Programma van eisen Rijke Dijk

Transcriptie

1 Programma van eisen Rijke Dijk Dijkverbetering Eemshaven - Delfzijl Definitief Waterschap Noorderzijlvest Grontmij Nederland B.V. Groningen, 10 mei 2015

2 Verantwoording Titel : Programma van eisen Rijke Dijk Subtitel : Dijkverbetering Eemshaven - Delfzijl Projectnummer : Referentienummer : Revisie : 1 Datum : 10 mei 2015 Auteur(s) : Hans Jaspers, Lies Leeuwis, Robin de Krijger, Esther Bergstra adres : arjen.luinenburg@grontmij.nl Gecontroleerd door : Arjen Luinenburg Paraaf gecontroleerd : Goedgekeurd door : Yska de Leeuw Paraaf goedgekeurd : Contact : Grontmij Nederland B.V. Rozenburglaan DL Groningen Postbus JB Groningen T Pagina 2 van 17

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding Dijkverbetering Eemshaven Delfzijl Wat is Rijke Dijk? Toelichting maatregelen Rijke Dijk Nadere beschrijving maatregelen Verruwing buitentalud Getijdepoelen Aanpassen strekdammen Broedeiland Palenbos Pagina 3 van 17

4 Pagina 4 van 17

5 1 Inleiding 1.1 Dijkverbetering Eemshaven Delfzijl Het dijktraject tussen Eemshaven en Delfzijl moet worden verbeterd. De Provincie Groningen en Waterschap Noorderzijlvest zien de kans om het concept Rijke Dijk te combineren met de dijkverbetering. 1.2 Wat is Rijke Dijk? Het Rijke Dijk concept streeft naar ecologische verrijking van waterbouwkundige werken door toepassing van verbeterde ontwerpen. Hierbij is het behoud, en zo mogelijk de verbetering, van de originele waterbouwkundige functie het uitgangspunt. Het resultaat is een grotere biodiversiteit, een aantrekkelijker kustlandschap en een gunstige invloed op de kwaliteit van het aangrenzende watersysteem. 1.3 Toelichting maatregelen Rijke Dijk Langs het dijktraject staan vijf Rijke Dijk - maatregelen gepland. Dit zijn: 1. Verruwing van het buitentalud 2. Aanleg recreatieve getijdepoeltjes 3. Aanpassen strekdammen 4. Aanleg vogelbroedeiland 5. Verbeteren potentie mosselbanken (doormiddel van een palenbos) De locatie van de maatregelen is weergegeven in figuur 2. Ad 1. Verruwing van het buitentalud Op delen van de dijk moet de bekleding worden vervangen. De nieuwe bekleding wordt zo vormgegeven dat organismen zich onder water beter kunnen vestigen. Uit studies in de Westerschelde blijkt, dat vervangen van betonzuiltjes door geplaatste breuksteen de aanhechtingsoppervlakte voor wieren, mossels en andere organismen met een factor 10 of meer kan vergroten. Figuur 1: globale zonering van levensgemeenschappen (naar gegevens uit de Oosterschelde) Pagina 5 van 17

6 Hierdoor wordt het voedselaanbod voor andere organismen in de voedselketen (o.a. vogels) vergroot. In figuur 1 is weergegeven op welke delen van een dijktalud zich welke levensgemeenschappen kunnen vestigen ten opzichte van de waterlijn. Ad 2. Aanleg recreatieve getijdepoeltjes Getijdepoeltjes zijn bedoeld om het water langs de dijk vast te houden met laagwater zodat verschillende dieren hier een verblijfplaats kunnen vinden. In de poelen ontstaat een (zichtbare) diversiteit aan flora en fauna, die als voedselbron voor vogels kunnen dienen en ook een belangrijke educatieve/recreatieve functie hebben. Figuur 1: Rijke Dijk - maatregelen op het traject Pagina 6 van 17

7 Ad 3. Aanleg hoogwatervluchtplaatsen en broedplaatsen voor vogels aan bestaande strekdammen De huidige strekdammen worden deels al gebruikt als hoogwatervluchtplaats. Deze plekken worden geoptimaliseerd door ze te verlengen of te verleggen en te ontkoppelen van de kust. Gekoppeld aan de strekdammen op twee locaties schelpenstrandjes aangelegd als mogelijke broedplaats voor o.a. bontbekplevieren. De mogelijkheden voor vogels om te overtijen en ongestoord te broeden worden daardoor vergroot. Ad 4. Aanleg vogelbroedeiland Ter hoogte van Nieuwstad wordt een vogeleiland aangelegd. Het eiland dient als broedplaats voor sterns en visdieven. Daarnaast dient deze locatie buiten het broedseizoen als hoogwatervluchtplaats. Het eiland is minimaal twee hectare groot. De kruinhoogte voor de broedfunctie moet boven de gemiddeld hoogste hoogwaterlijn komen te liggen, voldoende laag zijn om in de winter te worden overspoeld door golven. Dit voorkomt duurzame vegetatieopslag en ophoping van vogelsmest. Vanwege de impact hiervan op het landschap wordt het eiland zorgvuldig landschappelijk ingepast door een uitgekiende vormgeving. Ad 5. Verbeteren potentie mosselbanken Ter hoogte van het gemaal Spijksterpompen bevinden zich al jaren mosselbanken, die in omvang variëren. Dit is weergegeven in figuur 3. Fig. 3. Mosselbanken voor de kust bij Spijksterpompen De laatste jaren is de omvang van de mosselbanken sterk afgenomen. Voor het verbeteren van de herkolonisatie van de mosselbanken wordt een palenbos geplaatst. De palen zijn voorzien van touwen waaraan mosselen zich makkelijk kunnen hechten. Pagina 7 van 17

8 2 Nadere beschrijving maatregelen 2.1 Verruwing buitentalud Op de aangegeven locatie (kilometrering 27,5 tot 30,5) voldoet de bestaande bekleding met koperslakken niet. De koperslakken zijn te licht om de dijk stabiel te houden. De koperslakblokken bevinden zich in een zone van NAP +1,5 tot 4,5 m. Het gemiddelde hoogwater bevindt zich hier op circa NAP +1,35 m, gemiddeld springtij op NAP +1,51m (zie figuur 7). De zone met koperslakblokken ligt daarmee boven de getijdezone. De kopelslakblokken kunnen om milieutechnische redenen niet onder water worden hergebruikt. Onder de zone van koperslakblokken ligt losse steenbekleding (noorse steen). Voor aanpassing van de bekleding met de koperslakblokken zijn voor de toepassing van het rijke dijk concept drie opties die ecologische meerwaarde bieden. Dit zijn: 1. Koperslakblokken overlagen met grote blokken stortsteen 2. Koperslakblokken op hun kantzetten en in vrijkomende zone betonzuiltjes aanbrengen 3. Opnieuw bekleden met betonzuilen In figuur 4 t/m 6 zijn principeprofielen weergegeven van de drie opties. Optie 1: Koperslakblokken overlagen met grote blokken stortsteen Figuur 4. Principeprofiel verruwing buitentalud- koperslakblokken verstevigen met stortsteen Deze optie heeft ecologische meerwaarde als er boven de getijdezone tussen de stenen zand wordt aangebracht. Daar kunnen zich planten vestigen. De recreatieve bereikbaarheid van de dijk buitendijks wordt door deze optie verminderd. Pagina 8 van 17

9 Optie 2: Koperslakblokken op hun kantzetten en in vrijkomende zone betonzuiltjes aanbrengen Figuur 5. Principeprofiel verruwing buitentalud koperslakblokken kantelen Door de kopperslakken op hun kant te zetten zullen deze voldoende gewicht per m 2 kunnen bieden en hiermee voldoende stevig zijn. Door te beginnen aan de bovenkant met kantelen zal er boven de getijde zone een gedeelte komen waarvoor nieuwe bekleding nodig is. In dit gedeelte worden betonzuilen geplaatst waar ruimte tussen zit en vaatplanten kunnen groeien. Optie 3: opnieuw bekleden met betonzuilen Figuur 6. Principeprofiel verruwing buitentalud koperslakblokken vervangen Meest optimaal voor de ecologie is het vervangen van de koperslakblokken door betonzuilen waarbij er ruimte wordt opengelaten tussen de zuilen waar planten zich kunnen vestigen. Voor dit traject is gekozen voor zuilen met veel openingen tussen de stenen. De openingen worden deels opgevuld met schoon zeezand. Dit biedt mogelijkheden voor groei van bijzondere planten. Er is hierbij een worteldiepte nodig van minimaal 10 cm om uitdroging te voorkomen. Pagina 9 van 17

10 Figuur 7: gemiddelde waterstanden Eems De huidige overgangszone tussen de noorse steen en de koperslakblokzone bestaat uit een overlaging beton en grind. Deze zone wordt bij toepassing van optie 2 en 3 ecologisch geoptimaliseerd met breuksteen (steendikte van 80 tot 200 mm). De breuksteen wordt met gietasfalt met schone koppen ingegoten. Dit houdt in dat alleen de onderste helft van de stenen wordt ingegoten. Het asfalt wordt vervolgens afgestrooid met grind of lavasteen om de ruwheid en het aanhechtingsoppervlak te vergroten. 2.2 Getijdepoelen De poelen worden zo laag mogelijk in de getijdezone aangelegd. Hier is de kans op dichtslibbing door de langere golfduur kleiner zoals blijkt uit ervaringen in de Oosterschelde. Dit betekent dat de poelen in het onderste deel van het dijktalud worden aangelegd, maar niet direct tegen het slik aan, omdat dit de kans op dichtslibbing weer vergroot. De getijdepoelen worden aangelegd op een variërenden hoogte van circa cm boven het slik op NAP -30 cm tot NAP 20 cm. Hiermee liggen de poelen circa cm boven gemiddeld laagwater en cm onder gemiddeld hoogwater. Er worden vijf poelen aangelegd in grootte oplopend van circa 5 x 2 m (nabij stadsstrand Delfzijl), tot 10 x 2 m, 12 x 2 m, 15 x 2 m en 20 x 2 m richting Eemshaven (zie figuur 2 en 8). De poelen hebben een diepte van circa 30 cm om te snelle opwarming in de zomer te voorkomen. Pagina 10 van 17

11 Referentiebeeld getijdepoel (bron: duurzaamgebouwd.nl) v De poelen worden aangelegd door een laag stortsteen tegen het onderste deel van het talud aan te brengen en deze waterdicht te maken, bijvoorbeeld door af te gieten met asfalt. Het asfalt wordt verruwd door dit af te strooien met lavasteen en losse breuksteen in de poelen te leggen zodat er variatie in diepte en een ruwe bodem voor aanhechting ontstaat. Het hergebruik van koperslakblokken is hiervoor niet geschikt omdat deze in zout water kunnen uitlogen. De eerste twee poelen (vanaf Delfzijl) dienen met name een educatief karakter te hebben die toegankelijk zijn voor kinderen. Kinderen moeten deze twee poelen op een veilige manier kunnen bereiken en gebruiken. Figuur 8. Principeprofiel getijdepoel 2.3 Aanpassen strekdammen Op het traject liggen circa 11 kribben variërend in lengte van circa m (zie figuur 11). Sommigen zijn geschikt als hoogwatervluchtplaats en worden hiervoor ook al wel gebruikt. De functionaliteit van de strekdammen als hoogwatervluchtplaats is vooral afhankelijk van de lengte. Dit hangt samen met de verstoringsafstand van vogels. De maximale verstoringsafstand van vogels is circa 200m. Dit betekent dat twee strekdammen ( 9 en 11) nu lang genoeg zijn voor een verstoringsvrije hoogwatervluchtplaats. Deze worden geoptimaliseerd door ze te ontkoppelen van de kust en ze te verlengen evenwijdig aan de geul in de vorm van een T. Hiermee wordt tegelijkertijd extra bescherming gegeven tegen de westwaartse verschuiving van de geul. Voor het verlengen van de strekdammen kan het materiaal worden gebruikt, dat vrij komt bij de ontkoppeling. In figuur 10 is een principe uitwerking opgenomen voor strekdam 9 en 11. Pagina 11 van 17

12 Figuur 10: strekdammen 9 en 11 als hoogwatervluchtplaatsen Door de ontkoppeling zal de verstoringsgevoeligheid van vogels afnemen en wordt de functionaliteit als hoogwatervluchtplaats vergroot. De ontkoppeling moet voldoende breed zijn: minimaal 50 tot 100 m vanaf de teen van de dijk afhankelijk van de huidige lengte. Hiermee wordt ongewenste versterking van de stroming en erosie voorkomen. In de oksel van de T wordt een schelpenstrand aangelegd als potentiële broedplaats voor bontbekplevieren. Verondieping vindt plaats met klei, afgedekt met een laag schelpen van circa 20cm. Om te voorkomen dat de schelpen wegspoelen wordt het strandje opgesloten in een stortstenen dam. De strekdammen worden iets hoger dan de strandjes aangelegd om een goede bescherming voor erosie te kunnen bieden. De strandjes liggen op 20 cm boven de gemiddelde hoogste hoogwaterstand in het broedseizoen (NAP +2,50 m). De afmeting van een strand is circa 10 m x 10 m. Pagina 12 van 17

13 Figuur 11: ligging strekdammen voor dijktraject en te nemen maatregelen De strekdammen 1 t/m 5 liggen voor de dijk bij Delfzijl en zijn door verstoring niet geschikt voor optimalisatie als hoogwatervluchtplaats (zie figuur 10). De strekdammen die niet grenzen aan de geul (2, 6, 7 en 8) hebben geen veiligheidsfunctie en worden deels ingekort. Het materiaal wordt gebruikt voor optimalisatie van de overige strekdammen of de getijdepoelen. De kortere strekdammen buiten de stedelijke zone (strekdam 6, 7 en 8) worden gedraaid langs de geul hergeplaatst om te kunnen functioneren als aanvullende hoogwatervluchtplaatsen (zie figuur 12). Deze strekdammen geven in deze positie over een langere lengte dan nu bescherming tegen het migreren van de geul richting de dijk. Tegelijkertijd onstaat er achter de strekdammen meer stroming die er voor zal zorgen dat de plaat niet te snel opslibt, een ontwikkelingen die door de huidige positie van de strekdammen juist versterkt en ecologisch ongewenst is voor het bodemleven dat niet te lang droog mag liggen tijdens laagwater. Pagina 13 van 17

14 Figuur 12: strekdammen 6, 7 en 8, gedraaid als hoogwatervluchtplaatsen In de volgende tabel is samengevat weergegeven wat er met de strekdammen moet gebeuren. De maatregelen dienen in materiaal volumeneutraal uitgevoerd te worden. Strekdam nr. Huidige lengte Maatregel 1 54 m Geen maatregelen m Eventueel inkorten (50 m) voor gebruik materiaal elders (ligt niet tegen de geul) m Geen maatregelen m Geen maatregelen m Geen maatregelen m Verleggen in lengterichting langs geul Lengte afhankelijk van beschikbaar materiaal uit huidige strekdam m Verleggen in lengterichting langs geul Lengte afhankelijk van beschikbaar materiaal uit huidige strekdam m Verleggen in lengterichting langs geul Lengte afhankelijk van beschikbaar materiaal uit huidige strekdam m 100 m strekdam verwijderen gerekend vanaf de aanzet van de dijk Ontwikkelen tot hoogwatervluchtplaats door 2 x 50 m T-stuk te plaatsen aanleg schelpenstrandje in zuidoksel m Geen maatregelen m 200 m strekdam verwijderen gerekend vanaf de aanzet van de dijk Ontwikkelen tot hoogwatervluchtplaats door 2 x 75 m T-stuk te plaatsen aanleg schelpenstrandje in zuidoksel 2.4 Broedeiland Ter hoogte van de Oostpolderdijk wordt een broedeiland aangelegd voor sterns en visdieven. Daarbij worden bestaande schelpenbanken ontzien. De beoogde locatie voor het eiland is weergegeven in figuur 13. Pagina 14 van 17

15 Figuur 13: plaats broedeiland (zwart omcirkeld). Bestaande schelpenbanken zijn rood gearceerd Om te dienen als compensatie broedplaats voor sterns en visdieven, is een eiland met een oppervlak van minimaal twee hectare nodig. De locatie dient als hoogwatervluchtplaats buiten het broedseizoen. Het eiland zal bij najaarstormen minimaal een keer moeten overstromen. Dit voorkomt, dat er permanente begroeiing optreedt en spoelt het eiland schoon van meeuwenmest. Daarom wordt het eiland op NAP +2,80 m aangelegd. Het eiland wordt opgebouwd tot NAP + 2,10 m. Hiervoor kan eventueel keileem uit de vaargeul worden gebruikt. Dit wordt afgestrooid met 50 cm zeezand. Het afdekmateriaal van het eiland bestaat uit grove kiezels of schelpen in een laag van circa 20 cm. Daarbij is het gewenst hoogteverschil (50cm) aan te brengen om in te kunnen spelen op wisselende waterstanden en de voorkeur van de verschillende soorten vogels. Het eiland dient een organisch vorm te krijgen, passend bij de vorm en de hoogtevariatie van de platen in de Eems. Daarnaast dient de vorm langgerekt te zijn, omdat vogels het liefst op een rij broeden. Door het eiland langgerekt in noord-zuidrichting te leggen wordt de kans op aangroei beperkt. Voorbeeld broedeiland (bron: projecten.eneco.nl) Pagina 15 van 17

16 Figuur 14: principeprofiel opbouw broedeiland De volgende eisen worden aan het broedeiland gesteld (zie ook figuur 14): Geschikt als broedplaats voor visdief en stern Minimaal twee hectare geschikt broedoppervlak Opbouwen tot 2,10 + NAP plus extra hoogte voor compensatie bodemdaling en zeespiegelstijging over 25 jaar Keileem afdekken met zeezand (circa 50 cm) Harde bovenkant met kiezels/ grind/schelpen om op te broeden (circa 20 cm) Totale hoogte op minimaal 2,80 m + NAP plus extra hoogte voor compensatie bodemdaling en zeespiegelstijging over 25 jaar Overspoelt in de winter minimaal 1x Erosiebestendig Geen begroeiing Onbereikbaar voor vossen en andere predatoren Organische afgeronde vorm passend bij platen in de Eems Langgerekte vorm 2.5 Palenbos De litorale (droogvallende) mosselbanken die zich bevinden in de Eems Dollard nemen in oppervlakte de laatste jaren af. De oorzaak hiervan is niet duidelijk. Vanuit de Provincie bestaat de wens een palenbos aan te leggen, om de mosselen in het gebied te behouden en de potentie van het gebied te verbeteren. De houten palen worden met touw omwikkeld ter verruwing van het oppervlak, zodat wieren, schelpdieren en pokken zich aan de palen konden hechten. Het wier biedt tevens een vestigingsplek voor macrofauna, zoals vlokreeften. Referentie palenbos (bron: innoverenmetwater.nl) Van belang voor een succesvolle begroeiing van de palen is de ruwheid van het oppervlak. Dit wordt bereikt door de omwikkeling met touw. Om de levensduur van de palen te verlengen, moet gekozen worden voor(europees) hardhout, bijvoorbeeld eiken of kastanjehout. Sisal touw, een natuurproduct, Pagina 16 van 17

17 wordt om de palen gewikkeld (Paalvast en de Vries, 2008). Het touw wordt met tussenruimtes (dus niet strak tegen elkaar) om de palen gewonden, om meer hechtingsoppervlak te bieden. Van belang voor de succesvolle vestiging van mosselen zijn het o.a. substraat, de stroomsnelheden (niet te sterk i.v.m. wegslaan en niet te langzaam i.v.m. voedselaanvoer), en de overstromingsduur (meer voedselaanbod bij langere overstromingsduur). Bij een overstromingsduur van minder dan 50% van de tijd zijn minder tot geen mosselbedden aanwezig (Brinkman e.a., 2002). Hier moet rekening mee gehouden worden bij de plaatsbepaling van het palenbos. Plaatsing in de buurt van bestaande mosselbanken kan de kans op broedval op de palen vergroten. Daarom wordt voor de locatie uitgegaan van een zoekgebied tussen de twee mosselbanken die in 2014 in kaart zijn gebracht. Eveneens moet de exacte ligging van de huidige mossel- en schelpenbanken bepaald worden. In verband met de onzekerheid van de slaagkans van een palenbos als vestigingsplek voor mosselen, wordt klein gestart. Indien het palenbos succesvol blijkt, kan later tot uitbreiding worden besloten. Vooralsnog wordt met 30 palen gestart. De palen moeten dusdanig worden geplaatst dat ze sedimentatie niet (teveel) bevorderen en dat er voldoende stroming tussen de palen mogelijk blijft. De verwachting is dat als de aangroei van mosselen succesvol is, ze uiteindelijk door hun eigen gewicht van de palen af zullen vallen. Door het plaatsen van stortstenen aan de voet- en tussen de palen wordt gezorgd voor een goed vervangend substraat zodat de mosselen zich daaraan kunnen hechten. De sedimentatiesnelheid is hierbij van belang; als de sedimentatie te snel gaat verdwijnen de stenen onder het slib/ zand en is het niet zinvol. Of deze stenen blijven liggen hangt af van de stroomsnelheid; mogelijk moeten ze worden verankerd. De stenen en palen bieden ook een aanvullend habitat voor andere flora en fauna die gebonden is aan een hard substraat. Figuur 15: principe inrichting palenbos De hoogte van de palen is 30 cm boven hoogwater springtij. De palen hebben een doorsnede van minimaal 20 cm. De palen dienen zo geplaatst te worden dat ze minimaal 25 jaar overeind blijven en 1 tot 3 m uit elkaar staan (zie figuur 15). Het palenbos moet zo noordelijk mogelijk geplaatst worden en niet te dicht bij de zoetwater uitlaat. Bij plaatsing moet een ecoloog worden betrokken voor het bepalen van de exacte locatie. Pagina 17 van 17