeten confounders. Correctie voor confounding met de propensity-score kan door stratificatie, door matching, door de propensity-score als co-variabele op te nemen in een multivariabel regressiemodel en door het wegen van de onderzoekspopulatie op basis van de propensity-score. Propensity-scoremethoden kunnen doorgaans voor meer confounders corrigeren dan andere methoden, vooral wanneer de onderzochte uitkomst weinig voorkomt. Rapportages over propensity-scoremethoden dienen te vermelden voor welke confounders is gecorrigeerd en in welke mate deze confounders gebalanceerd waren tussen de onderzoeksgroepen na uitsplitsing op basis van de propensity-score. Confounding is een belangrijk en veelvoorkomend probleem in observationeel, niet-gerandomiseerd onderzoek naar de effecten van geneesmiddelen of schadelijke blootstellingen. 1 Met name in onderzoek naar de bedoelde gunstige effecten van geneesmiddelen is confounding een groot probleem, maar ook in onderzoek naar onbedoelde effecten bijwerkingen van geneesmiddelen komt confounding voor. Verschillende methoden zijn voorgesteld om te corrigeren voor confounding. 2 Hier gaan we uitgebreider in op een van deze methoden, de propensity score -methode. Het afgelopen decennium is het aantal onderzoeken waarin gebruik wordt gemaakt van propensity-scores enorm toegenomen (figuur 1). Hoewel we ons in de rest van dit artikel richten op het gebruik van propensity-scoremethoden in onderzoek naar de effecten van een behandeling, is deze methode ook te gebruiken in etiologisch onderzoek naar de effecten van schadelijke blootstellingen. Universitair Medisch Centrum Utrecht, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, Utrecht. Dr. R.H.H. Groenwold, arts-epidemioloog (tevens: divisie Farmacoepidemiologie en Klinische Farmacologie, Utrecht) (r.h.h.groenwold@umcutrecht.nl). Causale effecten onderzoeken De ideale onderzoeksopzet om de effecten van een behandeling te onderzoeken is een gerandomiseerde trial. Omdat het wel of niet krijgen van de behandeling slechts afhankelijk is van toeval, zullen de onderzoeksgroepen naar verwachting vergelijkbaar zijn ten aanzien van allerlei prognostische kenmerken. In observationeel onderzoek daarentegen is het de patiënt of de behande- NED TIJDSCHR GENEESKD. 2013;157: A6179 1

2 aantal publicaties FIGUUR 1 Toename van het gebruik van de propensity score in biomedisch onderzoek gedurende de afgelopen 30 jaar. Deze curve is gebaseerd op het aantal publicaties per jaar in Pubmed waarin de term propensity score wordt genoemd in de titel of het abstract. jaartal behandeling in dit voorbeeld: vaccinatie te schatten. Deze kans wordt de propensity-score genoemd. Figuur 2 toont een verdeling van propensity-scores uitgesplitst naar behandeling (gevaccineerd of niet-gevaccineerd). De zwangere vrouwen in het onderzoek hadden gemiddeld genomen een hogere kans op vaccinatie een hogere propensity-score naarmate zij ouder waren. De groep niet-gevaccineerde vrouwen was immers gemiddeld 5 jaar jonger. Maar op individueel niveau waren er ook vrouwen op hogere leeftijd dus met een hoge propensity-score die toch niet werden gevaccineerd. Dit is in figuur 2 te zien aan de overlappende kolommen bij een propensity-score van bijvoorbeeld 0,8. Voor de groep vrouwen met een propensity-score van ongeveer 0,5 is de kans op vaccinatie vrijwel gelijk aan de kans om geen vaccinatie te krijgen. Individuen met dezelfde propensity-score kunnen totaal verschillende kenmerken hebben, maar de verwachting is dat deze verschillen op groepsniveau zullen wegvallen. Voor een groep vrouwen met eenzelfde propensity-score bijvoorbeeld een propensity-score van 0,5 is het wel of niet krijgen van het vaccin onafhankelijk geworden van de leeftijd, het kenmerk waarop de propensity-score in dit voorbeeld gebaseerd is. Een propensity-score kan ook lend arts die bepaalt of de behandeling wel of niet wordt gestart. Dit is niet een toevalsproces, maar wordt doorgaans gedreven door karakteristieken van de patiënt, zoals leeftijd, ernst van de ziekte en de aanwezigheid van comorbiditeit. Wanneer hier geen rekening mee wordt gehouden, kunnen waargenomen effecten ten onrechte worden toegeschreven aan de onderzochte behandeling. Dit wordt confounding genoemd. 1 De propensity-score In observationeel onderzoek kan worden gecorrigeerd voor confounding met behulp van propensity-scores. 3,4 Een propensity-score is de kans op het krijgen van de behandeling, op basis van gemeten confounders, bijvoorbeeld leeftijd of gewicht. 3,4 Laten we als voorbeeld een onderzoek nemen naar aangeboren afwijkingen als bijwerking van vaccinatie tegen Mexicaanse griep bij zwangere vrouwen. Stel dat in dit onderzoek de zwangere vrouwen die gevaccineerd worden gemiddeld 5 jaar ouder zijn dan vrouwen die geen vaccinatie krijgen. Een directe vergelijking tussen de onderzoeksgroepen gaat dan waarschijnlijk mank, omdat een leeftijdsverschil van 5 jaar het risico op morbiditeit bij de foetus doet toenemen; met andere woorden: de onderzoeksgroepen verschillen in een belangrijk prognostisch kenmerk. Een alternatieve aanpak is om eerst op basis van de confounder leeftijd de kans op 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 propensity score FIGUUR 2 Hypothetisch voorbeeld van de verdeling van de propensity-scores van zwangere vrouwen die al dan niet gevaccineerd werden tijdens de zwamgerschap. Deze figuur is gebaseerd op hypothetische data en geïnspireerd op een onderzoek naar de effecten van vaccinatie tegen Mexicaanse griep bij zwangere vrouwen. 7 De roze kleur ( ) is het gevolg van het overlappen van de propensity-scoreverdelingen van de gevaccineerde ( ) en de nietgevaccineerde ( ) vrouwen. 2 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2013;157: A6179

3 40 gemiddelde leeftijd (jr) n = 501 n = 499 n = 173 n = 27 n = 146 n = 54 n = 97 n = 103 n = 64 n = 136 n = 21 n = 179 totaal PS 1 PS 2 PS 3 PS 4 PS 5 FIGUUR 3 Gemiddelde leeftijd van zwangere vrouwen in een onderzoekspopulatie, onderverdeeld in vrouwen die tijdens de zwangerschap wel ( ) of geen ( ) vaccinatie hebben ontvangen. Weergegeven zijn de totale onderzoeksgroep en 5 kwintielen van deze populatie, ingedeeld op basis van de propensity-score (PS). De propensity-score is de kans op vaccinatie bij een bepaalde leeftijd. De getallen in de balken beschrijven het aantal mensen in elke groep. Deze figuur is gebaseerd op hypothetische data en geïnspireerd op een onderzoek naar de effecten van vaccinatie tegen Mexicaanse griep bij zwangere vrouwen. 7 worden gebaseerd op andere kenmerken (bijvoorbeeld comorbiditeit) of meer dan één kenmerk (leeftijd én comorbiditeit). De parallel met een gerandomiseerde trial is hier gemakkelijk te maken. Het verschil is dat in een gerandomiseerde trial zowel gemeten als ongemeten patiëntkarakteristieken gelijk verdeeld zijn tussen de onderzoeksgroepen, terwijl een propensity-scoremethode slechts kan corrigeren voor verschillen in gemeten patiëntkarakteristieken. Balans De propensity-score wordt in de oorspronkelijke artikelen omschreven als een score waarmee balans wordt bereikt ( balancing score ). 3 Het betreft dan een balans gelijke verdeling van confounders tussen de onderzoeksgroepen. In het bovenstaande voorbeeld is er in de hele onderzoeksgroep een relevant verschil in leeftijd tussen gevaccineerde en niet-gevaccineerde vrouwen. Een goed propensity-scoremodel zal leiden tot een gelijke verdeling van confounders tussen de onderzoeksgroepen voor patiënten met dezelfde propensity-score. Bij het gebruik van een propensity-scoremethode is het van belang om na te gaan of er inderdaad balans is bereikt. Om dit te beoordelen kunnen de patiënten op basis van hun propensity-score worden verdeeld in bijvoorbeeld 5 groepen, en binnen elke groep kunnen behandelde en niet-behandelde patiënten worden vergeleken ten aanzien van hun prognostische kenmerken. In figuur 3 is dit gedaan voor de confounder leeftijd. Figuur 3 laat zien dat binnen de subgroepen die zijn gedefinieerd op basis van de propensity-score de leeftijdsverdeling vrijwel gelijk is gebalanceerd voor gevaccineerde en niet-gevaccineerde vrouwen. In hoeverre de gemeten confounders gebalanceerd zijn tussen de behandelgroepen kan visueel worden beoordeeld, maar bij voorkeur wordt de balans kwantitatief beoordeeld met zogenoemde balansmaten. 5,6 Voorbeelden van balansmaten zijn het gestandaardiseerde verschil ( standardized difference ), 5 de overlappingscoëfficiënt, 6 en de Kolmogorov-Smirnov-afstand. 6 In dit artikel gaan we niet verder in op deze maten. Voorbeeld: onderzoek naar effect van vaccinatie In een Deens follow-uponderzoek werd de relatie onderzocht tussen vaccinatie tegen Mexicaanse griep tijdens NED TIJDSCHR GENEESKD. 2013;157: A6179 3

4 het eerste trimester van de zwangerschap en het risico op aangeboren afwijkingen bij het kind. 7 Er werden relatief meer kinderen met een aangeboren afwijking geboren in de groep gevaccineerde vrouwen dan in de groep nietgevaccineerde vrouwen (oddsratio (OR): 2,26; 95%-BI: 1,40-3,36). Een directe vergelijking tussen de 2 onderzoeksgroepen is echter niet valide, omdat de onderzoeksgroepen van elkaar verschilden: gevaccineerde vrouwen waren gemiddeld ouder en hadden vaker comorbiditeiten dan niet-gevaccineerde vrouwen. Om te corrigeren voor de verschillen tussen de groepen, werd gebruikt gemaakt van propensity score matching. Voor elke vrouw werd op basis van de gemeten kenmerken de kans op vaccinatie tijdens zwangerschap de propensity-score geschat. Vervolgens werden 330 gevaccineerde vrouwen gematcht met 330 vrouwen die eenzelfde propensity-score hadden, maar die niet waren gevaccineerd. Nu waren de onderzoeksgroepen wél vergelijkbaar ten aanzien van de confounders als leeftijd en comorbiditeit; er was dus een directe vergelijking mogelijk. Deze vergelijking gaf geen aanwijzingen dat vaccinatie tegen Mexicaanse griep in het eerste trimester van de zwangerschap het risico op aangeboren afwijkingen verhoogt (OR: 1,21; 95%-BI: 0,60-2,45). Schatting van de propensity-score In het Deense onderzoek werd de propensity-score geschat op basis van informatie over niet alleen leeftijd, maar ook andere demografische kenmerken en comorbiditeit. Als het gaat om een behandeling die wel of niet wordt gegeven, zoals het vaccin, dan kan de kans op de behandeling worden geschat met bijvoorbeeld een multivariabel logistisch regressiemodel. In dat model is de behandeling de afhankelijke variabele en zijn de confounders de onafhankelijke variabelen. Op die manier wordt de informatie over alle gemeten confounders als het ware samengevat in de propensity-score. Van propensity-score naar effectschatting De propensity-score kan op verschillende manieren worden gebruikt om te corrigeren voor confounding. In het voorbeeld in figuur 3 werd een uitsplitsing gemaakt in 5 groepen op basis van de propensity-score. Dit heet stratificatie. Binnen elk stratum is een directe vergelijking tussen de onderzoeksgroepen mogelijk. De keuze voor 5 strata komt voort uit het feit dat hiermee vrijwel volledig wordt gecorrigeerd voor gemeten confounding. 8 Deze methode stamt uit een tijd dat een analyse zonder uitsplitsing erg arbeidsintensief was. Tegenwoordig beschouwt men 5 strata als een ondergrens en wordt een groter aantal strata toegepast als de omvang van de onderzoekspopulatie dat toelaat. In het onderzoek naar de effecten van het vaccin tegen Mexicaanse griep werden gevaccineerde vrouwen gematcht met niet-gevaccineerde vrouwen die dezelfde propensity-score hadden, om vervolgens een vergelijking te maken tussen de gevaccineerde en niet-gevaccineerde vrouwen. De propensity-score kan daarnaast als covariabele worden opgenomen in een regressiemodel dat de uitkomst relateert aan de behandeling. Tot slot kan de propensity-score ook worden gebruikt als wegingsfactor, waarbij door weging de verdelingen van confounders gelijk worden tussen de groepen behandelde en onbehandelde patiënten. Op die manier wordt een directe vergelijking tussen de onderzoeksgroepen mogelijk. Voordelen van propensity-score-methoden Propensity-scoremethoden hebben verschillende voordelen in vergelijking met andere veelgebruikte methoden om te corrigeren voor confounding, zoals het opnemen van confounders als covariabelen in een multivariabel regressiemodel. Correctie voor meer confounders Ten eerste kan met propensity-scoremethoden doorgaans voor meer confounders worden gecorrigeerd dan met andere methoden. Het aantal confounders waarvoor in een regressiemodel kan worden gecorrigeerd hangt af van het aantal uitkomsten in de data waarmee het model wordt geschat. In het geval van zeldzame uitkomsten kunnen maar weinig confounders worden opgenomen in een standaard regressiemodel waarin de klinische uitkomst de uitkomstvariabele is. Wanneer de uitkomst relatief weinig, maar de behandeling relatief vaak voorkomt, kan met een propensity-scoremethode toch voor veel confounders worden gecorrigeerd, omdat in het propensity-scoremodel de behandeling de uitkomstvariabele is. Een voorbeeld hiervan is het onderzoek naar het vaccin tegen Mexicaanse griep en het risico op aangeboren afwijkingen: aangeboren afwijkingen zijn zeldzaam, maar een aanzienlijk deel van de zwangere vrouwen in het onderzoek (ruim 20%) had zich laten vaccineren. In onderzoek naar niet-zeldzame uitkomsten leiden propensity-scoremethoden en de gebruikelijke regressieanalyse doorgaans tot vergelijkbare resultaten. 9,10 Wanneer een groot aantal variabelen in een regressiemodel wordt opgenomen, kan dit leiden tot overfitting, dat wil zeggen: een model geeft goede voorspellingen binnen de data waarmee het is ontwikkeld, maar niet in nieuwe data. Bij propensity-scoremodellen is dit geen probleem, omdat de propensity-score niet in een andere onderzoekspopulatie zal worden gebruikt. 4 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2013;157: A6179

5 Minder gevoelig voor verkeerd modelleren Ten tweede is de propensity-scoremethode minder gevoelig voor het verkeerd specificeren (modelleren) van statistische modellen. Wanneer confounders als covariabelen worden opgenomen in een regressiemodel, moet voor elke confounder de relatie met de uitkomst worden gemodelleerd. Dit proces is gevoelig voor fouten. In het propensity-scoremodel is dit niet van belang; het enige doel van het propensity-scoremodel is het bereiken van balans. Wanneer de propensity-score als co-variabele wordt opgenomen in een regressiemodel dat de uitkomst relateert aan de behandeling, is het natuurlijk wel van belang dat de relatie tussen de propensity-score en de uitkomst correct wordt gemodelleerd. Vergelijkbaarheid van onderzoeksgroepen beoordelen Een derde voordeel van propensity-scoremethoden boven andere methoden om te corrigeren voor confounding wordt duidelijk bij het beoordelen van de vergelijkbaarheid van de onderzoeksgroepen. Bij observationeel onderzoek verschillen de onderzoeksgroepen doorgaans ten aanzien van prognostische kenmerken. Maar dit verschil mag ook weer niet te groot zijn. Als alle behandelde patiënten mannen zijn, en alle onbehandelde patiënten vrouwen zijn, is een correctie voor het verschil in geslacht tussen de onderzoeksgroepen niet eens mogelijk; behandelde mannen kunnen dan immers niet met onbehandelde mannen worden vergeleken. Dit geldt voor alle confounders. Omdat de propensity-score een soort samenvatting is van alle gemeten confounders, kan dit eenvoudig worden gecontroleerd. Figuur 2 kan worden gelezen als de verdeling van patiënten over de propensity-scores voor behandelde en onbehandelde patiënten. Per propensity-score verschillen de aantallen patiënten die wel of geen behandeling hebben gehad. Voor vrijwel alle propensity-scores zijn er zowel patiënten in de behandelde groep als patiënten in de onbehandelde groep (weergegeven door de paarse balken in figuur 2) en is een vergelijking tussen wel of geen behandeling mogelijk. Van patiënten voor wie er geen overlap is in de 2 verdelingen de patiënten in de blauwe balk aan de linkerkant en de patiënten in de roze balk aan de rechterkant is een vergelijking tussen wel of geen behandeling niet mogelijk. Als we deze patiënten toch zouden meenemen in de analyse, nemen we impliciet aan dat het waargenomen effect van de behandeling kan worden geëxtrapoleerd naar deze specifieke groep, wat niet zeker is. Het is daarom verstandig deze niet-overlappende patiënten uit de analyse te laten. 11 Wanneer de overlap beperkt is, kan men zich afvragen hoe generaliseerbaar de resultaten van het onderzoek nog zijn. 12 Nadelen van propensity-scoremethoden Net als bij andere methoden om te corrigeren voor confounding, wordt de selectie van confounders niet gebaseerd op gevonden relaties in de data, maar op externe kennis. 13 Met de geselecteerde confounders kunnen verschillende propensity-scoremodellen worden gemaakt, die bijvoorbeeld verschillen in interacties tussen confounders en in niet-lineaire verbanden tussen confounders en de behandeling. 5 De keuze voor een concreet propensity-scoremodel uit een mogelijk zeer groot aantal modellen zal uiteindelijk worden gemaakt op basis van de balans van confounders die bereikt kan worden. De complexiteit en het grote aantal mogelijkheden van propensity-scoremodellen en -methoden wordt soms als een nadeel gezien. Niet elk onderzoek leent zich voor de toepassing van propensity-scoremethoden. Bij patiënt-controleonderzoek is het gebruik van een propensity-score alleen mogelijk als bekend is welk deel de controlepersonen uitmaken van de populatie waaruit zij afkomstig zijn (de zogenaamde sampling fractie ). 14 Niet alleen propensity-scoremethoden, maar ook meer gebruikelijke methoden om te corrigeren voor confounding, zoals stratificatie en regressieanalyse, hebben als nadeel dat zij slechts corrigeren voor geméten confounders; ongemeten confounders kunnen het waargenomen effect van de behandeling op de uitkomst nog steeds verstoren. Rapporteren van propensity-scoremethoden Doorgaans is er in wetenschappelijke artikelen te weinig ruimte om elke stap van een analyse met propensityscores in detail te beschrijven. Wat er precies gebeurt kan daardoor voor een lezer onduidelijk blijven. Om onderzoeksresultaten op waarde te kunnen schatten, is het van belang te rapporteren welke confounders in het propensity-scoremodel zijn opgenomen en in welke mate deze confounders gebalanceerd waren tussen de onderzoeksgroepen, gegeven de propensity-score. Wanneer patiënten buiten de analyse zijn gelaten omdat de propensity-scoreverdelingen niet overlapten, of wanneer de propensity-score is gebruikt om behandelde en onbehandelde patiënten te matchen is het bovendien van belang te vermelden hoeveel mensen er uiteindelijk zijn meegenomen in de analyse en dus ook hoeveel er níet konden worden gematcht; dit om de generaliseerbaarheid van de resultaten te kunnen inschatten. Niet alles is relevant Het is voor een lezer niet relevant of er bijvoorbeeld interacties tussen confounders in het propensity-scoremodel waren opgenomen om balans te bereiken. Ook is het niet van belang te rapporteren of er een statistisch significante relatie is tussen de confoun- NED TIJDSCHR GENEESKD. 2013;157: A6179 5

6 Leerpunten Een propensity score is de kans op het krijgen van een behandeling of blootstelling, geschat op basis van gemeten confounders zoals leeftijd of comorbiditeit. Propensity-scoremethoden worden gebruikt om in observationeel onderzoek te corrigeren voor gemeten confounding; voor ongemeten confounding kan niet worden gecorrigeerd. Propensity-scoremethoden kunnen doorgaans voor meer confounders corrigeren dan andere methoden. Bij rapportage over propensity-scoremethoden moet worden vermeld voor welke confounders is gecorrigeerd en in hoeverre deze confounders gelijkelijk verdeeld ( gebalanceerd ) waren over de onderzoeksgroepen. ders en de behandeling in het propensity-scoremodel. Het is evenmin informatief te vermelden in hoeverre het propensity-scoremodel onderscheid kan maken tussen behandelde en onbehandelde patiënten (doorgaans uitgedrukt in de veelvuldig gerapporteerde c-statistiek). Met statistisch significante relaties of een sterk discriminerend vermogen van het propensity-scoremodel wordt de suggestie gewekt dat er adequaat wordt gecorrigeerd voor confounding. Maar dat is schijn. Zowel statistische significantie p-waarden als onderscheidend vermogen c-statistiek geven geen informatie in hoeverre er met behulp van de propensity-score balans van confounders tussen de onderzoeksgroepen is bereikt. 15,16 Conclusie Groepen behandelde en onbehandelde patiënten met dezelfde propensity-score hebben een gelijke verdeling balans van gemeten confounders. Het is essentieel om bij het gebruik van de propensity-scoremethode deze balans voortdurend in het oog te houden, zowel bij het kiezen van een geschikt propensity-scoremodel als bij het rapporteren van resultaten op basis van een propensity-scoremethode. In de rubriek Stand van zaken verschijnen regelmatig bijdragen over methoden die gebruikt worden bij het opzetten van wetenschappelijk onderzoek. De artikelen in deze serie illustreren op begrijpelijke wijze wat een bepaalde methode behelst, zonder dat hier uitvoerige methodologische kennis voor nodig is. Zowel oude als nieuwe methodologische principes worden zo inzichtelijk gemaakt voor artsen die klinische onderzoeken goed willen interpreteren. Belangenconflict en financiële ondersteuning: geen gemeld. Aanvaard op 9 mei 2013 Citeer als: Ned Tijdschr Geneeskd. 2013;157:A6179 > Kijk ook op Literatuur 1 Groenwold RH. Verstoring in observationeel onderzoek: confounding. Ned Tijdschr Geneeskd. 2012;156:A Klungel OH, Martens EP, Psaty BM, et al. Methods to assess intended effects of drug treatment in observational studies are reviewed. J Clin Epidemiol. 2004;57: Rosenbaum PR, Rubin DB. The central role of the propensity score in observational studies for causal effects. Biometrika. 1983;70: Rosenbaum PR, Rubin DB. Reducing bias in observational studies using subclassification on the propensity score. J Am Stat Assoc. 1984;79: Belitser SV, Martens EP, Pestman WR, Groenwold RH, de Boer A, Klungel OH. Measuring balance and model selection in propensity score methods. Pharmacoepidemiol Drug Saf. 2011;20: Austin PC. Balance diagnostics for comparing the distribution of baseline covariates between treatment groups in propensity-score matched samples. Stat Med. 2009;28: Pasternak B, Svanström H, Mølgaard-Nielsen D, et al. Risk of adverse fetal outcomes following administration of a pandemic influenza A(H1N1) vaccine during pregnancy. JAMA. 2012;308: Cochran WG. The effectiveness of adjustment by subclassification in removing bias in observational studies. Biometrics. 1968;24: Shah BR, Laupacis A, Hux JE, Austin PC. Propensity score methods gave similar results to traditional regression modeling in observational studies: a systematic review. J Clin Epidemiol. 2005;58: Schneeweiss S, Rassen JA, Glynn RJ, Avorn J, Mogun H, Brookhart MA. High-dimensional propensity score adjustment in studies of treatment effects using health care claims data. Epidemiology. 2009;20: Stürmer T, Rothman KJ, Avorn J, Glynn RJ. Treatment effects in the presence of unmeasured confounding: dealing with observations in the tails of the propensity score distribution--a simulation study. Am J Epidemiol. 2010;172: Rutten FH, Groenwold RH. β-blocker use for patients with or at risk for coronary artery disease. JAMA. 2013;309: Robins JM. Data, design, and background knowledge in etiologic inference. Epidemiology. 2001;12: Månsson R, Joffe MM, Sun W, Hennessy S. On the estimation and use of propensity scores in case-control and case-cohort studies. Am J Epidemiol. 2007;166: NED TIJDSCHR GENEESKD. 2013;157: A6179

7 15 Groenwold RH, de Vries F, de Boer A, et al. Balance measures for propensity score methods: a clinical example on beta-agonist use and the risk of myocardial infarction. Pharmacoepidemiol Drug Saf. 2011;20: Westreich D, Cole SR, Funk MJ, Brookhart MA, Stürmer T. The role of the c-statistic in variable selection for propensity score models. Pharmacoepidemiol Drug Saf. 2011;20: NED TIJDSCHR GENEESKD. 2013;157: A6179 7

Verstoring in observationeel onderzoek: confounding

Verstoring in observationeel onderzoek: confounding Stand van zaken Verstoring in observationeel onderzoek: confounding Methodologie van onderzoek 2 Rolf H.H. Groenwold Confounding is een belangrijk en veelvoorkomend probleem in observationeel, niet-gerandomiseerd

Nadere informatie

Voor veel klinisch relevante vragen blijken geen antwoorden

Voor veel klinisch relevante vragen blijken geen antwoorden Stand van zaken Methodologie van onderzoek Instrumentele-variabele-analyse Anna G.C. Boef, Saskia le Cessie en Olaf M. Dekkers Instrumentele-variabele-analyse is een methode die de laatste tijd vaker wordt

Nadere informatie

Klinisch onderzoek richt zich vaak op het kwantificeren

Klinisch onderzoek richt zich vaak op het kwantificeren Stand van zaken Methodologie van onderzoek 3 vormen van bias Vertekening van onderzoeksresultaten en hoe dat te voorkomen Rolf H.H. Groenwold K L I N I S C H E P R A K T I J K Een systematische vertekening

Nadere informatie

INLEIDING EEN OVERZICHT VAN CORRECTIEMETHODEN

INLEIDING EEN OVERZICHT VAN CORRECTIEMETHODEN INLEIDING Als je geïnteresseerd bent in de vraag welke van twee behandelingen of geneesmiddelen het beste werkt, zijn er grofweg twee manieren om dat te onderzoeken: experimenteel en observationeel. Bij

Nadere informatie

Stageopdrachten Zilveren Kruis

Stageopdrachten Zilveren Kruis Stageopdrachten Zilveren Kruis Opdracht 1: Subgroup Discovery -> regionale analyse 2 Opdracht 2: Profiling: wie zijn de fraudeurs? 4 Opdracht 3: Modelleren van Risico s in een Bayesian Network 5 Opdracht

Nadere informatie

Literatuuronderzoek. Systematische Review Meta-Analyse. KEMTA Andrea Peeters

Literatuuronderzoek. Systematische Review Meta-Analyse. KEMTA Andrea Peeters Literatuuronderzoek Systematische Review Meta-Analyse KEMTA Andrea Peeters Waarom doen? Presentatie 1. Begrippen systematische review en meta-analyse 2. Hoe te werk gaan bij het opzetten van een review

Nadere informatie

FORMULIER IV voor het beoordelen van een PATIËNT-CONTROLEONDERZOEK Versie oktober 2002, geldig t/m december 2005 Evidence-Based RichtlijnOntwikkeling Formulier IV: beoordeling patiënt-controleonderzoek

Nadere informatie

17/04/2013. 1. Epidemiologische studies. Children should not be treated as miniature men and women Abraham Jacobi

17/04/2013. 1. Epidemiologische studies. Children should not be treated as miniature men and women Abraham Jacobi Aanpak en interpretatie van een epidemiologische studie Aanpak en interpretatie van een epidemiologische studie Katia Verhamme, MD, PhD Epidemioloog OLV Ziekenhuis-Aalst Erasmus MC Rotterdam 20 april 2013

Nadere informatie

Evidence piramide. Gecontroleerde studies. Welk studie type? 19/02/2013. 3 me ta.eu. Niet dezelfde piramide voor elke vraag. me ta.eu. me ta.

Evidence piramide. Gecontroleerde studies. Welk studie type? 19/02/2013. 3 me ta.eu. Niet dezelfde piramide voor elke vraag. me ta.eu. me ta. Niet dezelfde piramide voor elke vraag Evidence piramide Gecontroleerde studies Welk studie type? 3 1 Effect van roken op longkaner Richard Doll 1951: prospectieve studie 2/3 mannelijke Britse artsen Goede

Nadere informatie

Verschillendedesigns beantwoorden verschillende vragen

Verschillendedesigns beantwoorden verschillende vragen Verschillendedesigns beantwoorden verschillende vragen Zelf echo s uitvoeren bij IVF Hoe betrouwbaar zijn de beelden? Hoe vaak worden vrouwen zwanger? Hoe voelende koppelszicherbij? Watkosthet? 1 Hoe betrouwbaar

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Dit proefschrift richt zich op statinetherapie in type 2 diabetespatiënten; hiervan zijn verschillende aspecten onderzocht. In Deel I worden de effecten van statines op LDLcholesterol en cardiovasculaire

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Weg met oddsratio s: risicoratio s in cohortonderzoek. of in gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken. Mirjam J. Knol

Weg met oddsratio s: risicoratio s in cohortonderzoek. of in gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken. Mirjam J. Knol Stand van zaken Weg met oddsratio s: risicoratio s in cohortonderzoek en gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek Methodologie van onderzoek 4 Mirjam J. Knol KLINISCHE PRAKTIJK Verschillende effectmaten

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Het onderwerp van dit proefschrift is depressieve en angst symptomen in chronische dialyse patiënten en andere patiënten. Het proefschrift bestaat uit twee delen (deel A en deel

Nadere informatie

Inleiding Ongeveer 7% van de Vlaamse kinderen blijft zitten in het eerste leerjaar.

Inleiding Ongeveer 7% van de Vlaamse kinderen blijft zitten in het eerste leerjaar. Zittenblijven in het eerste leerjaar en de effecten op de psychosociale groei van leerlingen doorheen het lager onderwijs: Vergelijkingen met leerjaar- en leeftijdsgenoten Mieke Goos, Jan Van Damme, Patrick

Nadere informatie

Masterclass: advanced statistics. Bianca de Greef Sander van Kuijk Afdeling KEMTA

Masterclass: advanced statistics. Bianca de Greef Sander van Kuijk Afdeling KEMTA Masterclass: advanced statistics Bianca de Greef Sander van Kuijk Afdeling KEMTA Inhoud Masterclass Deel 1 (theorie): Achtergrond regressie Deel 2 (voorbeeld): Keuzes Output Model Model Dependent variable

Nadere informatie

Voorspellende factoren voor terugkeer naar werk en arbeidsongeschiktheid na behandeling voor colorectaal carcinoom

Voorspellende factoren voor terugkeer naar werk en arbeidsongeschiktheid na behandeling voor colorectaal carcinoom Voorspellende factoren voor terugkeer naar werk en arbeidsongeschiktheid na behandeling voor colorectaal carcinoom KRING BIJEENKOMST 2 OKTOBER 2017 Chantal den Bakker Onderzoeksvraag Welke factoren zijn

Nadere informatie

Samenvatting. J. Nachtegaal, S.E. Kramer, J.M. Festen (Amsterdam)

Samenvatting. J. Nachtegaal, S.E. Kramer, J.M. Festen (Amsterdam) Samenvatting Associatie tussen gehoorverlies en psychosociale gezondheid bij 18 tot 70 jarigen: eerste resultaten van de Nationale Longitudinale Studie naar Horen (NL-SH). J. Nachtegaal, S.E. Kramer, J.M.

Nadere informatie

Aanvullende analyse Terugblik en resultaten 2013

Aanvullende analyse Terugblik en resultaten 2013 Primair en speciaal onderwijs Cito Volgsysteem Aanvullende analyse Terugblik en resultaten 2013 Oktober 2013 Eindtoets Basisonderwijs Groep 8 Lagere gemiddelde eindtoetsscore in 2013: onderzoek naar mogelijke

Nadere informatie

IBOM-2. Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis

IBOM-2. Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis IBOM-2 Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis Abeer Ahmad Ruth Mast Giel Nijpels Jacqueline Dekker Piet Kostense Jacqueline Hugtenburg Afdelingen Klinische

Nadere informatie

Samenvatting. Hoofdstuk 1. Hoofdstuk 2

Samenvatting. Hoofdstuk 1. Hoofdstuk 2 Samenvatting 125 Samenvatting Hoofdstuk 1 Gedurende de laatste 20 jaar is binnen de IVF de aandacht voornamelijk uitgegaan naar de verbetering van zwangerschapsresultaten. Hierdoor is er te weinig aandacht

Nadere informatie

Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten. Ton Kuijpers, Epidemioloog

Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten. Ton Kuijpers, Epidemioloog Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten Ton Kuijpers, Epidemioloog Guru based medicine Inhoud Voorbeeld van een wetenschappelijk onderzoeksdesign (RCT) Mate van bewijs Conclusies

Nadere informatie

Leefstijl en preventie

Leefstijl en preventie Leefstijl en preventie Wetenschap ten dienste van Volksgezondheid, Voedselveiligheid en Leefmilieu. . Inhoudstafel Inhoudstafel... 59 Bestudeerde indicatoren... 61 1. Voedingsgewoonten.... 61 3. Gebruik

Nadere informatie

2016_1. Studie design - Patiënt-controle of cohort: wanneer doe ik wat, hoe kies ik en waar moet ik aan denken

2016_1. Studie design - Patiënt-controle of cohort: wanneer doe ik wat, hoe kies ik en waar moet ik aan denken Tele-ARENA (Telefonisch Aangenaam Refereren En Netwerken AMPHI) 2016_1. Studie design - Patiënt-controle of cohort: wanneer doe ik wat, hoe kies ik en waar moet ik aan denken Host: Ellen van Jaarsveld

Nadere informatie

Relatie tussen gehoorverlies & psychosociale gezondheid

Relatie tussen gehoorverlies & psychosociale gezondheid Relatie tussen gehoorverlies & psychosociale gezondheid Eerste resultaten van de Nationale Longitudinale Studie naar Horen (NL-SH) Onderzoeksprogramma > Care and Prevention Janneke Nachtegaal, Sophia Kramer

Nadere informatie

Relatie gehoorverlies & herstelbehoefte, werk eigenschappen en verzuim

Relatie gehoorverlies & herstelbehoefte, werk eigenschappen en verzuim Relatie gehoorverlies & herstelbehoefte, werk eigenschappen en verzuim Resultaten van de NL-SH Research Programme > Quality of Care Janneke Nachtegaal, Joop Kuik, Han Anema, Theo Goverts, Joost Festen

Nadere informatie

HOOFDSTUK 6: INTRODUCTIE IN STATISTISCHE GEVOLGTREKKINGEN

HOOFDSTUK 6: INTRODUCTIE IN STATISTISCHE GEVOLGTREKKINGEN HOOFDSTUK 6: INTRODUCTIE IN STATISTISCHE GEVOLGTREKKINGEN Inleiding Statistische gevolgtrekkingen (statistical inference) gaan over het trekken van conclusies over een populatie op basis van steekproefdata.

Nadere informatie

MISSING DATA van gatenkaas naar valide uitkomsten

MISSING DATA van gatenkaas naar valide uitkomsten MISSING DATA van gatenkaas naar valide uitkomsten Sander M.J. van Kuijk Afdeling Klinische Epidemiologie en Medical Technology Assessment sander.van.kuijk@mumc.nl Inhoud Masterclass Theorie over missing

Nadere informatie

Beschrijvende statistiek

Beschrijvende statistiek Beschrijvende statistiek Beschrijvende en toetsende statistiek Beschrijvend Samenvatting van gegevens in de steekproef van onderzochte personen (gemiddelde, de standaarddeviatie, tabel, grafiek) Toetsend

Nadere informatie

Patiënt-controleonderzoek: het belang van de juiste controlepersonen

Patiënt-controleonderzoek: het belang van de juiste controlepersonen Stand van zaken Methodologie van onderzoek Patiënt-controleonderzoek: het belang van de juiste controlepersonen Rolf H.H. Groenwold, Arno W. Hoes en Jan P. Vandenbroucke Belangrijke niet-experimentele

Nadere informatie

Samenvatting 129. Samenvatting

Samenvatting 129. Samenvatting Samenvatting 128 Samenvatting 129 Samenvatting Het mammacarcinoom is de meest voorkomende maligniteit bij vrouwen, met wereldwijd een jaarlijkse incidentie van 1,67 miljoen. De prognose van patiënten met

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Bij medisch-wetenschappelijk onderzoek ontbreken

Bij medisch-wetenschappelijk onderzoek ontbreken Stand van zaken Methodologie van onderzoek Rekenen met ontbrekende gegevens Ralph C.A. Rippe, Martin den Heijer en Saskia le Cessie Ontbrekende gegevens in medisch-wetenschappelijk onderzoek zijn soms

Nadere informatie

Management of preterm delivery in women with abnormal fetal presentation

Management of preterm delivery in women with abnormal fetal presentation UvA-DARE (Digital Academic Repository) Management of preterm delivery in women with abnormal fetal presentation Bergenhenegouwen, L.A. Link to publication Citation for published version (APA): Bergenhenegouwen,

Nadere informatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie Samenvatting Gehoor en de relatie met psychosociale gezondheid, werkgerelateerde variabelen en zorggebruik. De Nationale Longitudinale Studie naar Horen Slechthorendheid is een veelvoorkomende chronische

Nadere informatie

Onderzoeksresultaten transparantie en openbaarheid

Onderzoeksresultaten transparantie en openbaarheid Onderzoeksresultaten transparantie en openbaarheid Peter W de Leeuw Afd. Interne Geneeskunde, azm, Maastricht en Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde Uitgangspunten Rapportage van resultaten van (biomedisch)

Nadere informatie

Voorbereiding Eindwerk

Voorbereiding Eindwerk Voorbereiding Eindwerk Dirk Devroey 29 september 2006 Lesdoelstellingen Hulp bij het maken van het eindwerk Hoe doe ik een literatuur onderzoek - Systemic review - Meta-analyse Hoe verzamel ik mijn gegevens

Nadere informatie

mlw stroom 2.2: Biostatistiek en Epidemiologie

mlw stroom 2.2: Biostatistiek en Epidemiologie mlw stroom 2.2: Biostatistiek en Epidemiologie Hoorcollege 1: Onderzoeksopzet en risikomaten Rosner 13.1-13.4 Capaciteitsgroep Methodologie en Statistiek tul / UM 10 januari 2006 Methodologie en Statistiek

Nadere informatie

SYSTEMATISCHE REVIEW VAN OBSERVATIONEEL ONDERZOEK

SYSTEMATISCHE REVIEW VAN OBSERVATIONEEL ONDERZOEK FORMULIER Vc voor het beoordelen van een SYSTEMATISCHE REVIEW VAN OBSERVATIONEEL ONDERZOEK Evidence-Based RichtlijnOntwikkeling Formulier Vc: beoordeling systematische review van observationeel onderzoek

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43602 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Fenema, E.M. van Title: Treatment quality in times of ROM Issue Date: 2016-09-15

Nadere informatie

Examen Statistische Modellen en Data-analyse. Derde Bachelor Wiskunde. 14 januari 2008

Examen Statistische Modellen en Data-analyse. Derde Bachelor Wiskunde. 14 januari 2008 Examen Statistische Modellen en Data-analyse Derde Bachelor Wiskunde 14 januari 2008 Vraag 1 1. Stel dat ɛ N 3 (0, σ 2 I 3 ) en dat Y 0 N(0, σ 2 0) onafhankelijk is van ɛ = (ɛ 1, ɛ 2, ɛ 3 ). Definieer

Nadere informatie

Gebruik van PROMs individueel versus groepsniveau. Riekie de Vet

Gebruik van PROMs individueel versus groepsniveau. Riekie de Vet Gebruik van PROMs individueel versus groepsniveau Riekie de Vet Klinimetrie: meten in de geneeskunde Het meten van symptomen, diagnostiek, uitkomsten van behandelingen, gezondheidsstatus en bijvoorbeeld

Nadere informatie

Samenvatting en Discussie

Samenvatting en Discussie 101 102 Pregnancy-related thrombosis and fetal loss in women with thrombophilia Samenvatting Zwangerschap en puerperium zijn onafhankelijke risicofactoren voor veneuze trombose. Veneuze trombose is een

Nadere informatie

Waarom was het onderzoek nodig?

Waarom was het onderzoek nodig? Een onderzoek om te testen of BI 4936 de geestelijke vermogens verbetert bij in de vroege fase van de ziekte van Alzheimer Dit is een samenvatting van een klinisch onderzoek bij patiënten met de ziekte

Nadere informatie

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen Dit proefschrift gaat over moeheid bij mensen die dit als belangrijkste klacht presenteren tijdens een bezoek aan de huisarts. In hoofdstuk 1 wordt het onderwerp moeheid in de huisartspraktijk kort geïntroduceerd,

Nadere informatie

Meta-analyse op basis van individuelepatiëntengegevens

Meta-analyse op basis van individuelepatiëntengegevens Stand van zaken Meta-analyse op basis van individuelepatiëntengegevens Methodologie van onderzoek 5 Maroeska M. Rovers en Johannes B. Reitsma Een meta-analyse met data van individuele patiënten (IPD-meta-analyse)

Nadere informatie

Beschrijvende statistieken

Beschrijvende statistieken Elske Salemink (Klinische Psychologie) heeft onderzocht of het lezen van verhaaltjes invloed heeft op angst. Studenten werden at random ingedeeld in twee groepen. De ene groep las positieve verhaaltjes

Nadere informatie

ANALYSE PATIËNTERVARINGEN ELZ HAAKSBERGEN

ANALYSE PATIËNTERVARINGEN ELZ HAAKSBERGEN ANALYSE PATIËNTERVARINGEN ELZ HAAKSBERGEN Dr. C.P. van Linschoten Drs. P. Moorer Definitieve versie 27 oktober 2014 ARGO BV Inhoudsopgave 1. INLEIDING EN VRAAGSTELLING... 3 1.1 Inleiding... 3 1.2 Vraagstelling...

Nadere informatie

Onderzoeksdesigns. Ellen Tromp, epidemioloog St Antonius ziekenhuis

Onderzoeksdesigns. Ellen Tromp, epidemioloog St Antonius ziekenhuis Onderzoeksdesigns Ellen Tromp, epidemioloog St Antonius ziekenhuis Inhoud Inleiding Wetenschappelijk bewijs Opdracht Verschillende onderzoekdesigns De drie componenten van evidence-based practice Wetenschappelijk

Nadere informatie

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een interventieonderzoek (bij voorkeur een RCT)

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een interventieonderzoek (bij voorkeur een RCT) Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een interventieonderzoek (bij voorkeur een RCT) Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 4 1 Toelichting bij de criteria voor

Nadere informatie

De kans op arbeidsongeschiktheid bij zelfstandig ondernemers met overgewicht

De kans op arbeidsongeschiktheid bij zelfstandig ondernemers met overgewicht Mag het een onsje meer zijn? De kans op arbeidsongeschiktheid bij zelfstandig ondernemers met overgewicht Viona Lapré- Utama, Marjan Erkamp, Marga van Liere, Cees Geluk Samenvatting Overgewicht komt steeds

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Cardiovasculaire Beoordeling na Hypertensieve Afwijkingen van de Zwangerschap Hypertensieve zwangerschapscomplicaties rondom de uitgerekende datum zijn veelvoorkomende complicaties.

Nadere informatie

Secundaire ijzerstapeling

Secundaire ijzerstapeling Secundaire ijzerstapeling een belangrijke chronische transfusiecomplicatie Marlijn Hoeks Hematoloog io Radboudumc PhD student CCTR Sanquin Research Leiden 29-11-2017 1 Inhoud Achtergrond secundaire ijzerstapeling

Nadere informatie

Pneumonie Rubriekhouder: Mw. Dr. R. van Gageldonk, RIVM ( , )

Pneumonie Rubriekhouder: Mw. Dr. R. van Gageldonk, RIVM ( , ) Pneumonie Rubriekhouder: Mw. Dr. R. van Gageldonk, RIVM (2007-2010, 2012-2014) Inleiding Dankzij de peilstations bestaat er al vele jaren een goed inzicht in het vóórkomen van influenza-achtig ziektebeeld

Nadere informatie

Influenza vaccinatie van ziekenhuismedewerkers

Influenza vaccinatie van ziekenhuismedewerkers Influenza vaccinatie van ziekenhuismedewerkers Achtergrond Het RIVM en Vernet Verzuimnetwerk B.V. hebben een onderzoek uitgevoerd onder ziekenhuismedewerkers naar de relatie tussen de influenza vaccinatiegraad

Nadere informatie

Waarom was het onderzoek nodig?

Waarom was het onderzoek nodig? Een onderzoek om te testen of BI 409306 de geestelijke vermogens verbetert bij mensen met lichte ziekte van Alzheimer die problemen hebben met geestelijk functioneren Dit is een samenvatting van een klinisch

Nadere informatie

Waarom was het onderzoek nodig?

Waarom was het onderzoek nodig? Helpt het toevoegen van olodaterol aan tiotropium kortademigheid te verlichten bij patiënten met COPD? Dit is een samenvatting van een klinisch onderzoek bij patiënten met chronische obstructieve longziekte

Nadere informatie

Consensus based methodiek

Consensus based methodiek Bijlage 9 Methode ontwikkeling Bij elke module staat aangegeven volgens welke methodiek deze is uitgewerkt: Consensus based methodiek Evidence based methodiek (EBRO) Evidence based methodiek (GRADE) Consensus

Nadere informatie

5.3. Gecombineerd aortakleplijden en coronairlijden

5.3. Gecombineerd aortakleplijden en coronairlijden 5.3 Gecombineerd aortakleplijden en coronairlijden 98 5.3 Gecombineerd aortakleplijden en coronairlijden Patiënten die de diagnose gecombineerd aortakleplijden en coronairlijden krijgen, kunnen worden

Nadere informatie

De Effectiviteit van een Mindfulness-gebaseerde Lichaamsscan: een. Vergelijking met Rusten in Liggende Positie

De Effectiviteit van een Mindfulness-gebaseerde Lichaamsscan: een. Vergelijking met Rusten in Liggende Positie De Effectiviteit van een Mindfulness-gebaseerde Lichaamsscan: een Vergelijking met Rusten in Liggende Positie The Effectiveness of a Mindfulness-based Body Scan: a Comparison with Quiet Rest in the Supine

Nadere informatie

Hardell: mobiel bellen en hersentumoren aan de belzijde

Hardell: mobiel bellen en hersentumoren aan de belzijde Hardell: mobiel bellen en hersentumoren aan de belzijde Kennisbericht over een publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift: Hardell L, Carlberg M, Söderqvist F, Hansson Mild K, Meta-analysis of long-term

Nadere informatie

FORMULIER III. voor het beoordelen van een COHORTONDERZOEK. Evidence-Based RichtlijnOntwikkeling

FORMULIER III. voor het beoordelen van een COHORTONDERZOEK. Evidence-Based RichtlijnOntwikkeling FORMULIER III voor het beoordelen van een COHORTONDERZOEK Evidence-Based RichtlijnOntwikkeling Formulier III: beoordeling cohortonderzoek Dit formulier is bestemd voor het beoordelen van cohortonderzoek.

Nadere informatie

Samenvatting. Effectiviteit van geïsoleerde lage-rugtraining

Samenvatting. Effectiviteit van geïsoleerde lage-rugtraining Samenvatting In dit proefschrift zijn drie delen te onderscheiden. In het eerste deel wordt in drie gerandomiseerde, gecontroleerde studies (trials) de effectiviteit van geïsoleerde lagerugtraining onderzocht

Nadere informatie

Concurrerende risico s in klinisch onderzoek

Concurrerende risico s in klinisch onderzoek Stand van zaken Concurrerende risico s in klinisch onderzoek Methodologie van onderzoek 8 Rob C.M. van Kruijsdijk, Marinus J.C. Eijkemans en Frank L.J. Visseren In klinisch onderzoek worden studiepopulaties

Nadere informatie

Voorspellers van Leerbaarheid en Herstel bij Cognitieve Revalidatie van Patiënten met Niet-aangeboren Hersenletsel

Voorspellers van Leerbaarheid en Herstel bij Cognitieve Revalidatie van Patiënten met Niet-aangeboren Hersenletsel Voorspellers van Leerbaarheid en Herstel bij Cognitieve Revalidatie van Patiënten met Niet-aangeboren Hersenletsel Een onderzoek naar de invloed van cognitieve stijl, ziekte-inzicht, motivatie, IQ, opleiding,

Nadere informatie

i ltj i i ;t!t i t' Jiil!!1 l1 I!--

i ltj i i ;t!t i t' Jiil!!1 l1 I!-- l ti aaaa I l 1 ~ ~~{~:~~ i' lji~~!"il~ il'l ~~~ i ltj i i ;t!t i t' Jiil!!1 l1 I!-- -I.. I 8 I i IJ I ~ i c ~ J'l f ~ ~!1.. 'I IJ 1 t I I h hl I I I " I t! fl 1 1 lc:c: IJ 11.:... I ~ i c I i tt( t I

Nadere informatie

Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen

Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positive, Negative and Depressive Subclinical Psychotic

Nadere informatie

Kinderen met Internaliserende Problemen. The Effectiveness of Psychodynamic Play Group Therapy for Children. with Internalizing Problems.

Kinderen met Internaliserende Problemen. The Effectiveness of Psychodynamic Play Group Therapy for Children. with Internalizing Problems. Spelgroepbehandeling voor kinderen met internaliserende problemen De Effectiviteit van een Psychodynamische Spelgroepbehandeling bij Kinderen met Internaliserende Problemen. The Effectiveness of Psychodynamic

Nadere informatie

De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim

De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim The Relationship between Work Pressure, Mobbing at Work, Health Complaints and Absenteeism Agnes van der Schuur Eerste begeleider:

Nadere informatie

Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische

Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische Nederlandse samenvatting Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische farmacokinetische modellen Algemene inleiding Klinisch onderzoek

Nadere informatie

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2 Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2 Toelichting bij de criteria voor het beoordelen van de kwaliteit van een

Nadere informatie

het psychisch functioneren van de ouder, de tevredenheid van de ouders met de (huwelijks)relatie en de gezinscommunicatie. Een beter functioneren van

het psychisch functioneren van de ouder, de tevredenheid van de ouders met de (huwelijks)relatie en de gezinscommunicatie. Een beter functioneren van 9 Samenvatting 173 174 9 Samenvatting Kanker is een veel voorkomende ziekte. In 2003 werd in Nederland bij meer dan 72.000 mensen kanker vastgesteld. Geschat wordt dat het hier in 9.000 gevallen om mensen

Nadere informatie

Gegevensverwerving en verwerking

Gegevensverwerving en verwerking Gegevensverwerving en verwerking Staalname - aantal stalen/replicaten - grootte staal - apparatuur Experimentele setup Bibliotheek Statistiek - beschrijvend - variantie-analyse - correlatie - regressie

Nadere informatie

Confounding opzet & interpretatie van mensgebonden onderzoek

Confounding opzet & interpretatie van mensgebonden onderzoek Confounding opzet & interpretatie van mensgebonden onderzoek b.siegerink@lumc.nl Klinische epidemiologie expositie veroorzaakt uitkomst in domein 1 Onderzoeksvraag Expositie Uitkomst in Domein Onderzoeksvraag

Nadere informatie

Samenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie

Samenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Zoals beschreven in hoofdstuk 1, is artrose een chronische ziekte die vaak voorkomt bij ouderen en in het bijzonder

Nadere informatie

Denken en Doen Doen of Denken Het verband tussen seksueel risicovol gedrag en de impulsieve en reflectieve cognitie.

Denken en Doen Doen of Denken Het verband tussen seksueel risicovol gedrag en de impulsieve en reflectieve cognitie. 0 Denken en Doen Doen of Denken Het verband tussen seksueel risicovol gedrag en de impulsieve en reflectieve cognitie. Denken en Doen Doen of Denken Het verband tussen seksueel risicovol gedrag en de impulsieve

Nadere informatie

Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen

Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Amsterdam School of Health Professionals / HvA Amsterdam Kwaliteit en Proces Innovatie / AMC Amsterdam Goede zorg Effectief Doelmatig Veilig Tijdig Toegankelijk

Nadere informatie

EIND TOETS TOEGEPASTE BIOSTATISTIEK I. 30 januari 2009

EIND TOETS TOEGEPASTE BIOSTATISTIEK I. 30 januari 2009 EIND TOETS TOEGEPASTE BIOSTATISTIEK I 30 januari 2009 - Dit tentamen bestaat uit vier opgaven onderverdeeld in totaal 2 subvragen. - Geef bij het beantwoorden van de vragen een zo volledig mogelijk antwoord.

Nadere informatie

Causale modellen: Confounding en mediatie. Harry Ganzeboom Kwantitatieve Methoden voor PMC-BCO College 2: 25 april 2016

Causale modellen: Confounding en mediatie. Harry Ganzeboom Kwantitatieve Methoden voor PMC-BCO College 2: 25 april 2016 Causale modellen: Confounding en mediatie Harry Ganzeboom Kwantitatieve Methoden voor PMC-BCO College 2: 25 april 2016 Correlatie en causatie Een standaard wijsheid in methodologie is dat correlatie (samenhang)

Nadere informatie

Bloeddruk en hartfalen door geluid van weg- en railverkeer. Danny Houthuijs en Elise van Kempen

Bloeddruk en hartfalen door geluid van weg- en railverkeer. Danny Houthuijs en Elise van Kempen Bloeddruk en hartfalen door geluid van weg- en railverkeer Danny Houthuijs en Elise van Kempen 1 Uit New Scientist 25 augustus 2007: Dying for some peace and quiet Beleidsanalyse Geluid Verzoek van Milieu

Nadere informatie

Samenvatting Nederlands

Samenvatting Nederlands Samenvatting Nederlands 178 Samenvatting Mis het niet! Incomplete data kan waardevolle informatie bevatten In epidemiologisch onderzoek wordt veel gebruik gemaakt van vragenlijsten om data te verzamelen.

Nadere informatie

Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op dinsdag 5 april 2011 9.00-12.00 uur

Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op dinsdag 5 april 2011 9.00-12.00 uur Faculteit der Wiskunde en Informatica Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op dinsdag 5 april 2011 9.00-12.00 uur Bij het tentamen mag alleen gebruik worden gemaakt van een zakrekenmachine. Het gebruik

Nadere informatie

Hartpatiënten Stoppen met Roken De invloed van eigen effectiviteit, actieplannen en coping plannen op het stoppen met roken

Hartpatiënten Stoppen met Roken De invloed van eigen effectiviteit, actieplannen en coping plannen op het stoppen met roken 1 Hartpatiënten Stoppen met Roken De invloed van eigen effectiviteit, actieplannen en coping plannen op het stoppen met roken Smoking Cessation in Cardiac Patients Esther Kers-Cappon Begeleiding door:

Nadere informatie

Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke

Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke 107 Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed bekend. Onderzoek naar welke medicijnen gebruikt worden

Nadere informatie

De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag. The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior

De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag. The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior Martin. W. van Duijn Student: 838797266 Eerste begeleider:

Nadere informatie

Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch. en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa. Physical factors as predictors of psychological and

Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch. en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa. Physical factors as predictors of psychological and Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa Physical factors as predictors of psychological and physical recovery of anorexia nervosa Liesbeth Libbers

Nadere informatie

BETER ZELFMANAGEMENT BIJ HARTPATIENTEN: ROL VAN EHEALTH-TOEPASSINGEN

BETER ZELFMANAGEMENT BIJ HARTPATIENTEN: ROL VAN EHEALTH-TOEPASSINGEN BETER ZELFMANAGEMENT BIJ HARTPATIENTEN: ROL VAN EHEALTH-TOEPASSINGEN ehealth bij hartrevalidatie: meer deelnemers, minder terugval, beter eindresultaat? KNMG ehealth congres Donderdag 28 juni 2018 Evoluon

Nadere informatie

Oudere patiënt met chronisch nierfalen: wel of geen start dialyse? Wouter Verberne, arts-onderzoeker

Oudere patiënt met chronisch nierfalen: wel of geen start dialyse? Wouter Verberne, arts-onderzoeker Oudere patiënt met chronisch nierfalen: wel of geen start dialyse? Wouter Verberne, arts-onderzoeker Disclosures (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven

Nadere informatie

TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica. Tentamen Statistiek 2 voor TeMa (2S195) op vrijdag , 9-12 uur.

TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica. Tentamen Statistiek 2 voor TeMa (2S195) op vrijdag , 9-12 uur. TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica Tentamen Statistiek 2 voor TeMa (2S95) op vrijdag 29-04-2004, 9-2 uur. Bij het tentamen mag gebruik worden gemaakt van een zakrekenmachine

Nadere informatie

Rapport: Terugkoppeling variatie in gradering mammacarcinoom en DCIS

Rapport: Terugkoppeling variatie in gradering mammacarcinoom en DCIS Rapport: Terugkoppeling variatie in gradering mammacarcinoom en DCIS Dr. I.A.G. Deckers, Adviseur PALGA Stichting PALGA Randhoeve 225A, 3995 GA Houten T: 088 0402700 E: aanvraag@palga.nl Versie februari

Nadere informatie

Schrik om het hart! CoRPS. Dr. Annelieke Roest. Promotoren: Peter de Jonge, PhD. Johan Denollet, PhD

Schrik om het hart! CoRPS. Dr. Annelieke Roest. Promotoren: Peter de Jonge, PhD. Johan Denollet, PhD Schrik om het hart! Center of Research on Psychology in Somatic diseases Promotoren: Peter de Jonge, PhD Johan Denollet, PhD Dr. Annelieke Roest Anxiety and Depression In Coronary Heart Disease: Annelieke

Nadere informatie

Afbakening presentatie Gaat niet zo zeer over technische aspecten, b.v. meetstrategie, representativiteit, adembescherming, retrospectief inschatten v

Afbakening presentatie Gaat niet zo zeer over technische aspecten, b.v. meetstrategie, representativiteit, adembescherming, retrospectief inschatten v Het gebruik van blootstellingsgegevens in epidemiologisch onderzoek Gerard Swaen, Dow 20 november 2008 Afbakening presentatie Gaat niet zo zeer over technische aspecten, b.v. meetstrategie, representativiteit,

Nadere informatie

Valkuilen bij Nulhypothese Toetsen inleiding tot het gastcollege van Dr. Eric-Jan Wagenmakers. Peter Grünwald HOVO

Valkuilen bij Nulhypothese Toetsen inleiding tot het gastcollege van Dr. Eric-Jan Wagenmakers. Peter Grünwald HOVO Valkuilen bij Nulhypothese Toetsen inleiding tot het gastcollege van Dr. Eric-Jan Wagenmakers Peter Grünwald HOVO 24-10 2011 Frequentistisch Toetsen Vrijwel alle wetenschappelijke onderzoeken waarover

Nadere informatie

Oncologische geneesmiddelen langs de lat. Anne-Marie C. Dingemans, longarts AIOS special 28 sept 2017

Oncologische geneesmiddelen langs de lat. Anne-Marie C. Dingemans, longarts AIOS special 28 sept 2017 Oncologische geneesmiddelen langs de lat Anne-Marie C. Dingemans, longarts AIOS special 28 sept 2017 a.dingemans@mumc.nl Nieuwe middelen Dingemans 15 maart 2016 2 Disclosures I attended advisory boards

Nadere informatie

Statistiek in de alfa en gamma studies. Aansluiting wiskunde VWO-WO 16 april 2018

Statistiek in de alfa en gamma studies. Aansluiting wiskunde VWO-WO 16 april 2018 Statistiek in de alfa en gamma studies Aansluiting wiskunde VWO-WO 16 april 2018 Wie ben ik? Marieke Westeneng Docent bij afdeling Methoden en Statistiek Faculteit Sociale Wetenschappen Universiteit Utrecht

Nadere informatie

Feiten en cijfers. Beroerte. Aantal nieuwe patiënten met een beroerte. Definitie. Uitgave van de Nederlandse Hartstichting.

Feiten en cijfers. Beroerte. Aantal nieuwe patiënten met een beroerte. Definitie. Uitgave van de Nederlandse Hartstichting. Feiten en cijfers Uitgave van de Nederlandse Hartstichting November 211 Beroerte Definitie Beroerte (in het Engels Stroke ), ook wel aangeduid met cerebrovasculaire aandoeningen/accidenten/ziekte (CVA),

Nadere informatie

Herstart antistolling na bloeding. Karina Meijer internist-hematoloog UMCG

Herstart antistolling na bloeding. Karina Meijer internist-hematoloog UMCG Herstart antistolling na bloeding Karina Meijer internist-hematoloog UMCG 020318 Disclosures Onderzoeksgeld van Bayer en Pfizer (voor hemofiliegerelateerde projecten), van Sanquin voor PCC studie Speaker

Nadere informatie

Robuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid

Robuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid Robuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid Dr.ir. P.W. Heijnen Faculteit Techniek, Bestuur en Management Technische Universiteit Delft 22 april 2010 1 1 Introductie De

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch)

Samenvatting (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) Zowel beleidsmakers en zorgverleners als het algemene publiek zijn zich meer en meer bewust van de essentiële rol van kwaliteitsmeting en - verbetering in het verlenen van

Nadere informatie