t r a n s p e r s o o n l i j k t i j d s c h r i f t

Transcriptie

1 t r a n s p e r s o o n l i j k t i j d s c h r i f t pantanajaar 2007 Creatieve leegte De oneindige ladder Spiritualiteit en politiek De geschiedenis van hekserij in West-Europa Innerlijk vuur I T A N T Internationale Transpersoonlijke Associatie Nederlands Taalgebied

2 Colofon Inhoud nummer 46, najaar 2007 Voorwoord PANTA 46 Redactie Rumold Mol Frank Visser (eindredactie) Ank van Gulik Kees Aaldijk Uitgever Stichting ITANT, Heemstede PANTA verschijnt 3x per jaar. Voorwoord PANTA 46 3 Rumold Mol Creatieve leegte 4 Lenne Gieles De oneindige ladder 7 Dustin DiPerna Spiritualiteit en politiek, deel 1 11 Kees Aaldijk Rumold Mol De evolutie schrijdt voort in de richting van een bewuster mens Er blijft in mij voortdurend een wisselwerking tussen innerlijke stilte en rust, het gevoel van het komt wel in orde tegenover het meer energieke van er zal iets voor gedaan moeten worden, het proces heeft ondersteuning nodig, laten we het organiseren anders komt er niets van terecht. Onder die twee levenshoudingen is er weer een PANTA tot stand gekomen. Redactie- en ITANT-secretariaat Heemsteedsedreef LM Heemstede Tel+fax (023) itant.rumoldmol@12move.nl ITANT EUROTAS Ontwerp en productie didesign & d, Breda didesignbreda@mac.com Aanleveren tekst Digitaal aanleveren (Word of WP), als attachment sturen naar f.visser3@chello.nl Duidelijke kop, leader, plus persoons beschrijving van de auteur, gaarne met recente foto. Evt. digitale illustraties of foto s bijvoegen als jpg of tif, in voldoende resolutie. Losse nummers 6,00 incl. verzendkosten. Na overmaking van het bedrag met vermelding van de nummers wordt PANTA aan u toegezonden. Opzegtermijn Het abonnement loopt parallel met het kalender jaar en wordt auto matisch verlengd, indien niet opgezegd voor 30 november. Advertenties U kunt ook adverteren in PANTA. Advertenties dienen opgemaakt te worden in - geleverd en verband te houden met de doelstelling van ITANT. Voor informatie kunt u zich wenden tot het secretariaat. De geschiedenis van hekserij in West-Europa 17 Huub Drenth Gedicht 23 Innerlijk vuur 24 Karel Klumpers Uitgelezen 30 Column 35 Vorige nummers van PANTA 35 ITANT - PANTA - EUROTAS Transpersoonlijke Tijdschrift PANTA is een uitgave van de Stichting ITANT -Internationale Transpersoonlijke Associatie Nederlands Taalgebied- en richt zich tot al degenen die geïnteresseerd zijn in de studie van het transpersoonlijke. ITANT is een netwerk en wil mensen, groeperingen en organisaties die de transpersoonlijke visie delen met elkaar in contact brengen. De doelstelling van den stichting is het bevorderen van de evolutie van bewustzijn. Bijdragen aan PANTA worden vooral getoetst in de mate waarin ze een transpersoonlijk paradigma helpen ontvouwen. Plaatsing van een artikel betekent niet zonder meer dat de redactie het met de inhoud eens is. Donateur worden van de stichting ITANT kandoor ondersteuning van 18,- per jaar. U ontvangt dan ook PANTA (buitenland 5,- portokosten extra). De voorkeur van ITANT is dat u de betaling doet per machtiging. ITANT is tevens oprichter en deel van de Europese Transpersoonlijke Associatie EUROTAS. Om de lid-landen in Oost Europa te ondersteunen en ter plekke transpersoonlijke therapeuten op te leiden worden vele van onze trainers daarheen gezonden. Donaties groter dan 18,- komen ten goede aan dit EUROTAS-project. Bij machtiging van 36,- of meer per jaar ontvangt u ook korting op ITANT evenementen. Voor nieuwe inschrijving in het netwerk ITANT en EUROTAS ontvangen wij gaarne: uw naam en adres, telefoon, , bankrekeningnummer en het bedrag waarvoor u ons jaarlijks machtigt. Betalingen Nederland: t.n.v. Stichting ITANT te Heemstede Postbank ABN/AMRO België: t.n.v. Stichting ITANT te Gent BBL EUROTAS Betalingen t.n.v. Stichting EUROTAS ING bank In Creatieve Leegte van Lenne Gieles lezen we hoe het voor de ziel een enorme bevrijding is in die leegte te verkeren. Een half jaar geleden, in PANTA 44, schreef Frank Visser over Integrale spiritualiteit : het laatst uitgekomen boek van Ken Wilber, waarin deze de opbouw van de oude en de nieuwe spiritualiteit overzag. Nu kijkt Frank met Dustin DiPerna naar hetzelfde thema onder de titel: Integrale Religieuze Studies. Aan de energieke kant van het bestaan zien we de activiteit die nu ontplooid wordt. Om concrete ideëen over een transpersoonlijk perspectief in het maatschappelijk leven en de politiek te formuleren is er volgens Jan Roelofs een lange periode van bezinning nodig Kees Aaldijk toont de uitgebreidheid van dit onderwerp en de vele dimensies die onder ogen gezien moeten worden aan door het laten bloeien van duizend bloemen. In zijn artikel bespreekt hij hoe nodig het is een politiek antwoord te vinden voor mensen die leven in vele verschillende stadia van bewustzijn. Steeds is het weer een vreugde om in de ervaringswereld te mogen treden van een van onze mensen die het Innerlijk Vuur verwoordt. Karel Klumpers ondervindt daarbij de steun van de boeddhistische monnik Tich Nhat Hanh. In dit proces wordt hij deelachtig aan het religieuze integratieproces. Bij het op de hoogte blijven van de geschiedenis van de westerse beschaving is het volgens Huub Drenth van betekenis om te zien dat we veel geleerd hebben van hoe de christelijke kerken zijn omgegaan met hun eigen fantomen: de hekserij. Er wordt me vaak gevraagd om het transpersoonlijke te definiëren en daarom vroeg ik onder een voordracht gedurende het EUROTAS congres aan de deelnemers om hun definities spontaan binnen enkele minuten neer te schrijven. Op kleine velletjes stroomden de antwoorden, die getuigden van een grote diversiteit, binnen. Hieronder enkele vertaald weergegeven. Alle definities beginnen met: Het transpersoonlijke is ons bewustzijn dat niet is beperkt tot het persoonlijke niveau. Het is in staat zich uit te breiden en zich te verenigen met het hoogste bewustzijn dat de bron van alles is.... is de weg naar de diepste lagen van de psyche, het oneindige punt van waarheid en de oneindige ruimte van het universum.... toegang hebben tot het essentiële Zelf.... is de plaats waar ik een ontmoeting heb met de diepste en grootste mystieke plaats in mij.... is een psychologie en therapie die de helende kracht van veranderde toestanden van bewustzijn insluiten.... in essentie het steeds doorgaand gewaarzijn van de spirituele dimensie van het leven dat ieder aspect van het bestaan doordringt.... is een beweging naar vrijheid die de gewone beperkingen van gewaarzijn overschreidt.... is het harmoniseren van de polariteiten van het menselijk leven, vrouwelijk en mannelijk, aarde en hemel, spiritueel en schaduwzijde, lichaam en ziel en meer bewustwording. de transpersoonlijke therapie is een psychotherapie die de spirituele dimensie van het menselijk wezen insluit en ook de heiligheid van het leven en de onderlinge verbondheid van alles. 3

3 Creatieve leegte Lenne Gieles Zero Point weten dat je op je bestemming bent. Activiteit waaruit als verheldering je keuze en je zielenintentie oplichten. Je schept zelf de voorwaar- afgelopen tien jaar zie ik hetzelfde thema in steeds andere gezichten terugkomen. Als zelf- Het gebied van niets is voor ons mensen stroomt zo voort uit de energie die door je den om leegte te gaan ervaren in je dagelijks verloochening, zelfoverschatting, behoef- moeilijk te bevatten, tegelijkertijd vindt alle heenstroomt en niet uit een plicht of een moe- leven. Je lichaam is hierbij een mooie graad- te aan erkenning, als liefde voor het geboorte en creatie van daaruit plaats. Zero ten. Actie is geen offer maar een vreugdevolle meter. Ze kan je eraan helpen herinneren dat geheel en de wens om daaraan bij te dra- Point, het nulpunt of de leegte van het uiting van beschikbaar zijn. Door op deze wijze je het directe pad hebt verlaten en bezig bent gen, als oververmoeidheid. Het lijkt erop moment is het oneindige veld van energie dat steeds bewust terug te keren naar je oor- met dóórgaan op een oude weg, met overle- dat het afleren hiervan vraagt om een ons omringt en doordringt, en dat tegelijk sprong en in het moment zelf te blijven, schud ven. Dit is een vorm van onbewustheid die radicale daad die recht doet aan mijn alles en niets is. Het is zowel een veld als een je oude patronen van je af. In je werk als bege- wordt gesignaleerd door je lichaam en je wel- zielenweg. Het radicale van liefde in actie punt waarin alles verschijnt en verdwijnt. leider kun je vanuit de leegte een heldere spie- bevinden. die in dienst staat van het hoogste in Alle creatie komt voort uit de leegte die door gel zijn voor anderen. Het nulpunt is de stille Hieronder geef ik een kleine schets van mijn mezelf, is iedere minuut werkzaam van- wetenschappers het Zero Point Field wordt ondertoon van waaruit precies het juiste dagelijkse beslommeringen en hoe mijn keuze uit de stilte. genoemd en in het Oosten Shunyata. opkomt: het geeft je leiding en energie in je en intentie daarin werkzaam zijn. Iedereen kan contact krijgen met dit nulpunt. werk. Maar ook als ik goed in mijn vel zit en Door je aandacht te richten op de stilte ga je s Morgens bij het wakker worden, heb ik soms energiek ben, kan de leegte in de verdruk- direct met je bewustzijn door de verdichting van de vormwereld heen, je gaat door iets in Niets in je dagelijks leven het gevoel van nog te moe zijn om de dag te beginnen. Mijn lichaam geeft met zwaarte en king komen. Juist dan ga ik vaak aan de slag, stort me er helemaal in en dan niet-iets. Het is het bewustzijn zelf, een veld stijfheid te kennen, dat het nog niet voldoende sluipt het mechanisme binnen van van nieuwe mogelijkheden dat zich opent in You are no-thing at all, is uitgerust, dat er nog restanten van spanning mezelf erin te verliezen. Wat ik verlies is de stilte. Het universum wil scheppen, door and you know it. en emotie van mezelf of anderen zijn los te de grond van waaruit mijn actie kan jouw unieke scheppende vermogen heen. Als Gangaji laten. Dit is een dag die letterlijk vraagt om opbloeien, de stille ondertoon. Ik mis het niet- je in het nulpunt verblijft, begint daar een niets en, ondanks dat ik dit weet, stap ik regel- iets dat mij energie en inspiratie geeft in mijn nieuwe creatie. Daar ben je dicht bij je oor- Voor het ego, dat erg gebaat is bij belangrijk, matig in de valkuil van doorgaan met bezig bezige bestaan. sprong en kun je ervaren dat je die zelf bent. Vandaaruit begint het leven nieuwe vorm aan goed, groot zijn, is no-thing even slikken. Voor je ziel is het een enorme bevrijding, omdat het zijn, in plaats van te luisteren naar mijn lichaam en te stoppen. De leegte, het niet-iets- En dan de momenten, de dagen en weken dat ik De leegte, te nemen, een vorm die jij manifesteert. We zijn te vaak bezig met in stand houden alleen. waar is. Het is de natuurlijke gang van de veranderende wereld om van niet-iets naar iets, doen, is voor mijn persoonlijkheid niet aan de orde. Ik zal dus zelf, vanuit een diepere laag een wel beschikbaar ben vanuit mijn nulpunt. Werkelijk alles ziet er dan anders uit. Het het niet-iets-doen, We willen voortzetten, vastleggen wat er al is. Terwijl je juist vanuit dit nulpunt steeds iets en van iets terug naar niet-iets te gaan. Ik heb de pijn die hier bij mensen mee verbon- keuze moeten maken die anders is, dan mijn conditionering me onbewust nog steeds voor- opstaan zelf is vreugdevol. De glans en de kleuren van de stoffen die ik aantrek zijn weldadig, is voor mijn nieuws kunt creëren. Vandaaruit kun je schrijven, dansen, een vergadering voorzitten, je den is sterk gevoeld toen mijn moeder, vanuit een leven met 13 kinderen in een groot huis en schrijft. En ook al is er niets tegen om een ochtend niets te doen en in mijn warme bed te blij- de stilte spreekt uit alles wat ik aanraak en raakt mij in alles aan. Ik ervaar ruimte en ook persoonlijkheid huis inrichten en met je kinderen spelen. met een vol en zinvol leven, werd overgebracht naar het bejaardentehuis. Daar had ze alleen ven, een lekker gezond ontbijt voor mezelf te maken, dat mooie boek nu eindelijk op te pak- de rust om aandachtig en liefdevol om te gaan met de kleine dingen. Het ontbijt en de warmte niet aan de orde. Overgave aan de leegte wil niet zeggen dat je inactief wordt. Je bent juist op een natuurlijke wijze actief, niet als reactie op een impuls van nog een nachtkastje en niets meer te doen. Ze had hier zelf geen moeite mee: Na het opbouwen komt het afbreken en de berusting daarin ken en ervan te genieten, ik sta op en kleed me aan. Ik heb geen aandacht voor de kleding van deze dag, zet snel de verwarming aan en zie de van de thee wordt door me geproefd en gewaardeerd. Bij het binnenkomen in de woonkamer komt er schoonheid en stilte, lichtval en Ik zal dus zelf, vanuit een diepere buitenaf, maar doordat je de energiestroom volgt. Je gehoorzaamt aan je ware natuur. De vanzelf zei ze me. Alles werd zo eenvoudig voor haar, dat ik er zelf in mijn drukke bestaan mogelijkheden liggen om deze dag weer een paar opgestapelde klussen te klaren. Altijd is er glans uit alle hoeken van de kamer naar me toe als een welkom thuis. Ik neem de tijd voor de laag een keuze overgave daaraan maakt je juist tot een van toen, altijd van opknapte om bij haar te zijn. Ze heeft zich daar nog weer nuttig wel iets op te ruimen, schoon te maken, uit te werken, af te ronden. De roep om niets smoor dieren en dat kost me geen tijd, integendeel, ze geven me een enorme hoeveelheid energie en moeten maken die vrij mens. Je bent niet meer overgeleverd aan gemaakt door iedere dag bij alle oudjes langs te gaan en even iets aardigs te doen. Ik heb ik in de kiem door gewoon dóór te gaan alsof ik niets gemerkt heb. Mijn lichaam dwing ik om liefde terug. Net even dat aaitje achter de oren, het toespreken, de privé-aandacht voor elk van anders is, dan mijn de eisen van de buitenwereld, maar je overga- veel van mijn moeder geleerd, juist in deze fase van haar leven. Nu zie ik het als echte dienstbaar te zijn aan wat er nuttig en nodig is en mijn ziel staat op de wachtlijst achteraan. de schapen, maakt de leegte voelbaar. Het is de grondstof van de dag en het vult mijn activiteit conditionering me ve aan de creatieve leegte is bepalend voor levenskunst als je dit niets al midden in je leven weet te realiseren en je deze eenvoud Dit patroon van het werk gaat voor het meisje, oftewel voor de ziel, voor de Bron en vóór de met rust en gewaarzijn. Ook mijn dagelijkse wandeling over de heide vlakbij mijn huis is ver- onbewust nog wat je doet. Dit geeft je een geluksgevoel, een kunt toe-eigenen bij alles wat je doet. Leegte vraagt om een daad van de ziel, een daad ruimte die ik daarvoor nodig heb, is al jarenlang een thema. Lezend in de dagboeken van de vuld van een verrukkelijk stilzijn vanbinnen. In zo n staat van zijn loop ik te wandelen, terwijl steeds vooschrijft. 4 5

4 DE ONEINDIGE LADDER Een inleiding tot Integrale Religieuze Studies Dustin DiPerna motorzagen en houtverpulver-machines bezig It is you whose lives are bridging the time zijn om stukken bos te kappen. Vanuit mijn per- that the ancients called no time. In dit hoofdstuk bieden we een algemeen overzicht van vijf opeenvolgende stadia van spiritu- soonlijkheid zou ik weglopen en een andere It is you who will anchor a new wisdom ele oriëntatie: magisch, mythisch, rationeel, pluralistisch en integraal. Ieder stadium heeft, wandelroute opzoeken; vanuit de stilte in rooted in compassion. een bepaalde kwaliteit: Magisch is gebaseerd op macht en neigt naar ritualisme, Mythisch mezelf kan ik het lawaai, de vernietiging omar- Gregg Braden hecht veel waarde aan de lidmaatschap van een bepaalde groep en is absolutistisch, Rationeel men en meenemen in de leegte. Het constante zijn, het niet-iets, is zó aanwezig dat de tijdelijk- Het nieuwe land is reflexief en onderzoekend, Pluralistisch is relativistisch en is gevoelig, en Integraal, tenslotte, is allesomvattend. heid van de bomen en het oorverdovende Diep in mezelf leeft een weten van hoe het In al de onderstaande voorbeelden geven we aan in welke historische perioden deze vormen lawaai daar moeiteloos in opgaan. kan zijn. Ik noem dat graag Het nieuwe land. van bewustzijn dominant waren. Omdat mensen hun ontwikkeling bij het begin beginnen en Tegelijkertijd voel ik pijn over de manier waarop Een van de kenmerken van het nieuwe land is, in verschillende stadia ophouden te ontwikkelen, komen alle vormen van bewustzijn die hier- dit gebeurt: veel te snel, zonder aandacht, zon- dat mensen zowel in de vormwereld, als in de onder staan beschreven nog steeds allemaal voor tegenwoordig. der gevoel. Niets woont in alles, ook in deze val- energie van de ziel als in de leegte van essentie Dustin DiPerna is afgestu- lende kreunende bomen, in de mannen die dit werk dagelijks doen, in de machines en in de pijn die ik voel. Ik besef dat kiezen voor leegte leven. De identificatie met de beperkte menselijke staat, met het lichaam als uitgangspunt en eindpunt, is hier opgeheven. Ook de ziel Magisch Gericht op macht en ritualistisch De historische spirituele pioniers van deze periode noemen we meestal sjamanen. deerd aan de Cornell University en is auteur van het nog te verschijnen boek wil zeggen, dat ik kies voor de leegte in alles, zonder uitzondering. Waar ik, vanuit mijn persoonlijkheid gezien, geïrriteerd zou zijn en snel wordt beleefd en gezien in alles wat leeft. De ziel zal hierdoor haar oorspronkelijke frequentie terugkrijgen en ook haar oorspronkelijke Iemand in deze fase neigt tot een letterlijke interpretatie van de geschriften, vaak gebaseerd op één of twee verzen of soetra s in het Mythisch Groepsbewust en absoluut The Infinite Ladder: An Introduction to Integral Religious Studies. Dustin zou weglopen, loop ik nu te wandelen, terwijl ik vermogen om medeschepper te zijn. Ze is bijzonder. Hij houdt zich overdreven bezig met In dit stadium van religieuze orientatie ver- heeft twee jaar gewerkt op vreugde voel om het simpele feit dat ik de leeg- immers een deel, een aspect van essentie die macht, en misschien met het bovennatuurlij- schuift iemands aandacht van de bevrediging het Integral Institute van te als genadevolle aanwezigheid blijf voelen alle kenmerken van essentie in zich draagt. ke. Magische mensen houden van riten en van de eigen behoeften en ego-gerichte nei- Ken Wilber en wijdt zich door alles heen. De aanwezigheid is verbindend In het nieuwe land ben je dus schepsel èn rituelen en kunnen heel bijgelovig zijn. gingen naar een nadruk op rol en identiteit. momenteel fulltime aan en er blijft contact bestaan tussen mij, de wer- schepper, vorm èn licht, geluid èn stilte tege- Iemand in dit stadium vermijdt straf en streeft Vaak houdt iemand met een mythische religi- studie en schrijven. Dit kende mannen en de bomen. lijk. naar beloning. Hij kan de neiging hebben de euze oriëntatie nog steeds vast aan een letter- artikel is een enigszins verantwoordelijkheid en de schuld buiten zich lijke interpretatie van de geschriften. Iemand ingekorte voorpublicatie In gezelschap van andere mensen is het beoefe- Een tweede kenmerk van de energie van het te plaatsen. Hij of zij heeft een pre-conventio- in dit stadium kan de behoefte voelen aan een van hoofdstuk 6. nen van leegte nog een grotere uitdaging voor nieuwe land is eenheid. Er is een voortdurend nele moraal, of misschien het begin van een persoonlijke relatie tot God. In de islam maakt mij. Vooral bij de dagelijkse problemen, conflict- samengaan van alles wat is, niets wordt uitge- conventionele moraal. Hij of zij zal weinig con- deze periode een verdieping mogelijk van de jes, oordelen die ik hoor over anderen, mislukte sloten, gedegradeerd, beoordeeld. Alles past in sideratie hebben voor anderen. Goed of fout overgave aan Allah. Christenen voelden in deze Lenne Gieles pogingen om iets goed te doen, is het bewaren van de leegte in mezelf een verademing. Er het totale plan van de schepping en wordt omarmd geaccepteerd en geliefd. Bij dit inclu- worden meer bepaald door impuls dan door authoriteit of ratio. De angst voor wraakzuch- periode de behoefte aan een ware intimiteit met Jezus. Hindoes voelden zich meer aange- Lenne is mede-initiatief- wordt een probleem verteld, ik blijf leeg; de sief-zijn, is er een verbondenheid voelbaar tus- tige goden (of een enkele God) houdt deze trokken tot bhakti-yoga, een praktijk die te neemster van de Academie ander windt zich op, ik blijf leeg; ik zie weer- sen alle wezens en alle universa. Dit nieuwe mensen meestal in het gareel. maken heeft met liefde en devotie tot God. In voor Transformatiewerk. Ze stand om me heen, ik blijf leeg. Leeg wil niet land wens ik ook van harte toe aan onze deze fase verschaft het persoonlijke geloof een heeft een praktijk in zeggen dat ik onverschillig ben, maar dat ik beroepsvereniging: De ene geest van liefde Historisch gezien is dit niveau van religieuze diep gevoel van betekenis en de moed om te Essentie-coaching, geeft thuis blijf. Ik blijf aanwezig bij dat wat er verbindt ons allen en alles om ons heen in een oriëntatie het meest dominant geweest in het leven. Waarden zijn gericht op de waarheid supervisie en spirituele ver- gebeurt. Ik loop niet innerlijk weg, maar blijf bewust Zijn. Westen voorafgaand aan de komst van het en als gevolg daarvan is er een absoluut gevoel diepingsdagen. Daarnaast waar ik ben. Ik ga niet mee in de vicieuze cirkels christendom, vooral in de op de aarde gerichte, van goed en kwaad. biedt ze de volgende jaar- waar mensen zichzelf in vastdraaien. Ik ga niet Onze ziel is een straal van de spirituele zon heidense religies. De magische oriëntatie heeft Iemand in deze fase hecht waarde aan struk- trainingen aan: Ingangen mee in de zelfrechtvaardiging en de wijzende en gedraagt zich precies hetzelfde als een ook gebloeid in de animistische stammen van tuur en orde. Hij of zij is bereid de eigen impul- naar spiritueel begeleider- vinger naar de ander. Ik blijf stil en aanwezig zonnestraal ten opzichte van de zon. het Midden Oosten voorafgaand aan de een- sen te bedwingen in ruil voor een beloning in schap en: Essentie-Coaching. en zie daardoor wat er echt aan de hand is. De straal kan niet anders dan een deel wording onder de mythische God van Moham - de toekomst. Iemand met een mythische reli- Lenne is aangesloten bij de Mijn waarnemende ziel kijkt door de spelletjes van de zon zijn med. In het Oosten was deze vorm van religi- gieuze oriëntatie is ook gevoelig voor het oor- RING (A-lid) en lid van de heen en brengt een andere energie in de situ- en de zon kan niet anders dan de straal euze oriëntatie prominent aanwezig voordat deel van de groep, en wordt in het gareel NVTM, VNGN en NVBT. atie die helend kan werken. Tegelijkertijd kan ik uitstralen. de Upanishads geschreven werden; tijdens gehouden door middel van gevoelens van Tel.: de menselijke kant begrijpen, de uitvlucht, weg En zo zijn wij gewoon stralen van God. deze historische periode in de hindoe-traditie schuld. Iemand in dit stadium heeft het ver- Website: van alle onderliggende pijn en afscheiding. Ik Irina Tweedie waren velen volledig in beslag genomen door mogen om logisch te denken, maar denkt in de blijf aanwezig. brahmaanse riten en rituelen. meeste gevallen niet na over het denken zelf, 6 7

5 of over de vraag of het eigen geloofssysteem bewijzen en de ervaring. Democratie en de- Het Rationele niveau van oriëntatie deed het moder- samenhangend is. Dit wordt ook meestal als meeste-stemmen-gelden worden als aantrek- ne tijdperk in het Westen ontstaan. De waardensferen een etnocentrisch niveau van ontwikkeling kelijk gezien als middelen om vrede en orde te van kunst, moraal en wetenschap werden onafhanke- gezien. De neiging bestaat om waarheid en bewaren. lijk en waren vrij om hun eigen waarheden na te stre- rechtvaardigheid te betrekken op de eigen Het wordt nu ook mogelijk na te denken over ven. Maar het was ook vanwege deze oriëntatie dat groep, en de visie van anderen als verkeerd, de eigen gedachten en geloofsopvattingen. het Westen voor het eerst spirituele repressie onder- ongodsdienstig of als niet in lijn met de rechte Men heeft niet alleen meningen, men kan er ging. Kunst, moraal en wetenschap kwamen tot bloei, weg te zien. Iemand in het mythische stadium ook iets mee doen. De nadruk op uiterlijke aut- maar afgezien van een paar pogingen (bijv. het mist het vermogen om geheel als individu te horiteit begint hier af te nemen. In plaats Deïsme van Thomas Paine), werd spirituele ontwikke- denken, en dus blijven de moraal en het gevoel daarvan begint men naar binnen te kijken. Het ling onderdrukt en beperkt tot een mythische oriën- van wat goed en slecht is op een conventioneel morele kompas komt binnen het individu tot tatie. niveau. Vaak worden ethische waarde-oordelen gebaseerd op de een of andere uiterlijke authoriteit (bijv. de eigen groep, de Kerk, de ontplooiing, waardoor men in staat is de diepere principes te zien die ten grondslag liggen aan wetten en geschriften. Pluralisitsch Relativistisch en gevoelig heid. Als gevolg daarvan hecht men er op dit niveau waarde aan dat iedereen de gelegenheid krijgt te Deze revolutie van Koran, de Vedas, dharma of plicht). In deze fase is iemands sfeer van zorg en com- Men begint in dit stadium in te zien dat dingen niet spreken en gehoord te worden. Besluiten worden pas Historisch gezien bereikte deze periode zijn passie voor het eerst wereld-centrisch, en is de zwart/wit hoeven te zijn. Men voelt zich op zijn genomen totdat men tot de een of andere vorm van verdraagzaam- hoogtepunt in de Middeleeuwen. De authoriteit van de kerk in het Westen en zijn hiërar- notie van verdraagzaamheid gemeengoed geworden. In plaats van je met anderen te ver- gemak met paradoxen, en begint daarvan zelfs te houden. Pluralistische mensen erkennen de diepe consensus is gekomen. Dit niveau veracht meestal de hiërarchie zoals die heid, culturele chische structuur zijn perfecte voorbeelden van dit stadium. In het Oosten zien we dit eenzelvigen op basis van ras, religie, cultuur of geloofssystemen, begint men in te zien dat we waarheid dat alle tradities simpelweg unieke perspectieven zijn op de ene Uiteindelijke Werkelijkheid. voorkwam in de vroegere mythische en rationele stadia, omdat die zo dominant en onderdrukkend was. vermenging, en niveau van functioneren terug in de strikte toepassing van het kastenstelsel en de sociale allemaal eenzelfde verbinding met elkaar gemeen hebben. Uit dit inzicht komt het idee Pluralisme gaat verder dan de verdraagzaamheid die in de rationele stadia tot uitdrukking kwam, doordat Vanuit dit gezichtspunt is het hele idee van stadia van ontwikkeling verwerpelijk, aangezien het niet juist is intellectuele geleerdheid, waar- hiërarchie. Rationeel Reflexief en onderzoekend voort van universele mensenrechten. In het Oosten is dit niveau van oriëntatie verbonden met een op grote schaal naar binnen men nu niet alleen verdraagzaam is maar ook aktief andere religieuze tradities omarmt. Mensen op dit pluralistische niveau beginnen te beseffen dat hun religieuze geloofsopvattingen diepgaand door de aan het ene niveau meer waarde te hechten dan aan het andere. In dit stadium zien we een verwarring ontstaan tussen dominerende en gezonde hierarchieën. Er betaat in dit stadium een neiging om het Mensen op dit niveau van ontwikkeling begin- keren, en met het schrijven van de Upanishads eigen cultuur zijn beïnvloed. Als gevolg daarvan gaan hele idee van hierarchie dan maar te verwerpen. voor de grondslag nen vragen te stellen over hun eigen geloofs- rond 600 v. Chr. De nadruk kwam in deze ze aktief op zoek naar andere spirituele systemen. Zij opvattingen. Ze beginnen hun mythen die ze periode te liggen op de realisatie van het zoeken daarnaar niet met als doel zich te bekeren tot Historisch gezien kwam het pluralisme waarschijnlijk werd gelegd in het eens klakkeloos geloofden nu te onderzoeken, Absolute Zelf in het hindoeïsme en op leegte die andere geloven, maar om een ander perspectief in voor het eerst op in een klein aantal geleerden in de om een diepere betekenis te kunnen vinden. en Nirvana in het boeddhisme. te nemen, om uit te zoeken hoe het gezichtspunt van tijd van de Westerse Verlichting, maar werd het pas Midden Oosten, Voor het eerst beseffen mensen dat ze het vermogen hebben om een eigen mening erop na We zien dit niveau van oriëntatie ook verschijnen in het Midden Oosten tijdens de Gouden een ander dat van zichzelf kan aanvullen. Ze beginnen zich af te vragen: Welke vormen van kennis ontbreken dominant in het Westen in de jaren zestig in plaatsen als (maar zeker niet beperkt tot) Frankrijk en de VS. Tot maakt de weg vrij te kunnen houden, buiten de beperkingen die door de groep of de geschriften worden toege- Eeuw van de islam ( ). In deze periode was Baghdad een centrum van handel, cul- in mijn eigen religieuze systeem, waar zitten mijn blinde vlekken? Net zoals rode brillenglazen je niet in op de dag van vandaag vormt het pluralisme, dat vaak geassocieerd wordt met het postmoderne denken, voor de Europese staan. Vanwege het pragmatische en reflexieve tuur, geleerdheid en kunst. Moslims, joden en christenen leefden samen zonder noemens- staat stellen rood te zien, zo begint de conjunctieve mens andere tradities te onderzoeken om uit te vin- een van de meest prominente stemmen in godsdienstwetenschappelijke kring. Verlichting. karakter van dit stadium kunnen mensen agnosticus of atheïst worden, beide een gezonde uitdrukking van een religieuze oriën- waardige conflicten. Moskeeën waren het hele weekend vol, iedere groep had zijn eigen Sabbath op de een of andere dag. (Dit resul- den wat zijn eigen specifieke bril hem niet in staat stelt te zien. Religieuze ervaringen worden voor het eerst vergeleken met ervaringen zoals die in andere Integraal alomvattend en gericht op ontwikkeling tatie in dit stadium. Soms wil een extreem teerde in een verdeling die we vandaag de dag wereldtradities beschreven worden. Nu we het perspectief van andere religieuze tradities rationele oriëntatie die de vorm aanneemt van nog steeds kennen: moslims houden hun ere- De mensen op dit niveau hechten veel waarde aan de hebben ingenomen, de tekorten in onze eigen opvat- een atheïstische standpunt alle lagere vormen dienst op vrijdag, joden op zaterdag en chris- verbondenheid met andere mensen. Ze hechten niet tingen hebben aangevuld, en we ons hebben losge- van religieuze expressie uitroeien, omdat deze tenen op zondag). Deze revolutie van ver- alleen waarde aan de gemeenschap maar aan de een- maakt van de beperkende perspectieven van onze onvolwassen en kinderachtig zijn. Men gaat draagzaamheid, culturele vermenging, en heid en gelijkheid van alle mensen. Met gevoel voor eigen cultuur, komen we in dit stadium innerlijk tot grote waarde hechten aan autonomie en onaf- intellectuele geleerdheid, waarvoor de grond- de noden van anderen begint dit stadium in te zien rust. Mensen hebben in dit stadium in zichzelf een hankelijkheid. Men begint de waarde te ont- slag werd gelegd in het Midden Oosten, maakt dat de-meeste-stemmen-gelden uit kan lopen op de centrum gevonden met betrekking tot hun persoon- dekken van de wetenschappelijke methode, de weg vrij voor de Europese Verlichting. onderdrukking van de minderheid door de minder- lijke geloofsopvattingen. Het zoeken naar een indivi- 8 9

6 Spiritualiteit en politiek- deel een Kees Aaldijk duele waarheid, die begon met de geweldige denkers uit de vorige eeuw. Filosofen als onderzoekingsdrift van rationele religieuze Gebser, Aurobindo en Wilber, die hun uiterste In het vorige nummer van Panta deed Jan Roelofs een oproep om de lezers te betrekken bij zijn oriëntatie, begint zich te bevestigen als men in best hebben gedaan om de bijdragen van Oost plannen voor de introductie van een spirituele politiek in Nederland. Daar schaar ik me graag de waarheid begint te leven. Spirituele erva- en West, Noord en Zuid te integreren. Integrale achter, ik was ook aanwezig bij zijn eerste bijeenkomst eerder dit jaar. Gelukkig weet ik niets ringen komen regelmatig voor. religieuze oriëntatie vormt de voorhoude van van politiek en nog minder van spirituele politiek dus ik kan me, ongehinderd door kennis, in Met een duidelijker beeld van het universum bewustzijn van deze tijd, en wordt aktief beoe- de discussie mengen. In deze Panta een eerste bijdrage; het tweede deel ervan zal in Panta 47 begint men te vragen naar meer integratieve, fend op plaatsen als het Integral Institute en verschijnen. open systemen. Integrale religieuze oriëntatie ziet de waarde van zowel gelijkheid als waardeverschillen. Men heeft een diep verlangen het Integral Spiritual Center. Geen hokjesdenken graag! Laat duizend bloemen bloeien De spirituele dimensie waar Jan Roelofs voor Christenen. Deze hele Panta zou gemakkelijk gevuld kunnen worden met de rampen die het de wereld te begrijpen, orde te scheppen, en de Het is niet onze bedoeling in het geval van reli- pleit is volgens hem in geen enkele politieke gevolg zijn van spirituele politiek. Als je dui- velden van kennis die eerst zo gescheiden van gieuze oriëntatie om mensen of een bepaalde partij van dit moment herkenbaar aanwezig. zend bloemen laat bloeien, dan kunnen daar elkaar leken te organiseren. Men wil kennis en altitude in hokjes te stoppen. Ook mag je niet Dat zal lang niet iedereen met hem eens zijn. ook gemene distels tussen zitten die ik liever ervaring omtrent andere religies, niet alleen neerkijken op lagere stadia. Zoals Ken Wilber Ik denk dat de drie gereformeerde mannen- niet in mijn tuintje zou willen hebben. om het eigen inzicht aan te vullen, zoals het benadrukt, heeft ieder mens het recht om op broeders die de leiding van onze regering vor- geval was in het pluralistische stadium, maar ieder niveau van ontwikkeling te stoppen met men daar toch heel anders over zullen denken. Een tweede probleem dat Roelofs aangeeft is, ditmaal om het proces in kaart te kunnen ontwikkelen. Door de treden van de ladder dui- Dat brengt ons dan direct bij het eerste pro- dat op het spirituele bewustzijnspad niet brengen voor de reizigers die volgen. Spiritua - delijk te beschrijven kan iedereen zo gezond bleem dat Roelofs aanroert bij zijn beschou- iedereen op hetzelfde punt staat. Hij vindt dat liteit is niet langer iets wat kan worden mogelijk worden, in welke stadium van ont- wing over spirituele politiek: Wat bedoelen we geen bezwaar, maar toch lijkt juist dat de oor- gekoesterd als een ding, het is iets wat volledig wikkeling iemand zich ook bevindt. Het is niet met spiritueel vraagt hij zich af, en is het wel zaak te zijn van de ontsporingen die hierboven deel uitmaakt van ieder moment, waardoor onze zaak erop te wijzen waarin anderen nodig dat we het daar ook over eens zijn? De zijn genoemd. Laten we dus eens kijken naar het onontkoombaar is geworden. tekort schieten. Misschien gaan mensen, oplossing die hij aandraagt is even simpel als dat bewustzijnspad en hoe spirituele politiek Als we ooit een geholpen door een uiteenzetting als de boven- vanzelfsprekend, Kunnen we niet tien of hon- er op de verschillende treden uit zou kunnen Integrale religieuze oriëntatie is uniek omdat staande, zelf wel bewust ernaar streven zich te derd of duizend bloemen laten bloeien, stelt zien. wereld met meer ze nu een ontwikkelingsperspectief kent. Dit ontwikkelen. hij voor. Een plattegrond voor dat pad kunnen we perspectief maakt het mogelijk alle niveaus Als we ooit een wereld met meer compassie en onder andere vinden bij Ken Wilber. Ook Spiral compassie en ruim- van oriëntatie die eraan vooraf zijn gegaan te omhelzen, van magisch tot mythisch, tot ratio- ruimdenkendheid willen krijgen, dan moeten deze stadia van religeuze oriëntatie bekend Je hoeft maar om je heen te kijken om te zien dat er overal spirituele politiek is. In The book Dynamics geeft inzicht in onze verschillende bewustzijnsniveaus en in de maatschappelij- denkendheid wil- neel, tot pluralistisch. Integrale religieuze oriëntatie ziet in dat deze niveaus de funde- gemaakt worden aan alle relgieuze tradities van de wereld. Onze religieuze tradities bezit- on Bush, van Eric Alterman en Mark Green lezen we dat het indrukwekkende zelfvertrou- ke en politieke aspecten daarvan. Ik zal hier uitgaan van een indeling van Henry Laurency. len krijgen, dan ring vormen voor de hogere stadia. Zonder deze lagere niveaus van ontwikkeling zouden ten de sleutel voor deze vooruitgang. Het verduidelijken van het pad en het erkennen van wen van president Bush gefundeerd is op de aanname dat hij door God geroepen is om de Die vind ik persoonlijk het meest overzichtelijk en ze sluit goed aan bij de Spiral Dynamics. moeten deze stadia de integrale (en hogere) niveaus niet mogelijk zijn. de waarde van elk niveau van religieuze oriëntatie als geldig en authentiek, zal het stigma natie te leiden. Bush ziet zichzelf als een in - strument van de Goddelijke Voorzienigheid en Doel van onze ontwikkeling is ons bewustzijn te ontplooien om zo een autonoom en krach- van religeuze Alle perspectieven worden in beschouwing genomen zonder een daarvan te bevoordelen. en de weerstand weghalen die momenteel het overstijgen van de mythische religieuze oriën- met zijn beleid meent hij een Goddelijke missie te vervullen. Is dat spirituele politiek of tig zelf te worden, dat een waardevolle bij- oriëntatie bekend Daardoor kan een duidelijker beeld van het geheel ontstaan. Men is niet langer beperkt tatie in enkele wereldtradities omgeeft. niet? Dat dit soort benaderingen niet altijd even gemaakt worden tot het eigen ego. Er is een ruimtelijkheid die het mogelijk maakt moeiteloos om te schake- Dustin DiPerna 2007 Vertaling: Frank Visser heilzaam hoeft te zijn, kunnen we lezen in de Twentieth Century Atlas - Historical Body aan alle relgieuze len naar andere perspectieven en toestanden van bewustzijn. Men ervaart zijn eigen ik- De complete versie van dit artikel, waarin veel ver- Count. Hier wordt een overzicht gegeven van het aantal slachtoffers dat het gevolg is van tradities van de besef als niet anders dan dat van ieder ander levend wezen, een ik-besef dat zachtjes terug- wijzingen voorkomen naar wetenschappelijk onderzoek (Piaget, Kohlberg, Fowler, Cook-Greuter, religieuze conflicten. Het geeft een opsomming van meer dan 40 oorlogen die in de loop wereld. lacht iedere keer dat ze is herkend en erkend. Beck & Cowan, Wilber) en ook de mystieke dimensie van religie in de diverse stadia wordt belicht is der eeuwen om voornamelijk religieuze motieven zijn gevoerd en waarbij honderden Historisch zien we integrale denkbeelden te vinden op: miljoenen slachtoffers zijn gevallen, waaron- gepresenteerd worden door een handjevol der 80 miljoen Moslims en 70 miljoen 10 11

7 worden in subniveaus waardoor de verschil- zien. Eenvoudige mensen hebben daarom behoefte drukken op het leven. Men is niet in staat om algeme- lende ontwikkelingslagen vloeiend in elkaar aan een rechtlijnige godsdienst met simpele voor- ne opvattingen te nuanceren en leeft daarom vanuit overlopen en de grenzen ertussen vervagen. schriften en duidelijke sancties. Het oude testament onwrikbare dogma s. Iets is waar of niet waar, hoe Deze indeling ziet er als volgt uit: met zijn tien geboden is daar een voorbeeld van. onrealistisch die waarheid ook mag lijken. Er wordt Mensen die wat verder ontwikkeld zijn, zullen behoef- niet geoordeeld op basis van rationele overwegingen, 1. Mensen die overwegend leven vanuit een te krijgen aan een religie met meer nuanceringen, maar op basis van oude patronen die een emotionele identificatie met hun emoties zoals bijvoorbeeld het nieuwe testament met de stabiliteit geven. Tradities en conventies bepalen dan Traditionalisme, mensen die leven vanuit Bergrede. Spirituele politiek dient al die verschillende ook het gedrag en als gevolg daarvan zijn individuen de lagere emoties (niveau 48: 5-7 en 47: 7). mensen op al die niveaus te inspireren en een struc- vervlochten met de gemeenschap. Men kan zich hier Beschaving, mensen die leven vanuit het tuur te bieden die recht doet aan hun verschillende niet aan ontworstelen omdat het eigen zelf nog lagere denken (niveau 48: 4-6 en 47: 6,7). behoeften. onvoldoende is ontwikkeld. De persoonlijke gevoelens Cultuur, mensen die leven vanuit de hogere emoties, (niveau 48: 2-5 en 47: 6,7). 2. Mensen die vooral leven vanuit een identifi- Maatschappelijke ontwikkelingsniveaus van veiligheid en zekerheid zijn afhankelijk van de mate waarin men zich verbonden weet met de gemeenschap. Op het traditionalistische ontwikke- catie met hun denken Omdat elke trede van onze ontwikkelingsladder er lingsniveau is men net zo van de gemeenschap Humanisme, mensen die leven vanuit het anders uitziet zullen we eerst eens in vogelvlucht ken- afhankelijk als een kind van zijn moeder en men zal hogere denken, (niveau 48: 2-5 en 47: 4,5). nis maken met al deze niveaus. daarom blindelings de gemeenschappelijke tradities 3. Mensen die voornamelijk leven vanuit een verdedigen. Afwijken hiervan wordt als een bedrei- drage kan leveren aan de evolutie. Aan het identificatie met hun ziel. Traditionalisme (60% van de wereldbevolking) ging ervaren; conformisme is een noodzaak om te begin van onze menselijke incarnatie-reeks Idealisme, mensen die leven vanuit causale Traditionalisme is het ontwikkelingsniveau waarop overleven, met als gevolg dat er een grote weerstand richten we ons vooral op onze omgeving; daar- inspiratie (niveau 48: 1,2 en 47: 1-4). het grootste deel van de wereldbevolking functio- is tegen vreemde of afwijkende meningen. Zoals het door worden we gesteund en daar ontlenen we onze identiteit aan. We maken dan op de De namen die Laurency gebruikt zoals bescha- neert. Het omvat weer een groot aantal subniveaus die oplopen in ontwikkeling. Het traditionalisme Misstanden kunnen daardoor nauwelijks worden gecorrigeerd. Zo kunnen bijvoorbeeld zaken als eer- ontwikkelings niveau van eerste plaats deel uit van een gemeenschap. Pas geleidelijk aan vormen we een autonoom zelf, waardoor we een uniek individu kunnen ving, cultuur, humanisme enzovoort hebben in het normale spraakgebruik een veel algemenere betekenis dan hij eraan geeft. Laurency wordt gekenmerkt door een emotionele werkelijkheidsbeleving en een (erg) laag mentaal bewustzijn. Er is daardoor nauwelijks sprake van reflectie op het wraak en besnijdenis beschouwd worden als een deel van de gemeenschappelijke identiteit die de persoonlijke oordeelsvorming verre te boven gaat. kinderen worden dat zich onafhankelijk van anderen in dienst kan stellen van de mensheid als geheel. gebruikt ze voor specifieke niveaus waarbij de getallen de exacte plaats aanduiden die ze eigen handelen. In zijn eenvoudigste vorm ontbreekt het vermogen om plannen te maken en is er geen grotendeels Voor deze ontwikkeling hebben we wel een innemen op de bewustzijnsladder. Voor de visie voor de toekomst. Men reageert uitsluitend van- samenvalt met groot aantal levens nodig. Elke nieuwe incarnatie is daarbij een nieuwe les en ook een details daarvan verwijs ik naar mijn artikel over Laurency in de vorige Panta. uit de directe emotionele en lichamelijke behoeften en omdat de negatieve gevoelens hier domineren, hun leeftijd, zo valt ook het stapje verder op onze ontwikkelingsweg. Wanneer we in elk leven iets nieuws leren dan ligt het voor de hand dat we met elke nieuwe Religie en spirituele politiek De functie van religie in onze persoonlijke en zijn de mensen op dit niveau over het algemeen snel geïrriteerd en gemakkelijk ontvlambaar. Het denken is nog onvoldoende ontwikkeld om een regulerende bewustzijns- incarnatie ook een beetje wijzer worden. De positie die we op die weg innemen wordt dus maatschappelijke ontwikkeling is van oudsher, dat ze een bijdrage kan leveren aan de ont- invloed te hebben op de emoties. Vooral de mannen hebben daardoor weinig controle over hun driften. niveau van individuen voor een belangrijk deel bepaald door het aantal incarnaties dat we achter de rug hebben. Zoals het ontwikkelingsniveau van kinderen wikkeling van het bewustzijn. Religie maakt mensen nobeler ; ze brengt hen in contact met ervaringen die je met goedheid zou kun- Men heeft geen breder perspectief dan de onmiddellijke emotionele behoefte-bevrediging en wanneer daaraan voldaan is, bestaat er verder geen motivatie voor een groot grotendeels samenvalt met hun leeftijd, zo valt ook het bewustzijnsniveau van individuen nen omschrijven. Deze helpen hen om een stapje vooruit te zetten op hun bewustzijns- om iets te ondernemen. Passiviteit is dan ook een algemeen kenmerk van het traditionalistische Er kan gemakkelijk een gevoel van minachting en achterdocht ontstaan jegens anderen, die geen deel uit- deel samen met de ouderdom voor een groot deel samen met de ouderdom van hun ziel. In die ontwikkeling onderscheidt Laurency een aantal fasen. Hierin komen ach- pad. Gedragingen die horen bij een bewustzijnsniveau dat lager ligt dan de alledaagse belevingswereld worden als zonde veroor- gedrag. Omdat het denken nog niet zo goed is ontwikkeld, maken van de eigen gemeenschap. Een constructieve samenwerking met vreemden is daardoor vaak moeilijk. Het eigenbelang staat steeds voorop en de hori- van hun ziel. tereenvolgens eerst de lagere emoties, dan het lagere denken, de hogere emoties, het hogere deeld. Het stapje vooruit ziet er op elke trede van ons heeft men weinig mogelijkheden om tot persoonlijke opvattingen te komen. Mensen imiteren elkaar met zon waarbinnen dat belang wordt gezien is heel beperkt. Alleen het belang van vandaag telt. Omdat denken en tenslotte de ziel tot ontwikkeling. bewustzijnspad heel anders uit, zoals ook de als gevolg dat traditionele gebruiken lang kunnen rationele overwegingen voor een belangrijk deel ont- Die niveaus kunnen ook weer onderverdeeld lessen op school er in elke klas weer anders uit- voortduren en een overheersend stempel kunnen breken kan niet worden ingezien dat het eigenbelang 12 13

8 in de loop der jaren het meest gebaat zal zijn bij samenwerking. Naarmate de ontwikkeling binnen het traditionele niveau vordert, wordt het gedrag wel genuanceerder maar het blijft nog lang gekenmerkt door egoïsme. Mensen die deel uitmaken van een traditionele maatschappij hebben geen objectieve waarneming van de werkelijkheid, ze leven in een mythische of magische wereld met als gevolg dat godsdienst voor hen een grote rol speelt. Deze is voor hun ontwikkeling belangrijk, omdat ze helpt de lage, egoïstische emoties te transformeren naar hogere, altruïstische emoties. Omdat het hierbij gaat om eenvoudige mensen die een grote weerstand hebben tegen veranderingen, zijn er krachtige impulsen nodig om die veranderingen te bewerkstelligen. Dat is precies wat hun godsdienst hen kan geven: eenvoudige waarheden, simpele instructies en harde sancties. Al het andere zou tekort schieten. De religie bepaalt wat goed of kwaad is en eist daarbij van de gelovigen een absolute gehoorzaamheid. Voor velen kan de religie van traditionele volkeren daarom rigide en hardvochtig lijken, maar voor hen is het precies wat ze nodig hebben om een innerlijke transformatie te bewerkstelligen. Op dit ontwikkelingsniveau zou een spirituele politiek dan ook deze geloofsbeleving moeten ondersteunen. Beschaving (25% van de wereldbevolking) Met beschaving bedoelt Laurency de bevolkingsgroepen waar het denken zich zover heeft ontwikkeld, dat er een objectieve waarneming van de wereld mogelijk is. Daarbij kunnen de allereenvoudigste emoties worden overstegen. Toch gaat het nog steeds om een ontwikkelingsniveau waarbij primitieve gevoelens slechts door een laagje vernis aan het oog zijn onttrokken. Beschaafde personen leven gelijktijdig in twee werelden. Op de eerste plaats leven ze in een emotionele wereld. Emoties oefenen een grotere invloed op hen uit dan het denken. Beschaafde mensen zijn daardoor in de eerste plaats emotionele mensen. Op de tweede plaats leven ze ook in een mentale wereld. Hun denken maakt een objectieve ervaring van de fysieke wereld mogelijk. Daardoor zijn ze in staat tot wetenschappelijk onderzoek en kunnen ze ook op een academisch niveau functioneren. Het denken wordt echter aangestuurd door emoties, waardoor het wetenschappelijke wereldbeeld gekleurd is door innerlijke overtuigingen en conformisme. Het ontwikkelingsniveau van de beschaving wordt gekenmerkt door het streven de lagere emoties in te perken. Toch is er bij de mensen uit deze groep nog volop egoïsme aanwezig en dit wordt maatschappelijk volledig geaccepteerd. Egoïstisch gedrag is, voor zover niet bij wet verboden, een normale manier van leven. Eigenbelang en het nastreven van het goede leven zijn de norm, want het leven is gericht op het bereiken van materiële genoegens en er is openlijk waardering voor mensen die zo handig zijn om het systeem aan te wenden ten behoeve van hun eigen voordeel. Toch is er op dit niveau tegelijkertijd ook een eerste aanzet aanwezig zich met anderen te verbinden en zich voor anderen in te zetten. Er is een streven om de negatieve emoties te overstijgen. Men realiseert zich, dat men een beter mens zou kunnen zijn, maar het lukt nog onvoldoende om die positieve kwaliteiten ook daadwerkelijk vorm te geven. Het streven naar meer begrip voor anderen lukt alleen onder optimale omstandigheden, wanneer het zichtbaar is of liever nog, wanneer het voordeel oplevert. Religie speelt daarbij een belangrijke rol. Ze creëert situaties waarin uitdrukking kan worden gegeven aan nobele gevoelens. Hoewel de algemene levenshouding er een is van egoïsme, helpt religie de nadruk te leggen op naastenliefde, een innerlijke levenshouding die daardoor sociaal wordt geaccepteerd en gestimuleerd. De religieuze beleving wordt daarbij gekenmerkt door dogma s en gevoelens van superioriteit ten opzichte van mensen die een andere religie aanhangen. Missie en zending zijn van oorsprong een uitdrukking van die superioriteitsgevoelens en met het uitdragen van de eigen overtuiging kan het eigen gelijk en de eigen goedheid worden onderstreept. Cultuur (10% van de wereldbevolking) Bij het bewustzijnsniveau dat Laurency cultuur noemt is het denken niet verder ontwikkeld dan bij de beschaving. In beide gevallen wordt het denken gestuurd door de emoties maar bij de culturele mensen hebben de hogere, altruïstische emoties de overhand. Ze zijn daardoor van nature gericht op een constructieve benadering van hun medemensen. Anders dan de beschaafde personen, hoeven zij hun negatieve emoties niet langer te onderdrukken. Ze ervaren hun omgeving spontaan op een positieve manier en kunnen zich gemakkelijk identificeren met nobele gevoelens. Door hun positieve instelling kunnen ze zich onbevangen richten op anderen, zonder zich bedreigd te voelen. Daarbij hebben ze een vanzelfsprekend begrip voor de behoeften en verlangens van andere mensen. Intolerantie en fanatisme zijn hen vreemd, waardoor ze moeiteloos de mening van anderen kunnen respecteren. Omdat op het niveau van cultuur een afwijkende mening niet als een bedreiging wordt ervaren, is er een grote acceptatie voor andere politieke, maatschappelijke of religieuze opvattingen. Men gunt de ander zijn vrijheid en het recht om zich op zijn eigen manier te ontwikkelen. Er is een algemeen streven naar rechtvaardigheid en solidariteit. Daarbij wordt er niet gestreefd naar perfectie. Het streven is niet dogmatisch; men kan gemakkelijk accepteren dat iedereen onvolmaakt is en zijn beperkingen heeft. Daardoor is men vergevingsgezind en zal men vooral proberen de goede bedoelingen van de ander te zien. De opgave waarmee men zichzelf confronteert is zo goed mogelijk om te gaan met de eigen onvolmaaktheden en die van anderen. Persoonlijke ontwikkeling neemt dan ook een centrale plaats in binnen de culturele maatschappij. Het streven naar verdere bewustzijnsontwikkeling voor zichzelf en anderen speelt een belangrijke rol en daarom hebben mensen op het culturele niveau behoefte aan een persoon of een ideaal dat hen kan inspireren om dat hogere doel te bereiken. Dat ideaal wordt veelal in de kunst of in de religie gevonden. Beide zijn op het niveau van cultuur erg belangrijk. Kunst, in al zijn verschillende vormen, brengt mensen in contact met gevoelens van schoonheid en harmonie. Daardoor kan men zich verbonden voelen met een werkelijkheid die de eigen onvolmaaktheid overstijgt. Religie verbindt hen met gevoelens van liefde. Op het niveau van cultuur kan de religieuze vorm worden losgelaten, waardoor het mogelijk wordt om een spirituele verbondenheid te ervaren die onafhankelijk is van traditionele stromingen. Religie is een hulpmiddel om edele gevoelens te activeren, geen vorm die moet worden nagestreefd. Het verlangen naar heelheid en liefde tilt mensen uit boven zichzelf en helpt daardoor egoïstische gevoelens te transformeren tot altruïstische. Ze kennen gevoelens van vervoering en komen in contact met liefde en schoonheid. Hierdoor zijn ze in staat op een altruïstische manier naar anderen te kijken. Op dit niveau van bewustzijn worden religie en spiritualiteit niet langer ervaren als dwingende dogma s, maar als middel om te komen tot een liefdevolle verbinding met anderen, met God, of met een hoger gevoel van harmonie. In het volgende nummer van Panta zullen we de verdere ontwikkelingsniveaus bespreken en proberen om tot een conclusie te komen met betrekking tot spirituele politiek. Literatuur: Laurency, H.T., (1985). The Philosopher s Stone. The Henry T. Laurency Publishing Foundation: Skövde, Zweden. Kees Aaldijk Transpersoonlijk coach en therapeut. Bestuurslid Vereniging voor Transpersoonlijke Psychiatrie. Tel

9 De geschiedenis van hekserij in West-Europa -Deel 1 Huub Drenth SPIratiedag Van persoonlijke spiritualiteit naar maatschappelijke verantwoordelijkheid 23 september Utrecht Het woord heks heeft in ons taalgebied heel lang een beladen betekenis gehad. Het was de aanduiding voor een vrouw die zwarte magie bedreef, een beeld dat tegenwoordig alleen nog in sprookjes voorkomt. Sinds de jaren vijftig claimen aanhangers van Wicca dat hun religie op het oude geloof in hekserij is gebaseerd, maar met het bedrijven van magie houden zij zich niet bezig. Het lijkt mij daarom zeer de vraag of die claim wel gerechtvaardigd is. Aan Wicca besteed ik in deze serie artikelen geen aandacht, wel ga ik proberen om het verschijnsel hekserij vanuit een aantal verschillende invalshoeken te belichten. Misschien ken je de jaren 70 kreet Als ik niet, wie dan wel? Als nu niet, Deze poging om een nieuwe impuls te geven aan de samenleving kan Het programma is een mix van intuïtieve, mentale en creatieve Inleiding clusie trekken dat het religieuze wereldbeeld wanneer dan? Deze slogan is weer alleen slagen als de manier waarop activiteit, afgewisseld met ruimte De vorm van magie die we aanduiden met de van de jagers en verzamelaars uit de laatste actueel geworden in Nederland. politieke invloed wordt verkregen, voor delen en stilte. term hekserij heeft niet altijd deel uitgemaakt periode van het paleolithicum grote overeen- Vorig jaar vroeg Jan Roelofs een in overeenstemming is met de uit- Onderdelen: van onze cultuurgeschiedenis. Eerst toen de komsten vertoonde met de vorm van animis- aantal mensen bij elkaar te komen gangspunten. Je bent daarom bij Kennismaking Meditatie Mantra - landbouw tot ontwikkeling kwam en kleine me die tegenwoordig als sjamanisme om te bezien of het goed zou zijn deze van harte uitgenodigd om een zang Thoughtstorm Delen over het groepen mensen een vaste woonplaats kozen, bekendstaat. om een spirituele politieke bewe- dag te komen delen, inspireren en thema spiritualiteit en samenleving begon ook hekserij een vast bestanddeel van ging te starten. Na een aantal bij- geïnspireerd worden, denken, voe- Creatieve activiteit Tarot inzichten het dagelijkse leven te vormen. We hebben het Toen ongeveer tienduizend jaar geleden in het eenkomsten is het nu zover dat een len, stil zijn en spelen. Zingen Whatever dan over gebeurtenissen die ongeveer tiendui- huidige Midden-Oosten de eerste tuinbouw- groep mensen definitief ja heeft zend jaar geleden plaatsvonden. Het is dus, culturen ontstonden ging dit gepaard met de geantwoord op deze vraag. Er is een Het doel is om dit nieuwe initiatief De dag wordt voorbereid en bege- gemeten op de tijdschaal van ons totale cul- ontwikkeling van een totaal nieuwe symbo- aantal werkgroepen rond uit te die- te voeden en onze persoonlijke leid door Saskia Kouwenberg en tuurverleden van ettelijke honderdduizenden liek. Uit archeologische vondsten, onder meer pen thema s gevormd; er wordt inspiratie te koppelen aan maat- Peter Van Kan. Ze bezitten ervaring jaren, een relatief jong fenomeen. Maar hoe- afkomstig uit Zuid- en Midden-Europa, blijkt nagedacht, gediscussieerd, gemedi- schappelijke betrokkenheid. Dat en deskundigheid op velerlei cre- zeer hekserij ook verbonden is met agrarische teerd en genetwerkt. In welke for- voeden kan zijn in de vorm van atief en intuïtief gebied, maar voor- samenlevingsvormen, de oorsprong van dit mele vorm het SPI (spiritueel poli- gedachten, zorgen en inzichten, al over enthousiasme om spirituali- magisch-religieuze verschijnsel gaat wel dege- tiek initiatief) gegoten zal worden maar ook in de vorm van een teke- teit uit de marge te halen en in het lijk terug tot veel oudere tijden. En wel tot die staat nog niet vast; wel dat het con- ning, een lied, een symbool. Ideeën centrum van de samenleving te waarin de mens, als paleolithische jager en crete doel is om politieke invloed in die tijdens deze dag opkomen wor- plaatsen. verzamelaar, voor het eerst z n werkelijkheid het parlement te verkrijgen. den doorgegeven aan de werkgroe- op een metafysische manier begon te definië- pen. Evenals namen van mensen in Deze dag is in SPI-kader het eerste ren. Omdat de eerste afbeeldingen uit die Als het aan ons ligt, is de tijd van jouw netwerk die over specifieke in zijn soort en in die zin een experi- periode pas van ongeveer vijfendertigduizend - politiek als strijd om de macht kennis en ervaring bezitten en deze ment. Je bent hiervoor bij deze van jaar geleden dateren kunnen we alleen maar - mannelijke dominantie zouden willen delen. Je kunt naar harte uitgenodigd. Wil je z.s.m. gissen naar de manier waarop het wereld- - uitsluitend mentale en verbale aanleiding van de bijeenkomst laten weten of je hem, letterlijk, wilt beeld van de toenmalige mens zich in de loop meningsvorming besluiten om actief mee te gaan meemaken? Er is ruimte voor maxi- der tijden ontwikkeld heeft. Maar dat die uit- - puur economische gerichtheid werken, maar dat is zeker geen maal 14 deelnemers. eindelijk niet veel verschilde van de onze valt nu echt voorbij. voorwaarde voor deelname. Jouw af te lezen uit de vele prachtige grotschilderin- De wereld schreeuwt om een nieu- aanwezigheid en actieve inbreng Plaats: centrum De gen die Cro Magnon-mensen in Frankrijk en we benadering. versterken hoe dan ook het energie- Hoogstraat Utrecht Spanje hebben achtergelaten. Het goede nieuws is: het ligt aan ons! veld van dit initiatief. En zelf ga je ook rijker naar huis. Tijd: Kosten: 30,-- Hoe hun kosmologie er precies uitzag weten we natuurlijk niet maar we mogen aannemen Lunch: BYO (Bring Your Own: dat begrippentegenstellingen als leven/dood, breng iets mee en deel licht/duisternis, luchtruim/aarde, zon/maan, SPIratiedag met elkaar) Aanmelden: mens/geest en mens/dier er een belangrijke rol in speelden. Uit bepaalde grotschilderin- saskia@sos-maluku.org gen waarop als dieren verklede mensen staan afgebeeld kunnen we dan ook de con

10 dat daarin het vrouwelijke element, dat geassocieerd werd met aarde en vruchtbaarheid, centraal stond. In deze kosmologie nam ook de maan, als zinnebeeld van zowel vruchtbaarheid als dood, een belangrijke plaats in. De maan, door de maandelijkse cyclus als vrouwelijk beschouwd, heerste over de nacht en de geesten der doden. Omdat het vrouwelijke element meer dan het mannelijke, dat gesymboliseerd werd door de dag en de zon in verband werd gebracht met de geheimen van leven en dood waren het dan ook vooral vrouwen die, als een soort priesteressen in een godinnenrite, een stempel drukten op de vruchtbaarheids- en dodencultussen van die tijd. Als de jacht, waarschijnlijk als gevolg van overbejaging, eenmaal sterk in betekenis is afgenomen, beginnen ook mannen zich met de voedselproductie bezig te houden en naast tuin- en akkerbouw doet ook veeteelt z n intrede. Mede door allerlei technische ontwikkelingen bijvoorbeeld de uitvinding van de ploeg ontstaan er nieuwe sociale rollen (beroepen) en daaraan gerelateerde bezitsverhoudingen. Dorpen worden steden en sommige daarvan groeien uit tot stadstaten. Niet lang daarna is er sprake van koningen en legers. Er ontstaan sociale klassen en ook de moraal wordt geboren; voortaan is gedrag goed of slecht een strikte tweedeling waar voorheen op die manier geen sprake van was. Ook komen er priesterkasten: belangrijke godsdienstige functies het uitvoeren van ceremonies en rituelen waarin eerder vrouwen de hoofdrol vervulden worden voortaan steeds meer door mannen uitgevoerd. Wat eerst nog een magische wereldbeschouwing was is dan al voor een groot deel veranderd in religieuze dogmatiek. Magie en religie zijn geenszins identieke begrippen. Ook is magie niet per se een negatief begrip; in wezen is het een neutrale term die verwijst naar de manieren die toegepast worden om beheersing over bovennatuurlijke machten te verkrijgen. Deze omschrijving markeert meteen ook het essentiële verschil tussen magie en religie: de religieuze houding ten opzichte van bovennatuurlijke machten wordt gekenmerkt door onderwerping en eerbiediging, de magische houding gaat er vanuit dat bepaalde mensen het vermogen hebben om in contact te treden met deze machten en ze naar hun hand kunnen zetten. Hekserij maakt deel uit van een magisch geloofssysteem. Heksen zijn personen in Europa meestal vrouwen, in Afrika daarentegen vaak mannen die magie bedrijven. Zij treden dus in contact met bovennatuurlijke machten zoals geesten en demonen. In dit artikel gebruik ik naast het begrip hekserij ook regelmatig het begrip tovenarij. Hekserij en tovenarij zijn zeer nauw aan elkaar verwant (vaak worden de termen als synoniem gebruikt) maar verschillen ook op een paar punten. Meer dan dit voor tovenaars geldt wordt van heksen geloofd dat zij het slachtoffer zijn van geestelijke afwijkingen; ze worden vaak beschreven als griezelige en tragische persoonlijkheden. En in tegenstelling tot tovenarij, dat aangeleerd kan worden (spreuken en bezweringen), wordt het vermogen om Wat eerst nog een magische wereldbeschouwing was is dan al voor een groot deel veranderd in religieuze dogmatiek. hekserij te bedrijven vaak toegeschreven aan erfelijke (paranormale) factoren. Zodoende hebben heksen het aangeboren vermogen om zich in geesten en dieren te veranderen en is hekserij dus meer extatisch van karakter dan tovenarij. Tovenarij is weliswaar niet helemaal identiek aan hekserij maar door de meer neutrale aard van het begrip is het in veel gevallen meer geschikt om magische gebruiken aan te duiden dan de term hekserij. Dit omdat het begrip hekserij, in zoverre het de Westerse cultuur betreft, een groot deel van z n betekenis ontleent aan de christelijke godsdiensthistorie (waarin het beschouwd werd als een vorm van ketterij waarin de duivel werd aanbeden). De wezenlijke betekenis van beide begrippen valt terug te voeren tot hetzelfde principe: beide verwijzen naar geloofssystemen waarin het idee centraal staat dat bepaalde mensen in een samenleving in contact kunnen treden met bovennatuurlijke machten. In de praktijk van hekserij komt dit contact tot stand door middel van het opwekken van een toestand van trance; door dit aspect vormde hekserij, naar mijn mening, het laatste sjamanistische element in de Westerse cultuur. Geloof in hekserij wordt nog steeds overal ter wereld aangetroffen. Er bestaan sterke overeenkomsten tussen het geloof in hekserij in zogeheten traditionele samenlevingen, zoals beschreven in moderne antropologische studies, en het geloof in hekserij in het klassieke en middeleeuwse Europa. Geloof in hekserij en tovenarij komt met name in gesloten agrarische samenlevingen voor. In dergelijke gemeenschappen, waar iedereen elkaar kent en iedereen van elkaar afhankelijk is, kunnen sociale spanningen tussen leden van de verschillende groepen soms heel hoog oplopen zonder dat het mogelijk is de oorzaken van deze spanningen weg te nemen. Iemand die gevoelens van kwaadheid, wraak of afgunst jegens iemand anders koestert kan in een dergelijke situatie, in het geheim, zijn toevlucht nemen tot de zwarte kunsten van een heks of tovenaar. Deze zal dan, door het uitvoeren van magische rituelen, waarmee hij of zij zich verzekert van de hulp van boze geesten, een vloek over de gehate persoon uitspreken. Geloof in hekserij en tovenarij geeft een antwoord op de vraag waarom mensen door allerlei vormen van onheil getroffen worden zoals ziekte, dood van verwanten, misoogsten, ziektes in de veestapel of natuurrampen. Het antwoord is simpel: dit komt doordat een heks of tovenaar een vloek over het slachtoffer heeft uitgesproken. Het slachtoffer weet daarna wat hem te doen staat: hij moet iemand consulteren wiens magische krachten zo sterk zijn dat ze deze vloek ongedaan kunnen maken. Deze beoefenaars van witte magie worden vaak aangeduid als medicijnman, healer of witchdoctor. Men zal zich kunnen voorstellen dat in een samenleving waarin ziekte, dood en andere vormen van onheil altijd aan de tussenkomst van heksen of tovenaars geweten worden, gevoelens van angst, achterdocht en wantrouwen de boventoon zullen voeren. Men zal zich ook kunnen voorstellen hoe cruciaal de positie is die heksen en tovenaars in een dergelijk geheel innemen. Geloof in hekserij en tovenarij komt met name in gesloten agrarische samenlevingen voor. 18

11 Hekserij door de eeuwen heen Het woord heks is afgeleid van een oud ven, konden veranderen maar volgens de Romeinen legden ze een duidelijke voorkeur rij bepaalde in die tijden het dagelijkse leven zodanig dat het op zeker moment zelfs als een Hekserij in de late Middel - eeuwen Germaans woord dat in het gotisch hagazus- aan de dag voor vogels. De dichter Ovidius maatschappelijke plaag werd ervaren. Een Het Germaanse woord heks (Hexe, häxa, sa, in het Oud-Engels hægtesse en in het geeft een beschrijving van hoe deze striges s besluit van de Romeinse senaat uit het jaar 17 witch), en de woorden die ervan afgeleid zijn, Middel-Nederlands heks genoemd wordt. Over nachts de lichamen van kleine jongetjes uit na Chr. beval de verdrijving van alle tovenaars komen tot aan de veertiende eeuw slechts zel- de betekenis van dit woord bestaat verschil hun wieg roven en vervolgens hun bloed ops- uit Italië en Tacitus bericht dat twee van hen den in teksten voor. Dit ligt niet aan het feit van mening: volgens sommigen wordt hier- lurpen. werden terechtgesteld. dat in die tijd voor het schrijven van officiële mee een vrouw bedoeld die op een haag of stukken meestal van het Latijn gebruikge- afrastering zit; volgens anderen gaat het om Algemeen verbreid was het geloof dat tovena- De eerste keer dat er gerefereerd wordt aan maakt werd. Hekserij werd tot die tijd niet als een vrouw die op een bundel heggetakken, ressen de macht zouden bezitten om mannen magische praktijken in de bijbel betreft het ketterij beschouwd en daarom was er niet bui- dus een soort bezem, door de lucht vliegt. van hun potentie te beroven en bij vrouwen een meedogenloze strafbepaling: Een tovena- tensporig veel aandacht voor dit soort praktij- miskramen te veroorzaken. Vaak werd tovena- res zult gij niet laten leven (Exodus XXII, 18). In ken. De eerste keer dat de term hekserij rij bedreven door middel van het vervaardigen het oude Israël werd magie gebruikt voor het (Hexerei) in een proces werd gebruikt was in Het boze oog werd door van een voorstelling van de persoon die men wilde treffen of, dat kon natuurlijk ook, die opwekken van ongeoorloofde erotische gevoelens en het oproepen van waarzeggende gees- de oude Grieken zozeer gevreesd dat grote filosofen zelfs pogingen gedaan men aan zich wilde binden. Het Latijnse woord voor hekserij fascinum, dat eigenlijk binding betekent, vindt in deze wijze van gebruik zijn oorsprong. Horatius beschrijft hoe de tovenares Canidia onder andere de veren en eieren ten. Het verhaal van de tovenares van Endor, die door Saul gedwongen werd om de geest van Samuel op te roepen, is hiervan een voorbeeld. Het geloof in toverkollen die s nachts door de hebben om er een weten- van de gekuifde uil en paddenbloed gebruikt om een toverdrank te brouwen. Ook verhaalt lucht vlogen en contact met geesten hadden was ook bij de Germanen aanwezig. Jordanis, schappelijke voor te geven. verklaring hij van een jonge knaap die zij de hongerdood laat sterven om uit zijn merg en lever een liefdesdrank te kunnen bereiden. Zeer bevreesd was men voor het boze oog ; een christelijk auteur uit de zesde eeuw, schrijft dat Filimer, koning der Goten, al deze vrouwen verdreef naar een ver oord waar de geesten van de doden huisden. Volgens de men was ervan overtuigd dat de blikken van overlevering werd uit de geslachtsgemeen- De voorstelling van een tovenares die op een sommige mensen allerhande onheil aan kon- schap die zij met deze geesten hadden het volk stuk hout door de lucht vliegt vindt men reeds den richten. Het boze oog werd door de oude der Hunnen geboren. Ook bij de Germanen bij de Babyloniërs. Het is een duidelijke verwij- Grieken zozeer gevreesd dat grote filosofen als was het bedrijven van zwarte magie stafbaar. zing naar de bovennatuurlijke vermogens die Democritos, Plutarchus en Plato zelfs pogin- Terechtstellingen wegens zwarte magie aan heksen en tovenaars werden toegeschre- gen gedaan hebben om er een wetenschappe- komen in de vroege Middeleeuwen echter ven. Belangrijkste daarvan is het vermogen lijke verklaring voor te geven. slechts sporadisch voor. De kerkelijke autoritei en wel in Luzern, Zwitserland. Het begrip van heksen om met hun ziel de wereld van de Van tovenaars en tovenaressen werd geloofd ten legden een milde houding jegens tovenarij hekserij wordt dan al als verzamelnaam voor geesten en de doden binnen te gaan terwijl dat zij hun praktijken het liefst s nachts uitoe- aan de dag. Vaak werden de beoefenaars van allerhande occulte bezigheden (zoals sterren- hun lichaam op aarde achterblijft. Deze over- fenden. Bovendien zouden ze een onlesbare zwarte magie als door een demon bezeten wichelarij, tovenarij en waarzeggerij) gebruikt gang naar de andere wereld maakten ze door dorst naar seks hebben. In de Odyssee lezen we beschouwd, deze demon trachtte men dan uit die allemaal als ketterij aangemerkt worden. zich in een dier of een geest te veranderen. bijvoorbeeld dat Odysseus op een bepaald te drijven. Karel de Grote vaardigde zelfs een Dit gold trouwens ook voor het bedrijven van Over magische praktijken bij de Egyptenaren, moment bij de tovenares Circe terechtkomt. wet uit die verordende dat personen die hek- witte magie aangezien daarbij, net als bij Babyloniërs, Grieken en Romeinen zijn talrijke Deze staat er bekend om dat ze mannen, na sen verbrandden ook zelf ter dood gebracht zwarte magie, soms de hulp ingeroepen werd teksten bewaard gebleven. Vaak gaat het daar- eerst gemeenschap met ze te hebben gehad, moesten worden. Toen het christendom ook in van bovennatuurlijke krachten. Witte magie in om zaken die aangeduid worden als zwarte in zwijnen verandert; hetgeen ook een aantal de noordelijke landen van Europa doordrong maakt altijd deel uit van hetzelfde geloofssys- magie; hieruit kunnen we afleiden dat de makkers van Odysseus overkomt. betekende dit dat vrouwen het ambt van teem als zwarte magie en dient om iemand praktijken van tovenaars en tovenaressen ook Bij de volkeren uit de oudheid werd het bedrij- priesteres, dat ook zij voorheen konden vervul- tegen het onheil van het laatste te bescher- toen al op gespannen voet verkeerden met de ven van magie niet als een misdaad len, niet langer meer konden uitoefenen. men; het kan betoveringen ongedaan maken gevestigde orde van de staatsreligies. beschouwd, dit kon wel gelden voor de motie- Hetgeen tot gevolg had dat zij hun magische en zorgt er daardoor voor dat binnen een Veel volkeren geloofden dat tovenaars en tove- ven die erachter staken: zwarte magie was en rituele praktijken voortaan op een heimelij- samenleving de kwade krachten niet de over- naressen zich in dieren, zoals katten en wol- daarom wel strafbaar. Het gebruik van tovena- ke manier gingen bedrijven. hand krijgen. In de voor-christelijke tijd waren 20 21

12 Rivier Karel Klumpers Huub Drenth is mental coach. In zijn manier van werken vormen overgangsrituelen (rites de passage) het heksen personen die zich waarschijnlijk meestal met beide vormen van magie bezighielden maar door de komst van het christendom ontwikkelde er zich overal een strikte scheiding tussen beide praktijken. Bedrijvers van witte magie in dit geval betrof het vrijwel uitsluitend vrouwen waren meestal godsvruchtige en gerespecteerde leden van een gemeenschap en werden in de late Middeleeuwen al niet meer met de term heks aangeduid. Hun functie was een combinatie van vroedvrouw, kruidenvrouw en gebedsgenezeres. Ook de Kerk zelf hield zich overigens bezig met witte magische praktijken; het uitdrijven van demonen en het wijden van medaillons, die als talisman fungeerden, zijn hier voorbeelden van. Het middeleeuwse geloof in hekserij in West- Europa bestond uit oud-germaanse voorstellingen over magie die, met Grieks-Romeinse en Oosterse voorstellingen, samengesmolten waren tot een wonderlijke mengelmoes van ideeën en praktijken. Het was gebaseerd op de veronderstelling dat bepaalde mensen meestal vrouwen over krachten beschikten die sterker waren dan de krachten van de natuur. Zij konden het weer naar hun hand zetten, de maan naar beneden halen en oogsten laten mislukken. Ze konden vrouwen onvruchtbaar en mannen impotent maken. Ook konden ze liefde en haat in iemands hart opwekken. Ze konden zelfs iemand laten sterven. Van heksen werd geloofd dat zij in staat waren om zichzelf in dieren te veranderen. Vooral katten, padden en vogels zouden daarbij hun voorkeur genieten. Ook zouden ze het vlees en bloed van mensen nuttigen en als ingrediënten in hun toverdranken verwerken. Volgens het volksgeloof in de Middeleeuwen spoedden heksen zich een aantal keren per jaar naar nachtelijke heksenvergaderingen. Deze bijeenkomsten, die volgens de overlevering opgedragen waren aan de godin van de onderwereld Hecate, zouden gepaard gaan met rituelen waarbij gegeten, gedanst en gecopuleerd werd. De bekendste van deze bijeenkomsten waren die van de eerste nacht van mei (Walpurgis nacht) en van de eerste nacht van november (het latere Allerzielen). De plaatsen waar deze samenkomsten zich af zouden spelen werden door gewone mensen s nachts gemeden: ze waren ver van de bewoonde wereld gelegen (de Mokerhei was zo n plek) of niemand durfde er s nachts naartoe (zoals galgenvelden). Om er vanuit alle windstreken snel te kunnen komen maakten de heksen gebruik van hun toverkunsten: ze vlogen erheen op vliegende bezems of veranderden zichzelf in een vogel of een snelvoetig dier. Heksen bestonden echt, daaraan hoeven we niet te twijfelen. Er waren dus personen die zichzelf als heks beschouwden en die, ten behoeve van zichzelf en hun medemens, duistere magische praktijken bedreven. Alleen zij kenden de daartoe vereiste magische spreuken en rituelen en eveneens beschikten alleen zij over de kennis om toverdranken te brouwen. Toverdranken die, zoals modern farmacologisch onderzoek van op schrift gestelde heksenrecepturen heeft uitgewezen, vaak daadwerkelijk het effect hadden dat eraan werd toegeschreven. Ze veroorzaakten ziekte of dood of hadden anderszins een onheilzame uitwerking op degene die het toegediend kreeg. Sommige van deze nagemaakte brouwsels bleken een zware hallucinerende werking te hebben, de gebruiker kreeg het gevoel te zweven of te vliegen. Tegenwoordig weten we dat het gebruik van dergelijke hallucinogenen ook kenmerkend is voor sommige sjamanistische tradities; de gebruiker raakt in trance en maakt een innerlijke metamorfose mee. Als hij geleerd heeft om deze bewustzijnsverandering te hanteren geeft dit hem het (magische) vermogen om zich in een dier te veranderen, te vliegen of om zich in de geestenwereld te begeven. In zekere zin berustte dus veel van wat aan heksen werd toegeschreven op waarheid... Wordt vervolgd Ik ben een rivier, ik stroom naar zee. Woest en ongedurig, lieflijk en kalm. Zon schijnt op mij, regen valt in mij. Ik laat mij kussen door licht, beroeren door wind. Ik stroom, stroom, stroom, ruisend, spelend met alles op mijn weg. Soms val ik naar beneden en word een stille poel. Mensen en dieren komen zich laven Dan stroom ik weer verder, bomen geven mij schaduw, in de nacht ben ik obscuur. Maar in het eerste morgenlicht ben ik weer vol belofte Ik stroom, stroom, stroom, uiteindelijk is er maar één bestemming ik ben op weg naar het Grote Water. Ik ben een rivier, ik stroom naar zee. Woest en ongedurig, lieflijk en kalm, vastberaden ben ik op zoek naar de bron. Toelichting: De maker van bovenstaand gedicht, Karel Klumpers, schrijft ons: In het begin van dit jaar had ik een ongeïnspireerde periode. Ik had allerlei plannen met mijn leven, maar het kwam er niet goed uit. Ik zat vast, ik was het contact met wat ik wilde verloren. Ik kwam niet meer verder. Het waren niet echt dramatische maanden, maar voor mij persoonlijk wel erg vervelend. Ik vroeg me steeds dringender af wat er met me aan de hand was! Ging mijn leven een wending nemen? Waar ging dit naar toe? Klein leed. Toen kwam de doorbraak. Op een dag deed ik met een grote groep mensen een wandelmeditatie langs een riviertje in België. Ik liep voorop, met achter me een lange sliert van mensen. De natuur was die vroege ochtend nog heel stil. Toen stelde ik de vraag die mij zo bezig hield aan het riviertje: Waar ga jij naartoe? Onmiddellijk kwam het antwoord, dat mij diep ontroerde. Ik ga naar zee, zei het riviertje. Tranen stroomden over mijn gezicht. Dát was het! Het deed er helemaal niets toe wat er met me aan de hand was, hoe mijn levensrivier ook verder zou stromen, het stond vast dat ik op weg was naar het Grote Water. De Dood, Verlichting wellicht - in ieder geval zou ik terugkeren naar waar ik vandaan kwam. Vanaf die ochtend stroom ik weer en maak me minder zorgen om de toekomst. Ik heb me herinnerd waar ik naartoe ga. uitgangspunt

13 Innerlijk vuur Karel Klumpers zeker concentratievermogen beschikken. We krij- Als Thich Nhat Hanh over God praat wordt hij Misschien ontdekken we op een dag manieren waarop we eenvoudiger gen dit vermogen door het beoefenen van bewus- niet vaag, maar raadt ons aan om ons open te kunnen leven zodat we meer tijd en energie overhebben om iets aan de te aandacht in het dagelijkse leven, door het gade- stellen voor de natuur. God is geen verschijn- systematische onrechtvaardigheid in de wereld te doen. slaan en erkennen van alles wat er gebeurt. Maar sel, zegt hij. Hij is de grond van de fenomenen. Boeddhisme is een intelligente manier om van het leven te genieten. het object van meditatie dient een werkelijkheid te zijn die in jezelf geworteld is en niet één of ander voorwerp van filosofische overdenking. Ieder voor- Als je het Goddelijke wil voelen, als je in contact wil komen met de noumenale wereld, dan moet je diep doordringen in de wereld der ver- werp van meditatie moet een soort voedsel zijn schijnselen. We kunnen in contact komen met dat lange tijd op een heet vuur moet worden God, door contact te maken met mensen, die- De laatste tijd reis ik op vrijdag na mijn werk Nhat Hanh was abt in een klooster toen in zijn gekookt. We doen het in een pan, doen het deksel ren, planten en mineralen. (Uit: Jezus en naar Amsterdam om samen met een Zengroep land een oorlog uitbrak. De dikke kloostermu- erop en steken het gas aan. Die pan zijn we zelf en Boeddha als broeders) in stilte te eten. Vooraf mediteren we samen ren konden de verschrikkelijke verhalen niet het vuur waarop wordt gekookt is ons concentra- en doen enkele simpele lichaamsoefeningen. tegen houden; ze moeten hem in grote ver- tievermogen. De brandstof komt van een voortdu- Over verlichting doet Thich niet geheimzinnig. We kijken een half uur naar een recente DVD twijfeling hebben gebracht. Hij had tijdens rend oefenen in bewuste aandacht. Als het niet Hij zegt: we denken vaak dat verlichting pas van de meester, een oude wijze man uit het zijn spirituele opleiding geleerd om in medita- heet genoeg wordt, kan het eten nooit gaar wor- later komt, maar het is hier en nu al te ervaren. Oosten, en gaan dan aan tafel. Terwijl buiten ties je door niets van de wijs te laten brengen. den. Maar als het eenmaal gaar is, onthult het zijn Iedere keer als je in meditatie gaat, kan je van de geluiden van de grote stad klinken, eten wij Maar het is absurd om religieuze rituelen te diepste wezen en helpt het ons op weg naar bevrij- verlichting proeven. in vrede onze soep en genieten van het licht blijven uitvoeren, terwijl de wereld om je heen ding. van een kaars. Na afloop drinken we thee, pra- in brand staat. De monnik besloot de klooster- (Uit: Het gras wordt groener) Zit zo kalm alsof je op een bloem zit. Velen van ons ten nog wat na en zingen een liedje; tenslotte stilte te verbreken en zijn landgenoten te gaan zitten alsof ze op een bed hete kolen zitten; zodra maken we een diepe buiging voor elkaar en helpen. Daarmee trad hij in de voetsporen van we zijn gaan zitten, denken we aan iets anders en gaan ieder ons weegs. Het zijn magische avon- de Indiase prins Siddharta, die een beschermd springen weer op.( ) Ik wil graag degenen, die het den, die maken dat ik s nachts verkwikt thuis koninklijk leven opgaf om de mensheid ver- Zuivere Land willen binnengaan, nogmaals zeg- kom in mijn woonplaats, waar mijn vrouw lichting te brengen. gen: ga alsjeblieft nú op een lotus zitten en wacht vaak al in bed ligt. Ze vindt het prima dat ik de werkweek op deze manier afsluit, omdat ze Simpele beelden niet tot je in het Zuivere Land bent aangekomen. Word op dít moment in een lotus wedergeboren. weet dat het me helpt om het weekend uitge- De indrukwekkende daad van de monnik om Door op dit moment in een lotusbloem te worden rust te beginnen. Laatst stelde ik me de emo- zijn veilige klooster te verlaten en de lijdende wedergeboren en op een lotuszetel te zitten, hoef tionele bijeenkomst voor, waarin we de gevoe- mensheid te gaan helpen was het begin van je niet meer te twijfelen aan het bestaan van het lens over de dood van deze Zenmeester zullen een leven in dienstbaarheid. In tientallen boe- Zuivere Land. delen. Want hoewel hij op de DVD s erg vitaal ken heeft hij hiervan heldere getuigenissen oogt, wordt hij eerstdaags 80 jaar en staat, in gegeven. Wat mij vooral aanspreekt in zijn (Uit: De geur van versgemaaid gras) de woorden van de dichter De dood al op de geschriften is de eenvoud en het praktische; je dijk. Ik heb Thich Nhat Hanh nog nooit een merkt dat hij praat en denkt vanuit een diep- Thich heeft talloze aanwijzingen gegeven hoe hand gegeven. Ik ken hem uitsluitend van zijn gaande kennis van het boeddhisme, maar hij je in het gewone leven aandachtig kunt zijn. boeken, films en lezingen. Toch ben ik van hem laat zich niet verleiden tot ingewikkelde beto- Recent verscheen een prachtige bundel van gaan houden. Waarom eigenlijk? gen. Hij gebruikt vaak simpele huis-, tuin- en zijn hand, waarin hij allerlei gatha s (korte Wat is het wat mij elke keer weer zo raakt? keukenbeelden. Als hij bijvoorbeeld uit wil leg- gedichtjes) heeft opgeschreven die je tijdens je gen dat concentratie een voorwaarde is voor Dit prachtige Boeddhabeeld is te zien in de afde- dagelijkse bezigheden kunt opzeggen als hulp Allereerst dat hij me, meer dan wie ook, een contemplatie, gebruikt hij het beeld van het ling Japan van het Rijksmuseum voor om bewust te leven. Zo zou je de idee geeft hoe Boeddha er tijdens zijn leven koken van voedsel. Hij zegt: meditatie-onder- Volkenkunde te Leiden. Het stelt Yakushi Nyorai Boeddhistische leefregel om geen kwaad te kan hebben uitgezien. Niet alleen door een werpen als onderlinge afhankelijkheid, mede- voor, de geneesheer-boeddha. Hij waakt over het spreken, je woorden niet te laten stinken, kun- prachtige biografie over hem te schrijven (Old dogen, zelf, leegte en niet-gehecht zijn, beho- welzijn van de mensen en beschermt hen tegen nen herinneren terwijl je je tanden poetst. Path, White Clouds - een boek dat al in 1991 is ren tot de meditatiecategorieën die de kracht ziekten en gevaren. Dit beeld toont Yakushi verschenen en tot mijn verbazing nog steeds van genezing hebben. Nyorai in meditatie. Dat blijkt uit de houding, Ik poets mijn tanden, spoel mijn mond niet in het Nederlands vertaald) maar vooral mudra, van zijn handen. Met zijn duimen klemt En neem mij voor zuiver en met liefde te spreken. ook door zijn stille verschijning. En door hoe hij Meditatie over deze onderwerpen kan echter hij een medicijnpotje tegen zijn buik, een teken Ruikt mijn mond fris naar de juiste spraak, zijn eigen leven vorm heeft gegeven. Thich alleen kans van slagen hebben als we over een van zijn genezende kracht. Dan bloeit er een bloem in mijn hart

14 En als je stofzuigt of de grond aanveegt, zou je Dit bord met eten dat zo lekker ruikt en honger Een van de laatst verschenen boeken van Thich je hoeft niet meer te streven, je hoeft niet je kunnen herinneren dat je op deze grond ver- wekt, bevat ook veel pijn. Nhat Hanh is een citatenboek over het beet te grijpen of vast te klampen, want alles is licht kunt worden. omgaan met boosheid en angst (zie elders de er al. (Uit: Aandacht is als zonneschijn.) boekbespreking). Hij vergelijkt hierin pijnlijke Terwijl ik de grond van verlichting zorgvuldig aan- gevoelens met een moeder die haar baby Sta er alsjeblieft bij stil dat jouw ideeën over geluk veeg groeit er een boom van begrip uit de aarde. Loopmeditatie hoort huilen. Je helpt de baby dan niet door boos te worden, maar door de baby te koeste- heel gevaarlijk kunnen zijn. De Boeddha zei dat geluk alleen mogelijk is in het hier en nu. Keer naar Thich Nhat Hanh is waarschijnlijk s werelds ren. Zo moet je ook met boosheid en met angst binnen toe en onderzoek nauwkeurig welke opvat- Eten is een prachtige gelegenheid om aan- grootste specialist op het gebied van loopme- omgaan. tingen en ideeën je er op nahoudt over geluk. Het dacht te oefenen. We eten vaak zonder erbij na ditatie. Hij zegt: loop zonder doel of bestem- kan zijn dat je daarbij tot de ontdekking komt dat te denken, we voeren soms opgewonden ming. Aandachtig lopen brengt vreugde en Ga zitten en volg je ademhaling of doe de loopme- er al genoeg voorwaarden voor geluk in je leven gesprekken of kijken intussen TV. Thich Nhat vrede. Waarom zouden we ons haasten? Onze ditatie om de energie van bewuste aandacht op te aanwezig zijn. Dan is voor jou geluk op slag een Hanh raadt aan om zo te eten dat je je volle aandacht bij het voedsel en je tafelgenoten kunt houden. Als je een ander niet bewust ontmoet, is het net een geest en wij zijn ook net uiteindelijke bestemming is het kerkhof. Met instemming citeert hij A.J. Muste die zei: Er bestaat geen weg naar de vrede, vrede is de weg. Geniet van iedere stap. Masseer met je wekken. Neem dan je boosheid als het ware in je armen. Na zo n tien tot twintig minuten opent je boosheid zich voor je en zie je opeens wat je woede eigenlijk is.( ) Als een moeder haar baby in haar feit. Als ik nadenk over mijn opvattingen en ideeën van geluk, dan stuit ik diep van binnen op tri- Er is helemaal geesten. Kijk naar je bord met eten, zegt hij en realiseer je dat elke dag kinderen sterven aan honger en ondervoeding. Elke dag! Wij voeten de aarde. Tijdens onze loopmeditatie komen we in ieder armen neemt, dringt haar energie diep in hem door en dat sust hem. Dat is nu precies wat je moet leren te doen als boosheid de kop opsteekt. Laat viale hebben, hebben, hebben-verlangens : ik zou een landgoed willen bezitten op een subtropisch eiland, ik zou beroemd willen zijn als geen reden om te in Europa zijn eraan gewend granen en andere levensmiddelen uit de Derde Wereld te eten, zoals koffie uit Columbia, chocola uit Ghana en geurige rijst uit Thailand. We moeten ons ervan bewust zijn dat de kinderen uit die lan- moment aan. Ons ware thuis is het huidige ogenblik. Als we volkomen in dit tegenwoordige moment arriveren, verdwijnen onze gevoelens van spijt en onze zorgen en ontdekken we het leven met al zijn wonderen. Bij het inademen zeggen we alles wat je aan het doen bent vallen, want het allerbelangrijkste is nu dat je naar jezelf terugkeert en zorgt voor je baby, je boosheid. Niets is zo belangrijk als dat je goed voor je baby zorgt. schrijver, ik zou veel diepere contacten willen hebben, ik zou het vermogen willen hebben om dieper lief te kunnen hebben. Kortom, van alles nog wat meer: geld, roem, vriendschap, liefde. Ik kan van tijd tot tijd me bedrukt voe- wanhopen. Al toen je geboren den, behalve van de rijke families, zulke heerlijke dingen nooit te zien krijgen. Zij eten minderwaardig voedsel, terwijl de fijnere producten die wij eten bij hen vandaan worden gehouden voor de export die buitenland- in onszelf: Ik ben aangekomen. Bij het uitademen zeggen we: Ik ben thuis. Wanneer we dit zo doen, komen we de verstrooidheid te boven en verblijven we vredig in het huidige moment, dat het enige moment van leven voor ons is. Zo lang je nog bang bent, kan je geluk niet volmaakt zijn. Als we begrijpen dat we niet vernietigd kunnen worden, zijn we vrij van vrees. Angst kun je overwinnen. Geen-angst is het grootste geschenk dat meditatie je kan geven. Daarmee kunnen we len, omdat ik meen dat mijn leven te weinig voorstelt, dat ik te weinig bereikt heb, dat ik tekort ben geschoten. En dan is er die man, die tegen me lijkt te zeggen: Je kijkt niet goed genoeg, onderzoek je situatie nog eens wat was had je je se valuta binnenbrengt. (Uit: Wandelen in vreugde.) Ook over het lastige Boeddhistische begrip onze pijn en ons verdriet overwinnen. Als je vertrouwen hebt, blaak je van energie. Als je gelooft in iets wat echt goed, waar en mooi is, ben je heel levend. grondiger. Er is helemaal geen reden om te wanhopen. Al toen je geboren was had je je bestemming bereikt. bestemming bereikt. leegte zegt Thich Nhat Hanh heldere dingen. Is dit romantische nonsens? Is het de rationali- In de beroemdste boeddhistische tekst, de (Uit: Innerlijk vuur.) satie van een Oosterling, die er in barre Hartsoetra, staat dat vorm leegte is en leegte vorm. Wat wordt hiermee bedoeld? Thich Nhat Paradox omstandigheden het beste van probeert te maken? Of is het een diepe wijsheid waar ik al Hanh stelt dat je jezelf moet afvragen: leeg Terug naar mijn beginvraag: waarom raakt jarenlang naar op zoek was? Het besef dat het waarvan? Een kopje water noemen we niet TNH mij en miljoenen lezers zo diep? leven nooit perfect zal worden, dat ik moet leeg. Als we het water opdrinken wel. Het Misschien wel het meest door de paradox in ophouden dat na te streven, dat ik alleen maar kopje is dan leeg van water. Iets kan dus nooit zijn existentie: hij lijkt in een weinig benij- mijn ogen open hoef te doen. Om te zien dat leeg van niets zijn. Een leeg kopje bevat bij- denswaardige positie te verkeren - hij heeft, temidden van het ontoereikende, het onvolko- voorbeeld wel lucht. Als de Hartsoetra stelt dat net als de Boeddha, bijna alles opgegeven wat mene, de parels van geluk om me heen liggen. vorm leegte is, wordt volgens Thich bedoeld wij als waardevol beschouwen (een eigen Ik ben geneigd het laatste te denken, alhoewel dat vorm geen afzonderlijk zelf heeft. Alles is partner, eigen kinderen, een eigen huis) en is het me nog lang niet lukt om me totaal te ont- met alles verbonden. Leegte betekent niet bovendien nog eens verbannen (uit zijn eigen hechten. niet-bestaan. Om leeg te kunnen zijn moet het land) en wat zegt hij? Geluk ligt voor het Laatst zag ik een film waarin een jong Frans kopje bestaan. Leegte is de grond van alles. oprapen. Kijk goed, kijk diep, kijk met aandacht meisje een vraag aan Thich Nhat Hanh mocht 26 27

15 stellen. Haar broertje was door een auto-ongeluk om zijn vorm zou verliezen. Boeddha stelde de wolk gerust. Hij het leven gekomen. Ze vroeg de meester hoe ze met zei: Een wolk zijn is heerlijk, maar een regenbui zijn is ook haar verdriet moest omgaan. Hij antwoordde: heerlijk! Er was eens een wolk die zwaar was van regen. Toch durfde de wolk het water niet los te laten. Hij was bang dat hij Dagboek van Thich Nhat Hanh Toen de oorlog was afgelopen werd Thich Nhat Hanh zijn golvende witte zee onder het vliegtuig uitstrekten - land uitgezet. Men kon het niet verkroppen dat hij had de ene golf na de andere, witter dan de puurste geweigerd om partij te kiezen! Zijn dagboek uit die tijd sneeuw. Ik werd één met de wolken, ik werd zacht en vermeldt: puur als een wolk. Waarom voelen mensen zich zo aangetrokken tot zuiver witte wolken en zuiver witte Saigon, 11 mei 1966 sneeuw? Misschien houden we van dingen die zuiver, mooi en heilzaam zijn, omdat ze een weerspiegeling Het is niet erg waarschijnlijk dat deze verzameling zijn van iets wat we graag in onszelf willen zien. dagboekfragmenten de censuur zal doorstaan. Mocht Zuiverheid, schoonheid en heilzaamheid zijn echter dit manuscript (waar ik de naam Geurende niet meer dan onze visie; zij hebben geen eigen, objectief bestaan. Palmbladeren aan heb gegeven) niet gepubliceerd kunnen worden, dan hoop ik dat mijn vrienden het onder elkaar zullen laten circuleren. De lucht is vanavond ongewoon helder. Hoewel ik morgen pas verje, een lieflijk refrein in een muziekstuk of een aan- Of het nu gaat om een wit vel papier, een helder beektrek uit Vietnam, heb ik nu al heimwee. Ik weet dat de trekkelijke man of vrouw, onze reactie blijft gelijk. We wolken, de sterren en de maan overal zullen zijn, waar willen graag in contact zijn met wat we als mooi, zuiver en heilzaam beschouwen, en we willen dat deze ik ook heen ga, maar dat doet niets af aan mijn vastbeslotenheid om weer naar huis terug te keren. Mijn dingen zo blijven. En corruptie, lelijkheid, wreedheid hart is een beetje rusteloos, maar over het geheel en verval dan? We doen wat we kunnen om aan de genomen voel ik me vredig. In de rust van dit moment kant van wat mooi en zuiver is te blijven, en de andere kant zouden we het liefst laten verdwijnen. wil ik een aantal gedachten - hoewel nog verre van af - op papier zetten. ( ) Om inzicht te verwerven, moet je alles wat je geleerd hebt opzij zetten. Dát wordt in de Diamant Soetra Al vanaf dat ik heel jong was heb ik geprobeerd te bedoeld met: A is alleen A wanneer het geen A is. Ik begrijpen wat mededogen werkelijk is. Maar het beetje mededogen dat ik geleerd heb, is niet het resultaat weet dat dit nogal vreemd klinkt, maar naarmate ik langer leef, zie ik steeds meer hoe waar dit is. Je vastklampen aan dingen die je geleerd hebt is erger dan zelf heb ondergaan. Ik ben even weinig trots op mijn van intellectuele arbeid, maar van het lijden wat ik dingen niet eens geleerd hebben. Alles wat ik op het lijden als iemand die een stuk touw voor een slang Instituut voor Boeddhisme geleerd heb is volledig op aanziet, trots is op zijn angst. Mijn lijden is enkel maar z n kop komen te staan. En juist daardoor ben ik in een stuk touw geweest, niet meer dan een druppel staat te begrijpen wat ik daar geleerd heb. leegte, zo onbetekenend, dat het als de ochtendnevel Toen onze DC 4 daarnet Saigon naderde, was er een zou moeten vervluchtigen. Maar mijn lijden is niet prachtige lucht. De zon was al onder, maar het was vervluchtigd en ik ben haast niet in staat het te dragen. nog licht genoeg om de wolken te zien die zich als een Ziet de Boeddha mijn lijden dan niet? Hoe kan hij dan toch glimlachen? Liefde wil zich manifesteren - romantische liefde, moederliefde, vaderlandsliefde, liefde voor de mensheid, liefde voor alle wezens. Wanneer je van iemand houdt, ben je bezorgd om zijn of haar veiligheid en wil je graag dat hij of zij bij je in de buurt is. Degenen van wie je houdt kun je niet zomaar uit je gedachten zetten. Het zien van het eindeloze lijden van levende wezens moet de Boeddha wel heel erg ter harte gaan. Hoe is het dan mogelijk dat hij daar alleen maar zit en glimlacht? Maar denk eens even na. Wij zijn zelf degenen die hem zittend en glimlachend afbeelden en daar is ook een bepaalde reden voor. Als je, uit bezorgdheid om iemand die je dierbaar is, de hele nacht wakend doorbrengt, ga je zo op in de wereld der verschijnselen dat je het ware gezicht van de werkelijkheid waarschijnlijk niet kunt zien. Voor een dokter die precies weet wat de zieke mankeert, ligt dat echter anders. Een dokter vraagt zich niet elk moment af wat er met de patiënt aan de hand kan zijn en staat geen duizend angsten uit, zoals de familie. Wetend dat de patiënt weer beter zal worden kan de dokter, zelfs op het moment dat de patiënt nog ziek is, glimlachen. In die glimlach schuilt niets onvriendelijks; het is eenvoudigweg de glimlach van iemand die de situatie precies kent en die zich geen onnodige zorgen maakt. Hoe kan ik onder woorden brengen wat Groot Mededogen, mahakaruna, werkelijk is? Wanneer we beginnen te zien dat zwarte modder en witte sneeuw mooi noch lelijk zijn, wanneer we naar modder en sneeuw kunnen kijken zonder ze als twee verschillende, op zichzelf staande dingen te zien, beginnen we te begrijpen wat Groot Mededogen is. In de ogen van Groot Mededogen bestaat er geen links en rechts, geen vriend en vijand, geen ver en dichtbij. Denk niet dat Groot Mededogen levenloos is. Groot Mededogen is een stralende en wonderbaarlijke energie. In de ogen van Groot Mededogen zijn subject en object niet van elkaar gescheiden, is er geen afgescheiden zelf. Groot Mededogen kan door niets verstoord worden. ( ) Als je ooit te horen zou krijgen dat ik op een wrede manier om het leven ben gebracht, weet dan dat ik met vrede in mijn hart gestorven ben. Weet dat ik in mijn laatste ogenblikken niet ten prooi ben geweest aan woede. We moeten een ander nooit haten. Wanneer je dit inzicht in jezelf teweeg kunt brengen, zul je kunnen glimlachen. Denkend aan mij zul je je weg vervolgen. Je zult een toevlucht hebben die je nooit afgenomen kan worden. Niemand zal je vertrouwen kunnen ondermijnen omdat het niet op wat dan ook in de wereld der verschijnselen gebaseerd is. Vertrouwen en liefde zijn één en zij kunnen zich alleen in je ontwikkelen als je ziet dat alle dingen in de wereld der verschijnselen in wezen leeg zijn, wanneer je kunt zien dat jij in alles bent en dat alles in jou is. Lang geleden las ik eens een verhaal over een monnik die geen boosheid voelde jegens de wrede koning die één van zijn oren had afgehakt en hem een aantal messteken had gegeven. Toen ik dat las dacht ik dat die monnik een soort god was. Dat kwam omdat ik toen nog niet wist wat Groot Mededogen was. Er was geen boosheid in die monnik. Hij had alleen een hart vol liefde. Niets weerhoudt ons ervan om net als die monnik te zijn. Liefde leert ons dat we allemaal zoals de Boeddha kunnen leven. Morgenochtend moet ik vertrekken. Ik heb vanavond geen tijd meer om dit alles nog eens over te lezen, maar ik zie Hung morgen nog even en dan zal ik hem dit manuscript geven voor ik ons geliefde vaderland verlaat. (Bron: Karel Klumpers is psychotherapeut in de re gu liere GGZ. Hij is actief geweest in de mannen beweging en beoefent zen-meditaite

16 Uitgelezen Zinvol ouder worden Leef nu het leven dat je écht wilt Marijke Kuyper - Karol van Bastelaar Uitgeverij Altamira-Becht Haarlem, Zonder vrijheid van het verleden is er helemaal geen vrijheid Krishnamurti De tirannie van herinneringen van je afschudden en bevrijd worden uit de kerker van het verleden Peter Bieri Wanneer ben je oud genoeg om anderen te adviseren hoe om te gaan met ouder worden? Gaan we te rade bij Voltaire, die Paul Steenhuis in zijn verrukkelijke boekje over de vergrijzing de super-senior noemt? Voltaire verschrompelde niet als een oude druif, maar bloeide op als bejaarde. Steken we er de gek mee en citeren we de laatste twee regels van een gedichtje dat een somber beeld geeft over het lijf dat zijn jeugd verloren heeft? my body is drooping, has problems pooping The golden years has come at last!! The golden years can kiss my ass!! Of gaan we ons serieus bezighouden, zo we dat al niet deden, met onze behoefte aan zingeving en met de realisatie dat zelfs wij sterfelijk zijn? Een tekstschrijver die zich ervaringsdeskundige noemt heeft samen met een zingevingscoach dit boek geschreven. Ze zijn beïnvloed door verschillende filosofiëen en stromingen, zoals het boeddhisme en de soefistroming en verschillende psychotherapeutische stromingen waaronder de transactionele analyse. Het is een boek gericht op ZIJN in plaats van op doen. Hoewel er in het boek vele oefeningen worden aangereikt om te doen, die groei en nieuw denken tot stand willen brengen. Het is een boek bedoeld voor mensen die zich realiseren dat verandering, een nieuwe zingeving, een andere levensvervulling, uit henzelf moet voortkomen. Die niet (erg) bang zijn voor een stapsgewijs onderzoek van zichzelf en hun leven, aldus de schrijvers. Het leven heeft zin als je er zin in hebt zei mijn filosofieleraar. Als ergens de vraag opdoemt: waartoe zijn wij op aarde? Doet me dat denken aan de eerste vraag in de katechismus. Wat de vraag op persoonlijk vlak niet minder dwingend maakt in een bepaalde levensfase. Wat doe ik hier, wat wil ik nog? Hoe ga ik om met dat wat het leven mij aanreikt in deze fase? Wat dit boek met mij deed was van serieus naar bedenkelijk. Soms is er een betuttelend toontje dat me, op mijn leeftijd, niet helemaal bevalt. Dan weer staan er oefeningen en verhalen in die ik zeer lezenswaardig vindt en me lezende houden. Hij die alles kent, maar gebrek heeft aan zelfkennis heeft overal gebrek aan. Jezus, blz. 74 Het boek staat in het teken van een vergroten van je zelfkennis, een groter bewustzijn. De titels van de hoofdstukken zijn: Aandachtig leven -in sommige kringen mindfulness genoemd- Verlangen hoop vertrouwen, De innerlijke diamant: je Gave, Wat is je diepste verlangen, en als laatste hoofdstuk: Je reisplan. Marijke geeft achterin een voorbeeld van haar eigen reisplan, zich bewust van haar draak. Een draak staat voor je belemmeringen en hoe daarmee om te gaan. Dat is een belangrijk hoofdstuk. De auters zijn geïnspireerd door de latifa en Reshad Field. Hij is een grote soefi meester. Latifa wil zeggen: aanvaarden-verlangen-hoopvertrouwen-overgave-liefde-wil. Marijke Kuyper heeft o.a. de drie-jarige Elzéardopleiding bij de Voorde, levensschool voor zingeving en spiritualiteit, afgerond. Dit boek kun je lezen voor je plezier en dan zal het niet zonder impact aan je voorbijgaan. Maar er een actief project van maken, met een reisgezel of in een groep geeft plezier en profijt. Zoals een vriend van mij werkte rond het boek van Stephen Divine met de titel: Nog een jaar te leven. Het leverde in die groep een diepe verbondheid op die de ervaringen meer diepgang gaven. AvG Het Intentie Experiment Kunnen je gedachten de wereld veranderen? Lynne McTaggart Uigeverij Ankh-Hermes bv Deventer, 2007, 29,50 De onderzoeken die Lynne MacTaggert in dit boek bespreekt zijn alle gericht op het achterhalen of en hoe onze pure intentie en gedachtenkracht onze werkelijkheid beïnvloeden. Veel onderzoek wijst erop dat bewustzijn op de één of andere manier onlosmakelijk verbonden is met materie en in staat is materie te veranderen, zonder dat er fysieke kracht aan te pas komt. Lynne MacTaggert heeft eerder boeken geschreven die bekend zijn geworden zoals Het Veld en Wat artsen je niet vertellen. In deze boeken doet ze op een plezierig leesbare manier verslag van wereldwijd wetenschappelijk onderzoek, vaak op de grenzen van wat algemeen geaccepteerd wordt als waar. Ik was een paar jaar geleden al verrast door Het Veld, nietwetende dat er zoveel serieuze wetenschappers onderzoek doen naar de verbindende kracht of het verbindende veld in de werkelijkheid, vaak met het risico niet meer serieus te worden genomen door hun collega-wetenschappers. Het Intentie Experiment kun je zien als een verdieping en vervolg op Het Veld. Ook dit boek laat weer een scala aan wetenschappers aan bod komen die op hun manier de grenzen van het waarschijnlijke onderzoeken. Het is interessant om te lezen hoe vindingrijk en vasthoudend deze mensen zijn in het ontwerpen van experimentele onderzoeken om te achterhalen wat het effect is van bijvoorbeeld heling op afstand, bidden, de intentie van mediterende en niet mediterende mensen. Ze legt de onderzoeken op een onderhoudende manier uit door je te betrekken bij de persoonlijke strubbelingen die de onderzoekers beleven tijdens hun werk. Ze is helder en begrijpelijk in haar uitleg en maakt het spannend voor de lezer. Gelukkig schrikt ze er niet voor terug om verschillende onderzoeken te bespreken die elkaar tegen lijken te spreken en ze geeft mogelijke redenen aan waardoor dat kan komen. Ze neemt je steeds mee in haar redenering waarom een onderzoek tot welke conclusie zou moeten leiden. Enkele interessante inzichten en conclusies uit al dit onderzoek: - Iedere beweging die we maken, wordt kennelijk door de mensen om ons heen opgevangen (onderzoek van Schwartz). -Doelgerichte gedachten lijken zich te manifesteren in de vorm van zowel elektrische als magnetische energie en produceren bovendien een sterk geordende fotonenstroom. - Onze intenties zelf werken waarschijnlijk als sterk geordende frequenties die de moleculaire structuur en binding van de materie kunnen veranderen. - Zelfs de minste of geringste gedachte lijkt het biolicht van iemand anders te versterken of te verzwakken. - Succesvolle genezers zeggen zichzelf opzij te zetten om de heling door zichzelf heen te laten gebeuren. - Vrijwel alle genezingen op afstand vinden plaats in een veranderde bewustzijnstoestand, bereikt op verschillende manieren, waarbij een toestand van gefocuste aandacht en wakkerte wordt bereikt. - Uit de resultaten van onderzoek van Lazar is op te maken dat bepaalde hersengedeelten onder in vloed van sterke aandachtsconcentratie (meditatie) groter kunnen worden. Meditatiebeoefening leidt tot permanente veranderingen in de structuur van de hersenen. Het verhoogt onze ontvankelijkheid en ons vermogen tot uitzenden van intenties. Het werken met intentie is een vaardigheid die volgens McTaggert kan worden aangeleerd en gemakkelijk te onderwijzen is. Bovendien lijkt het erop dat de kracht van individuele intentie kan worden gebundeld en zo worden versterkt. Ze komt op basis van de besproken onderzoeken tot een aanpak hoe je de kracht van intentie in je eigen leven kunt toepassen. In één van de laatste hoofdstukken bespreekt ze een eigen experiment en ik volgde geboeid haar wedervaren met zeewier en meditatie. Het experiment was provisorisch en klein van opzet. Ook al was er nog onvoldoende bewijs voor een degelijke conclusie, haar enthousiaste onderzoekshouding werkt bij mij aanstekelijk. Aan het einde van het boek nodigt ze de lezer uit om mee te doen aan intentieexperimenten via haar website: Op deze website zijn resultaten te vinden van zes experimenten waar lezers van over de hele wereld een bijdrage aan hebben geleverd. Omdat duizenden mensen blijken mee te willen doen met deze experimenten zijn er nog technische problemen met computers om alles soepel te laten verlopen. Ik ben benieuwd naar het vervolg. Annemieke Rozemond 30 31

17 Mysteries van ontmoetingen De kiem Tienke Klein Uitgeverij Petiet Tienke Klein bracht haar kleuterjaren door in een Jappenkamp in Indonesie. Zij ziet haar oorlogservaringen als een vergrootglas dat zichtbaar maakt wat verborgen is. Deze zin op de achterflap geeft nauwelijks weer welk een innerlijk gevoel van ontzag er ontstaat bij het lezen van dit boek. Als ik een telefonisch interview met Tienke heb vertelt ze op mijn vraag waarom ze dit boek schreef: Ík wilde het opschrijven vanuit de gedachte dat ik dit niet voor niets heb meegemaakt. Ik was daar pas aan toe nadat ik het voor mijzelf had uitgezuiverd, zodat ik geen onverteerde zaken opschrijf. Met mijn vierde jaar, in het Jappenkamp, had ik mijn eerste bijna dood ervaring (BDE). Daarna begreep ik als kind van vier jaar: er bestaat geen vriend of vijand, dat is een vreemd spel van grote mensen. Het boek moest geschreven worden misschien vanwege de grote respons die erop gekomen is. Het bibliotheekwezen heeft tegen de driehonderd boeken afgenomen. Zij beschrijven hun boeken maar in één zin en daarin stond dat het een zo heldere verwoording geeft van een rouwproces en de integratie van een bijna dood ervaring. Het tijdschrift van het begrafeniswezen schreef een artikel: Nooit meer bang voor de dood, omdat ze dit boek een openbaring vinden inzake angst voor de dood. advertentie Vensters op een Transpersoonlijke werkelijkheid De Hindoe omroep Ohm belde mij over het boek en hadden een reactie over mijn beschrijving van het veranderde tijdsbesef na een bijna dood ervaring. Een bijverschijnsel na een BDE is dat het lineaire tijdsbesef doorbroken wordt. Het scherm of het gordijn werd weggeschoven. Deze ervaring komt overeen met wat er is geschreven in de oude Hindoe geschriften. Echter in ons dagbewustzijn is lineaire tijd iets waarmee je rekening moet houden. Het blad van de Indische Nederlanders zijn blij met het boek, omdat het een vergeten stuk geschiedenis is wat weinig aandacht heeft gekregen. Ik stelde mijzelf de vraag: hoe werkt het door in een kind om met een bijna dood ervaring het geweld en de wanhoop van een oorlog mee te maken. Hoe verbind je een BDE en de vernietigingen van de oorlog. Dit zijn zulke grote tegenstellingen. Die integratie, daar heb ik lang over gedaan. Wat ik ook ontdekte is dat de mannelijke spiritualiteit gericht is op perfectie, het goeroe zijn, de heilige, de totale verlichting, de beheersing. Maar de vrouwelijke spiritualiteit is veel omvattend. Dat ik de wanhoop van een oorlog en tweemaal een bijna dood ervaring heb mogen omvatten heeft voor mij het gevolg dat mijn bewustzijn een groter bereik heeft gekregen. Het boek is met zoveel warmte ontvangen, daar ben ik heel dankbaar voor. AvG Geschreven door Panta redacteur Kees Aaldijk en zijn vrouw Marijke Uigegeven bij Ankh -Hermes, prijs 17,50 Dit boek is bij uitstek geschikt voor onderwijs aan transpersoonlijke therapeuten. Het hoofd van een opleidingsinstituut schreef erover: Ik kan mezelf helemaal terugvinden in de inhoud. Persoonlijk vind ik het sterk theoretisch onderbouwd en geschreven in een vrij eenvoudige taal. Mooi hoe je de verbinding maakt tussen psychotherapie en de transpersoonlijke dimensie. Ank van Gulik De ware betekenis van wat gezegd wil worden blijkt soms uit wat niet te communiceren valt Jan Fentener van Vlissingen Er is iets, ook al zoek je diep en lang, waar je nooit helemaal achter komt. Niet het licht, maar het woord is het licht der mensen staat er in de bijbel. Het was in Budapest dat ik hem aansprak in het engels en vroeg of ik een foto van hem maken mocht. Zonder hapering sprak hij in dezelfde taal terug, terwijl hij sjouwend met zijn plastic tassen waarin duidelijk zijn bezittingen uitpuilden ik hem in een andere taal had horen mompelen. Een taal waarvan ik de klanken wel kon onderscheiden maar de strekking niet begreep. Gaat het om een basishouding van welwillendheid, het gelaat van de ander te zien? Een basishouding die ergens verborgen in onze ziel huist en alle ogenschijnlijke verschillen overschrijdt? De foto werd gemaakt en ik vroeg hem of hij wat geld wilde. Geld? zei hij en het leek alsof hij vergeten was wat dat ook alweer was. Hij keek naar de munten die ik in zijn hand legde. Zijn gezicht klaarde op; hé dat was grappig, geld. ja ja leuk, bedankt. Het was geen onderdanigheid van een bedelaar. Meer van iemand die je ergens echt een plezier mee deed en je hoffelijk dankte. Maar die foto s moet je mij opsturen sprak hij vastberaden in duidelijk engels. Even was ik verbaasd: opsturen, maar deze man had zo overduidelijk geen vast adres. Ik schrijf mijn naam voor je op zei hij en hij pakte een stukje karton uit de dichtsbijzijnde vuilnisbak. Ik gaf hem mijn pen en hij schreef. Zijn naam, Gibran, kwam goed over, de rest was betekenisloos zei onze gastvrouw die ik het toonde. Maar ik vind hem wel, zend de foto s aan mij, het zal hem vreugde geven zei ze. Het stukje karton was achteraf bijna het belangrijkste wat ik terugbracht van de reis. Moldova Wachtend, op de houten bank waar nog wat groene verf op zat keek ik uit op de enorme flat van communistisch verwaarloosd beton. Chicenau, de drukke hoofdstad van Moldavie. Het was rond elf uur in de ochtend en langzaam verzamelden zich wat oudere heren. Keurig in het pak. Beter gekeken waren deze kostuums wel bijzonder lang uit de mode en enigszins sleets. Een van hen, een frivole zeventiger droeg een hoed in de trant van Maurice Chevalier. Het stond hem. Je werd er vrolijk van. Hun gesprekken waren enthousiast. Soms kon ik het Roemeens begrijpen. Volgens mij regelden ze de politiek, zoals mannen vaak de buitenwereld gezamenlijk regelen maar hier zonder café. Ik wachtte en luisterde. Toen kwam hij eraan. Een slanke oudere man, met twee stokken moeizaam lopend. Ook hij droeg een kostuum, donker gesoineerd en met een stopdas. Hij keek mij aan, bleef staan om rustiger te kunnen kijken. Onze ogen lieten elkaar niet los. Het was als in een trage film, waar de achtergrond wazig wordt. Ogen brengen energieëen over, dat had ik nog nooit zo duidelijk gevoeld. Er ontstond een diepe ontroering. Hij kwam naast mij zitten, te dicht, als een oude kennis. Hij had een fragiele teerheid en een hoffelijke vormelijkheid toen hij, toch gebiedend als een vergeten eigenschap, mijn bloknote en mijn pen eiste. Langzaam tekende hij de letters van zijn naam. Weer keek hij mij aan, het was geen blik om te ontwijken. Proffessor Universitate de Moldova Armenti Vasile stond er met zijn adres. Waar komt uw letsel vandaan, gebaar ik hem. Hij begreep mij en zei: France. Hij zuchtte gelaten. Onverwacht zoent hij mij op mijn wang. Een glimlach. Na enige tijd staat hij op. Nog een keer kijkt hij om. En de trage gang van een man met stokken verdwijnt uit mijn gezichtsveld. Ik ben er stil van, geraakt, maar waardoor? Soms zijn er ontmoetingen die een geheim in zich dragen, wat nooit geopenbaard wordt. De rest van de dag voelde alsof ik een cadeau had gekregen dat zijn weerga niet kende

18 Gezien in Moldavië en Bulgarije Aankondiging All-win network A world that works for all Activiteiten komende periode: 28 september De wet van de aantrekking. Vervolg en verdieping van workshop in juni over The Secret 30 november Een lastige waarheid, film van Al Gore (met Nederlandse ondertitels). 25 jan 2008 Educatie: de beste basis. 29 februari Café basisinkomen. 28 maart Werelderfgoed. Plaats: Emma Stichting Cremerstraat 245 t.o. nummer 220 Utrecht. Prijs 10 inclusief diner na afloop. Parkeren gratis. Tijd koffie. Duur :00 uur. Aanmelding : Floris Methorst, Stichting Emma, , Pim van Monsjou, ; Lisinka Ulatowska: V o r i g e n u m m e r s v a n PA N T A NR. 2, NAJAAR 1990 Muyen, Verlossing van de illusie. Hoogcarspel, Frankenstein in Straatsburg. De Vries-Robles, Het transpersoonlijke. Kampschuur, Geen transparantie zonder transcendentie. NR. 4, NAJAAR 1991 Kikke, Europese Oost-West conferentie. Kampschuur, Wat moeten we met macht? Muyen, Over dans, sacraliteit en de cirkel. Kampschuur, Groei, volwassenheid en transformatie. NR. 8, VOORJAAR 1995 Timmers, Spirituele crisis: bron van mogelijkheden. Kense, Wat maakt een crisis spiritueel? Van der Kroon, De wilde man. Pop, Kwaliteitszorg rond de geboorte van SEN. Lindeboom, Transpersoonlij ke ervaring en Grof. NR. 10, NAJAAR 1995 Groote, Organisaties: uitdaging voor spiritualiteit. Bosch, Organisaties vanuit een rijkdoms perspec tief. Versteegen, Spiritualiteit in management. Visser, Het feestje van Stanislav Grof. NR. 11, VOORJAAR 1996 Visser, Traditie: een kader voor de wetenschap. Visser, Interview met Ken Wilber. Garcan, Nieuwsbrief uit Kroatië. Timmers, Interview met David Lorimer. NR. 12, ZOMER 1996 Visser, Naar een transpersoonlijk mensbeeld. Klumpers, Wat is Zen? Hanselaar, Zojuist vloog hier een vogel. Van den Burgh, Interview met J.J. Suurmond. Van Luyn, Bezit... een kwestie van liefhebben. NR. 13, NAJAAR 1996 Mol, Verbinding met Oost-Europa. Visser, Transp. psychologie op een tweesprong. Klumpers, Wat is Zen? (2) Kampschuur, Verlichte met klinische ervaring. ITANT conferentie: De koning in het middelpunt. NR. 16, NAJAAR 1997 Van Gennip, Europees bewust zijn in Warschau. Fadiman, Vrouwen, drugs en religie. Kikke, Gidsen en hun boodschappen. Visser, Interview met Han de Wit. Van Luyn, De binnenkant van de buitenkant. Visser, Hele en halve transpersoonlijke waarheden. Kikke, De kunst van het helpen. NR. 18, ZOMER 1998 Van Gennip, Interview met T. Jakubowicz. Visser, Wegwijs in de transpersoonlijke psychologie. Bosscher, De opvang van Hannah in haar psychose. Doets, Interview met Hans ten Dam. Van Luyn, Kunst als wegwijzer naar liefde. Kikke, De heilige ideeën van het enneagram. Hoekstra, Kun je tegelijk arts zijn en medemens? NR. 19, NAJAAR 1998 Van Gulik, Interview met Frank Visser. Kampschuur, Alles is binnen. Kikke, Ontplooiing is zijn wie je al bent. Visser, Wat is transpersoonlijk... en wat niet? Kikke, Het niet-nulsom spel. NR. 21, ZOMER 1999 Mol, Het Oost-West samenwerkingsproject. Scheepers, Het spectrum model van Wilber. Van Gulik, Interview met Peter Kampschuur. Klumpers, Verlicht ruzie maken. Visser, De verabsolutering van de natuur. NR. 22, NAJAAR 1999 Kampschuur, Oost, West, Buddha Pest. Visser, Integrale wetenschap. Scheepers, Psychologie, religie en spiritualiteit. Brasser, Inner journey to your spirit, body & soul. Doets, Mijn paradijsverhaal. Jacobs, Spiritualiteit in het dagelijks leven. Roodenberg, Wat is nu eigenlijk spiritualiteit? NR. 23, VOORJAAR 2000 Verslag ITANT-conferentie De Innerlijke Weg. Erkelens, Een jungiaans antwoord op Ken Wilber. Doets, De natuur als medicijn. Klumpers, Verlicht ruziemaken (2). Van Gulik, De hemel begint in jezelf. NR. 24, ZOMER 2000 Scheepers, Psychose of verlichting? Rozemond, Kerntransformatie. Van de Broek, Transp. loopbaanbegeleiding. Weiss, Wat is nu eigenlijk transpersoonlijke kunst? Klumpers, De stem van de Meester. Visser, Ken Wilber: Denken als Passie (voorpublik.) NR. 25 NAJAAR 2000 (jubileumnummer) Van Gulik, Interview met Pieter ter Haar. Visser, Van transpersoonlijk naar integraal. Van Erkelens, De geest in de materie. Huizinga, De vuurwerkramp in Enschede. Kampschuur, Het transpersoonlijke ego. Klumpers, Poëzie en het transpersoonlijke. Bos, Jij bent mij en ik ben jou. Roelofs, In de Pyreneeën de diepte in. Breg, De spirituele zijde van geven en ontvangen. Mol, De sterrenspiraal van EUROTAS. NR. 26, VOORJAAR 2001 Van Gulik, Interview met Gerard Lange. Vissel, Transp. aspecten van de geneeskunde. Kikke, De geboorte van het werkelijke Zelf. Widdershoven, Oud, ziek en een beetje gek... Klumpers, Waarom mediteren? Frey, Verhaal van arts op zoek ging naar haar gidsen. Taal, Binnen en buiten. NR. 27, ZOMER 2001 Mol, Roemenië en het East-West Eurotas Project. Scheepers, Waar en waarachtig. Kikke, Andrew Cohen over verlichting en business. Erkelens, C.G. Jung en de pre/trans verwarring. Schut, Licht op mijn herstel. Kal, Het gras groeit vanzelf. Mol, Erkenning voor de transpersoonlijke therapie. NR. 28, NAJAAR 2001 Van Gulik, Interview met Marga Adama. Pabon, Het transpersoonlijke in de kunst. Hartzema, De mandala. Derkse, De ezel en de meester. Olivier-Van der Kooi, Transpersoonlijke levenskunst. Moerings: Sporen door de Eeuwigheid. Wilber, Over smaak valt wel te twisten. Van Gulik, Wat doet kunst met mij. Klein-Wassink, Het huis van mijn jeugd. Vanden Abeele, Een gelukte ontmoeting. Klumpers, Waarom mediteren? NR. 29, VOORJAAR 2002 Van Gulik, Interview met Marcel Derkse. Harris, De dynamiek van de spiraal. Visser, Verknipt of Verlicht? Scheepers, Psychose of Verlichting? Keppel Hesseling, Transpersoonlijke acupunctuur. Van Gulik, Het huis met de blauw luiken. NR 30, ZOMER 2002 Mol, Kleine ruzies in het licht van wereldconflicten Van Gulik, Interview met Maarten Zweers Hardon, De kracht van het nu Visser, De hemelpoort van cyberspace Kampschuur, Energetica van het transpersoonlijke Beijer, De reis van je leven Klopper, Waar gaat het om? Koks, Van Goddelijke luister naar eenheidsbewustzijn Van Gulik, Hechting NR. 31, NAJAAR 2002 Van Gulik, Interview met Anneke van der Meer Broeders, Familieopstellingen volgens Hellinger Klumpers, Zoektocht naar de bronnen van de droom Kamschuur, Wetenschap en inwijding Visser, Transpersoonlijke pscyhologie op de helling? Hardon, De helende reis NR. 32, VOORJAAR 2003 Van Gulik, Interview met Eric Schneider Kikke, Het Paradijs Kense, Orgaandonatie en orgaantransplantatie Knibbe, Schets van Zijnsgeorienteerde Opleidingen Drenth, Ayahuasca: liaan van de ziel Van Gulik, Het dansende hout NR. 33 ZOMER 2003 Van Gulik, Interview met Gerard Endenberg Strobosch, Spiral Dynamics Drenth, Overgangsrituelen Klumpers, Alle tranen zijn zout Zuiderveen, Kun je samenzijn leren? Groote, Studie over interventies bij organisaties NR. 34 NAJAAR 2003 Ank van Gulik, Interview met Johan Parmentier Mol, Transpersoonlijke visie op planetair burgerschap Klumpes, Als ons bootje over de kim gaat... Visser, Op zoek naar een Westers Dodenboek Gieles, Schets van opleiding transformatietherapie Hemer, De booschap van hoogbegaafde kinderen NR. 35 VOORJAAR 2004 Van Gulik in gesprek met Jan Taal Bishop, Ariadne's gebroken draad De Ruiter, Pad-werk en helperschap Niemandsverdriet, Het grote geheel Brasser, Een festival in Kazakstan Klumpers, Het legen van de geestelijke prullenbak Aaldijk, WAO problematiek Drenth, Het innerlijke landschap Kikke, Laat ons diepste verlangen NR. 36 ZOMER 2004 Mol, Van keizers naar kiezers, Europa in een transpersoonlijk perspectief Van Gulik, Interview met Ton Lathouwers, Van Gulik, Michel de Montaigne en Argentinië Drenth, Leven vanuit de bron Conferentie bij het 20-jarig bestaan van ITANT Alink, Jan van Ruusbroec Luyn, Het Landschap van mijn ziel, deel 1 Gieles, Essentiële Coaching, Schets vanuit de praktijk NR. 37 NAJAAR 2004 Van der Kooij, Interview met Susan Frank Visser, Ken Wilber als mysticus Van Gulik en Anja Brasser, Eurotas conf. London Stamboliev/Koolbergen, Voice dialogue als ingang naar het transpersoonlijke Quispel, Onconventionele interventie Klumpers, Loslaten Aaldijk, Transcendente geneeskunde Van Luyn, De kast NR. 38 voorjaar 2005 Van Gulik, Mededogende communicatie Aaldijk, Nieuw mensbeeld in de wetenschap Wauters/Veering, Integrale, Multidim. Psychologie Groote, De invloed van de spirit Klumpers, Buigen Muijen, De weg van het midden NR. 39 ZOMER 2005 Van Gulik, Interview met Paul Liekens Aaldijk, Problemen op het spirituele Pad Klumpers, Zieleroerselen Koenders, De verleiding van de geest Woolthuis, Stemmen horen Visser, De kleren van de goeroe Van Gulik, Stil kijken NR. 40 najaar 2005 Van Gulik, in gesprek met Lisinka Ulatovska Aaldijk, Evolutie of creatie? Brasser, Families in beroering Hongarije en Polen Gieles, Koppig weten: over het hervinden van het licht van je ziel Klumpers, Smelten en stollen Berghuis, Stilte Van Gulik, Lege handen NR. 41 voorjaar 2006 Van Gulik, Interview met Robert Hartzema Aaldijk, Transpersoonlijke psychotherapie (1) Klumpers, Alles gaat voorbij: Inl. meditatiegroep Boswijk, Zoeken naar de Provence Steur, Transpersoonlijke filosofie (1) Visser, De paradox van Zijn en Worden NR. 42 zomer 2006 Van Gulik, Vrijdheid in gevangenschap Aaldijk, Transpersoonlijke psychotherpie (deel 2) Berghuis, Transpersoonlijke weg van wens naar werkelijkheid Quispel, Vrouwen minder gauw verlicht?? Visser,Afscheid Herman Wijffels met Beck en Laszlo NR. 43 najaar 2006 Mol, De koers van EUROTAS Aaldijk, Aandachtsgerichte cognitieve therapie Van der Valk, A.H. Almaas in Nederland Steur, De impliciete orde Van der Veer, Energetische bescherming Visser, Is Ken Wilber de weg kwijt? Van Gulik, Iedereen moet zelf kiezen NR. 44 voorjaar 2007 Welkom, Rumold Mol Van Gulik in gesprek met Martin van der Meulen Aaldijk, Leven vanuit de ziel Visser, Integrale Spiritualiteit Bishop, Een nieuwe kijk op Lilith Huizinga, Plantas Maestras: praten met planten Keppel Hesselink, Hypnopunctuur Verslag Eurotas Conferentie 2006 Van Gulik, Het geheim van Thionville NR. 45 zomer 2007 Mol, Nieuwe inspiratie in nummer 45 Mol, De betovering van Europa: Van Gulik, Interview met Otto Huizinga Aaldijk, De esoterische visie van Henry T. Laurency Van Rossum, Toevallig Psychosynthese Bishop, Een nieuwe kijk op Lilith (2): Roelofs, Hoog Tijd voor Spirituele Politiek! Een set van alle hier genoemde nummers van PANTA ontvangt u voor 69,- plus verzendkosten Nl à 6,20/Europa à 17,-.

19 TNT Post Port betaald Port payé Pay-Bas panta Afzender: Stichting ITANT, Heemsteedsedreef 59, 2101 LM Heemstede