1 Algemene beschouwing vergrijzing en ontgroening

Transcriptie

1 1 Algemene beschouwing vergrijzing en ontgroening 1.1 Inleiding Vergrijzing is hot! Bijna dagelijks is het onderwerp in het nieuws. In de politiek vraagt men zich af hoe de vergrijzing moet worden betaald. Ondernemers worden geconfronteerd met een stijgende gemiddelde leeftijd van het personeelsbestand en oudere medewerkers ervaren klachten, waardoor ze het werk niet meer aankunnen. Wereldwijd is er sprake van vergrijzing; dit houdt in dat de gemiddelde leeftijd van de bevolking structureel stijgt. De komende decennia krimpt hierdoor het aandeel van de potentie«le beroepsbevolking in verhouding tot de totale bevolkingsomvang: het aandeel 20- tot 64- jarigen bedraagt momenteel 62%, tegen 54% in Bij een krimpende beroepsbevolking komen de economische groei en de sociale zekerheid in gevaar: de overheid en veel groeperingen verwachten dat er problemen komen van deze toekomstige ontwikkelingen. Het op peil houden van de omvang van de werkende beroepsbevolking is een belangrijk issue in het huidige regeringsbeleid. Werkgevers zullende de komende jaren in toenemende mate geconfronteerd worden met een ouder personeelsbestand. Het is van belang dat de kwaliteit van de arbeid, de arbeidsomstandigheden en de arbeidsvoorwaarden me e r worden toegesneden op het langer gezond en gemotiveerd aan het werk houden van alle medewerkers. De vergrijzing heeft niet alleen grote invloed op het kostenniveau en het personeelsbeleid, maar ook op de werkwijze, de besturing, de structuur en de cultuur van organisaties. Bij sommige bedrijven is nu al meer dan 60% van de medewerkers boven de 45 jaar. Bij de gemeenten stijgen de loonkosten fors door de stijging van de gemiddelde leeftijd en in gezondheidszorg lopen we al tegen problemen aan. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van wat komen gaat, want deze grijze golf zal verder versnellen doordat de laatste VUT-regelingen nu zijn afgeschaft en de vervanging van dure ouderen door goedkope jonge medewerkers niet langer mogelijk is. De impact van de vergrijzing is natuurlijk niet voor alle organisaties gelijk. De gevolgen zijn afhankelijk van speci eke organisatiekenmerken zoals het perso- 11

2 HOOFDSTUK 1 neelsbestand, de arbeidsvoorwaarden, de openheid van de sector en het product. Toch zijn er uitdagingen die voor alle organisaties relevant zijn: hoe behouden we grijze experts (de afbouwende senior ), hoe bieden we voldoende ruimte aan jonge honden ( jonge starters ) en hoe motiveren we ervaren medewerkers (medewerkers in de stabilisatiefase )? Het gaat dus niet alleen om de oudere medewerkers, maar om medewerkers in alle levensfasen. 1.2 Vergrijzing in Europa De vergrijzing op de arbeidsmarkt in Nederland is in vergelijking tot andere landen nog relatief laag, zoals blijkt uit tabel 1.1. Tabel 1.1 Arbeidsparticipatie jaar in Europese landen; in procenten Nederland 30,8 34,1 38,6 Belgie«22,2 23,8 25,9 Duitsland 42,4 44,5 44,7 Zweden 70,5 65,5 69,4 Groot-Brittannie«53,0 51,0 52,8 Verenigde Staten 55,9 59,3 59,2 De participatie van oudere medewerkers is vooral in Zweden hoog. Dit komt doordat de Zweedse overheid door de jaren heen een actief arbeidsmarktbeleid heeft gevoerd dat gericht was op het stimuleren van de arbeidsparticipatie van vrouwenenouderen.delagearbeidsdeelnamevanoudereninnederlandisin belangrijke mate het gevolg van bewust gevoerd en institutioneel ingebed beleid. Als een reactie op de groeiende jeugdwerkloosheid in de jaren zeventig en tachtig, zijn de mogelijkheden voor oudere medewerkers om vervroegd uit te treden verruimd. Veel medewerkers hebben het arbeidsproces vroegtijdig kunnenverlatenviavut-regelingen.maar ook de voormalige WAO en de WW hebben gefungeerd als uittredingsroute. Door een ruimhartig toelatings- en uitkeringsbeleid van de WW, en onder meer door toepassing van de ouderenrichtlijn waardoor oudere medewerkers bij voorrang konden worden ontslagen. 12

3 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING Figuur 1.1 laat het aantal ouderen (65+) als percentage van de werkende bevolking (15-64 jaar) zien. Nederland scoort in vergelijking met andere landen redelijk gunstig. Figuur 1.1 Het aantal ouderen als percentage van de werkende bevolking Nederland is e e n van de minst vergrijsde landen van de Europese Unie. Gemiddeld was in % van de bevolking 65 jaar of ouder, terwijl dat in Nederland 14% was. Landen met het grootste percentage 65-plussers zijn Italie«(met 19%) en Duitsland en Griekenland (met 18%). Landen met het kleinste percentage 65-plussers zijn Ierland (met 11%) en Slowakije (met 12%). Van de vroegere EU-15 is Nederland na Ierland zelfs het minst vergrijsd. Tot 2025 zal het percentage 65-plussers in de Europese Unie naar verwachting met ruim een derde toenemen. In Nederland zal het aandeel met meer dan de helft toenemen. Alle westerse landen worden de komende jaren geconfronteerd met vergrijzing en de effecten hiervan. Sommige landen zijn al enkele jaren met dit onderwerp actief: Finland, Zweden en de Verenigde Staten. Dit komt bijvoorbeeld tot uiting in het werkgelegenheidscijfer van ouderen (mensen van 50 jaar en ouder):inzwedenisdat69%,indeverenigdestaten59%eninengeland 53%. Ter vergelijking: Nederland noteerde 39% als werkgelegenheidscijfer van ouderen (Bron: OECD 2003). De verwachting is dat in landen zoals Duitsland, Frankrijk, Italie«en Spanje de effecten van de vergrijzing aanzienlijk zullen zijn, en dat de vergrijzing bovendien harder zal toeslaan dan in Nederland vanwege te weinig preventieve maat- 13

4 HOOFDSTUK 1 regelen. De vergrijzing is voor deze landen, gelet op hun nancie«le huishouding, niet meer betaalbaar. In guur 1.2 is goed te zien dat de Nederlandse bevolking vergrijst: was in 1950 e e n op de dertien Nederlanders 65 jaar of ouder, in 2004 is dat e e n opacht.de verwachting is dat die verhouding in 2020 e e n op vijf zal zijn. Daarnaast zien we een afname van het aantal jonge starters: in 1950 was twee derde van de bevolking jonger dan 40 jaar, nu geldt dat voor net iets meer dan de helft van de Nederlanders. Figuur 1.2 Leeftijdsopbouw van de Nederlandse bevolking in procenten De vergrijzing van de Nederlandse bevolking maakt dat ook de beroepsbevolking vergrijst. Niet bij elke organisatie zien we dat even sterk terug. Er is duidelijk sprake van een grijze golf: het grootste percentage medewerkers vinden we in de categorie 40 tot 59-jarigen. Na deze leeftijd daalt het percentage sterk, omdat de meeste mensen dan gebruik maken van de mogelijkheid om vervroegd uit te treden. Die mogelijkheid zal in de toekomst overigens beperkt worden. Het percentage ouderen zal in de toekomst verder toenemen als gevolg van minder uitstroom van ouderen en minder instroom van jonge starters. 1.3 Wat betekent het ouder worden? Ouder worden omvat uiteenlopende aspecten zoals functioneren, fysieke conditie en sociale contacten. Uit onderzoek blijkt dat leidinggevenden over de 14

5 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING prestaties van ouderen minstens even tevreden zijn als over die van jonge starters. Onderzoek van onder andere TNO leert dat drie aspecten met de jaren minder worden: de ogen, de oren en de hersteltijd. Verder wordt er vooral veel anders en een aantal aspecten wordt beter (bijv. inzicht, ervaring, sociale vaardigheden en stabiliteit). Er bestaan veel misverstanden en vooroordelen over ouder worden (zie par ) PRIMAIRE VEROUDERING Het is een vaststaand feit dat veroudering gepaard gaat met een zekere verandering van lichamelijke en geestelijke vermogens. Deze primaire veroudering uit zich bijvoorbeeld in een afname in spierkracht en uithoudingsvermogen en een verminderd herstelvermogen na inspanning. Het kan dus noodzakelijk zijn om de productie-eisen die aan ouderen worden gesteld en de arbeidsomstandighedenvoorouderenaantepassenaandeveranderendemogelijkheden.als belangrijkste algemene risicofactoren voor ouderen kunnen worden genoemd: ^ zware fysieke arbeid; ^ onvoldoende mogelijkheden voor herstel na inspanning; ^ werk waarbij veel en langdurige concentratie en een hoge snelheid van informatieverwerking vereist is; ^ werken onder tijdsdruk in combinatie met onvoldoende regelmogelijkheden en het ontbreken van sociale steun. Het hangt natuurlijk van de individuele draagkracht af in hoeverre deze belastende factoren daadwerkelijk tot problemen in gezondheid en motivatie zullen leiden SECUNDAIRE VEROUDERING Afnemende arbeidsprestaties bij ouderen zijn niet alleen het gevolg van verminderde fysieke en mentale vermogens. Ze kunnen ook veroorzaakt worden doorhetnietlangeraansluitenvankennis en kunde op actuele ontwikkelingen in wetenschap en organisatie en/of een eenzijdige ervaringsopbouw. Dit fenomeen wordt uitgebreid beschreven door Van Krimpen (Van Krimpen 1997) in zijntheorieoverdesecundaireafbouwendesenior. In bijlage 1 wordt een samenvatting gegeven van de belangrijkste veranderingen bij fysieke en mentaal-cognitieve veroudering. 15

6 HOOFDSTUK VOOROORDELEN OUDEREN Er is de afgelopen decennia weinig erkenning geweest voor de kwaliteiten van ouderen. Werden ouderen in het verleden vaak ingezet als ervaringsdeskundige en leermeester voor jonge werkkrachten, de afgelopen jaren zijn juist ouderen vaak bij reorganisaties en inkrimpingsoperaties als eerste met een vertrekregeling uit de organisatie gezet. InNederlandzijnveelonderzoekengedaannaardevooroordelentenopzichte van ouderen. De meest geuite vooroordelen zijn: ^ Oudere medewerkers zijn langzamer en duur. ^ Oudere medewerkers kunnen niet overweg met moderne communicatiemiddelen (computers, internet). ^ Oudere medewerkers zijn in exibel en kunnen het tempo van de moderne maatschappij, vol veranderingen, niet meer aan. ^ Oudere medewerkers leven in het verleden: vroeger was het beter. ^ Oudere medewerkers zijn te oud om nog iets nieuws te leren. ^ Oudere medewerkers zijn vaker en langer ziek. De beeldvorming over oudere medewerkers is in het algemeen niet erg positief. Ook bij werkgevers bestaan vooroordelen over oudere medewerkers. De beeldvorming be «nvloedt de werkelijkheid, die vervolgens op haar beurt weer de beeldvorming be «nvloedt. Werkgevers investeren vaak minder in de opleiding van oudere arbeidskrachten. De kans op deelname aan bedrijfsopleidingen neemt af met de leeftijd, het aantal jaren werkervaring en de duur van het dienstverband bij het bedrijf. De noodzaak om jonge, onervaren medewerkers te scholen is in de ogen van werkgevers groter, omdat deze categorie vaak aanvullende scholing nodig heeft om optimaal inzetbaar te zijn in het bedrijf. Zeker nu ouderen langer actief aan het arbeidsproces gaan deelnemen, is dit laatste argument niet steekhoudend meer. TNO heeft een onderzoek uitgevoerd ( De mythe doorbroken ), waarin vooroordelen en beeldvorming aan bod komen. Uit het onderzoek komt naar voren dat ouderen op sommige punten van jongeren verschillen. Maar de ideee«n die wij daarover hebben zijn soms gebaseerd op onjuiste beeldvorming. Voor levensfasebewust personeelsbeleid is het belangrijk om goed in zicht te hebben of de waargenomen verschillen feiten of ctie zijn. 16

7 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING Opdracht 1 Feit of ctie? Zijn de onderstaande stellingen feit of juist ctie? Geef per stelling aan of het een feit is of ctie. In bijlage 2 staan de antwoorden weergegeven. In het onderzoeksrapport De mythe doorbroken staan meer van deze stellingen. Om er zicht op te krijgen of dergelijke beelden en vooroordelen binnen uw organisatie ook spelen, is het aan te bevelen om de stellingen aan het topmanagement en het leidinggevend kader voor te leggen. Het is een eerste stap in de bewustwording. Een tweede stap kan de checklist zijn die in bijlage 3 is opgenomen. Stelling Feit Fictie Ouderen zijn minder belastbaar Ouderen zijn minder gezond Ouderen leren minder goed Ouderen zijn minder gemotiveerd Uiteraard zijn er in het onderzoek van TNO ook positieve aspecten van oudere medewerkers naar voren gekomen. De algemene effectiviteit en de werkprestatievanouderenzijnvaakhogerdandievanjongeren.metnameopaspecten die van belang zijn voor het omgaan met complexiteit, betaalbaarheid, hard werken, effectief zijn in het werk, nadenken voor je begint, sociaalvaardig zijn en goed in teamverband kunnen werken, scoren ouderen (boven de 40 jaar) duidelijk beter dan jongeren. Het ouder worden kan dus positieve ontwikkelingen omvatten, in de vorm van groeiprocessen en differentiatie. De oudere medewerker gebruikt aanpassings- en compensatiemechanismen die effecten van achteruitgang van veroudering verminderen dan wel neutraliseren. Daarnaast zijn er winstpunten te behalen, zowel voor wat betreft de individuele ontplooiing als ook voor de ontplooiing in het werk. ^ Bij het oplossen van problemen of het nemen van besluiten heeft de oudere meer tijd, maar ook meer informatie nodig op basis van kennis en ervaring, waardoor er besluiten van hogere kwaliteit tot stand kunnen komen. ^ Bij het ouder worden kan de carrie're zich ontwikkelen door een toename van kennisgraad, specialisatie, het hebben van meer controle over de werksituatie en verdieping. ^ Daardoor kan er waardering, aanzien en macht ontstaan, wat leidt tot voldoening en verhoging van het zelfrespect. ^ Oudere medewerkers kunnen beter oordelen over veelal complexe problemen, doordat zij inhoudelijke kennis af kunnen zetten tegen hun levenservaring. Met wijsheid als resultaat. 17

8 HOOFDSTUK Oorzaken en gevolgen van vergrijzing De term vergrijzing wordt gebruikt om aan te geven dat het aandeel van ouderen in de gemiddelde leeftijd stijgt, door de stijging van de gemiddelde leeftijd. Vooral veel westerse landen hebben te maken met dit proces. De vergrijzing van de bevolking in de westerse landen wordt veroorzaakt door een combinatie van factoren. In de eerste plaats kenden veel Westerse landen vlak na de Tweede Wereldoorlog een babyboom, waarin relatief veel kinderen geboren werden. In de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw daalde het geboortecijfer echter sterk. Vanaf eind jaren zestig/begin jaren zeventig worden er beduidend minder kinderen geboren. De beschikbaarheid van de anticonceptiepil, vrouwenemancipatie, de hogere arbeidsdeelname van vrouwen, individualisering en uitstel van de geboorte van het eerste kind hebben daaraan bijgedragen. Het gevolg hiervan is dat de verhouding tussen het aantal ouderen en jonge starters momenteel sterk stijgt. Dit effect is grotendeels tijdelijk: rond 2030 zullen de meeste babyboomers overleden zijn. Een andere, meer structurele oorzaak van de vergrijzing is de stijging in de levensverwachting. De gemiddelde levensduur van een man is tussen 1950 en 2002 toegenomen van 70,4 jaar tot 76,0 jaar. Voor vrouwen nam de gemiddelde levensduur in dezelfde periode toe van 72,7 jaar tot 80,7 jaar. De verwachting is dat deze stijging van de levensduur ook in de toekomst doorzet. Dit heeft tot gevolg dat ook na 2030 er verhoudingsgewijs meer ouderen zullen zijn VERGRIJZING IS EEN TIJDELIJK FENOMEEN De komende 25 jaar vergrijst Nederland, en snel. Ee n van de belangrijkste oorzaken is het ouder worden van de babyboomgeneratie. Kijken we echter nog eens 20 jaar verder, tot 2050, dan zal het overgrote deel van deze generatie zijn gestorven. Hierdoor zal de verhouding tussen de diverse leeftijdsgroepen weer evenwichtiger worden, wat de vergrijzing tot een tijdelijk fenomeen maakt BELANGRIJKSTE GEVOLGEN VAN VERGRIJZING De vergrijzing van de bevolking heeft grote gevolgen, met name op sociaaleconomisch gebied. Veel westerse landen kennen een sociaal zekerheidstelsel dat wordt ge nancierd met behulp van een zogenoemd omslagstelsel, waarbijde werkenden elk jaar de uitkeringen van de inactieven betalen. In Nederland wordt onder meer de AOW op deze wijze ge nancierd. Wanneer het aantal ouderen sterk toeneemt (en daarmee het aantal mensen dat een AOW-uitkering ontvangt), zullen de belastingen en de premies die de werkenden moeten betalen, sterk moeten stijgen. Dit is echter een ongewenste ontwikkeling omdat 18

9 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING dat de kosten van arbeid verhoogt, wat nadelige gevolgen voor de economische groei heeft. 1.5 Demogra sche ontwikkelingen De demogra sche ontwikkelingen in Nederland voorspellen grote personele problemen. Met het afzwaaien van een grote generatie medewerkers ontstaat een sterke ^ wellicht te sterke ^ noodzaak aan vers bloed binnen de overheid en het bedrijfsleven. Een organisatiegerichte benadering van levensfasebewust personeelsbeleid kan helpen om de gevolgen van de vergrijzing te temperen. Nederland lijkt op zoek te zijn naar antwoorden op de vele vraagstukken rond economische ontwikkelingen en de positie van Nederland op de wereldmarkt. De richting wordt deels bepaald door vele veranderingen en wetswijzigingen: een nieuw zorgstelsel, de verandering van de WAO naar de WIA, de wijziging van de Arbowet, de levensloopregeling en ga zo maar door. Concurrentiekracht wordt echter vooral bepaald door de kosten van productie of dienstverlening, de arbeidskosten en innovatiekracht. Organisaties zijn dan ook in toenemende mate bezig met (maatschappelijke) vraagstukken als vitale organisaties, inzetbaarheid van medewerkers, het vergroten van productiviteit en slimmer werken. Men zoekt actief naar maatregelen om de arbeidsparticipatie van vooral ouderen, allochtonen en jonge starters te bevorderen en de komende vergrijzing het hoofd te bieden. De kern van de vergrijzingsproblematiek ligt in het afnemend aantal beschikbare arbeidskrachten op de arbeidsmarkt als gevolg van twee demogra sche ontwikkelingen: vergrijzing en ontgroening GRIJZE DRUK EN ONTGROENING De grijze druk is de verhouding tussen het aantal 65-plussers binnen een bepaalde bevolking en het aantal 20- tot 64-jarigen, uitgedrukt in een percentage. De grijze druk is een maat voor de verdeling van de demogra sche druk en kan als vergrijzingsindicator gezien worden. De generatie die geboren is tussen 1945 en 1965 is momenteel nog zeer actief in het arbeidsproces en het aantal mensen van deze generatie zal de komende jarennogtoenemen.nuzijn22potentie«le arbeidskrachten van de 100 ouder dan 65. Deze grijze druk zaldekomendejarentoenemenmeteenversnellingna 2010 tot 43 van de 100. De groene druk is de verhouding tussen het aantal 0- tot 19-jarigen (jonge starters) en het aantal 20- tot 64-jarigen binnen een bepaalde 19

10 HOOFDSTUK 1 bevolking uitgedrukt in een percentage. De groene druk is een maat om de verdeling van de demogra sche druk over jonge starters en ouderen zichtbaar te maken. De laatste jaren lijkt de ontgroening in Nederland af te vlakken: het percentage jonge starters blijft na een sterke daling in de afgelopen decennia de komende jaren vrij stabiel. De gemiddelde leeftijd van de bevolking stijgt en deze tendens zal zich de komende decennia in versterkte mate voortzetten. De vergrijzing wordt veroorzaakt door een verwachte toename van het aantal ouderen en een gelijktijdige afname van het aantal jonge starters. De huidige samenstelling van de beroepsbevolkingisnunogrelatiefgunstiginvergelijkingmetdeoverigeeuropese landen. Na 2010 zal in Nederland de stijging in de ouderenpopulatie zich veel sneller gaan voltrekken dan in de omringende landen. Verwacht wordt dat de vergrijzing rond 2040 op zijn hoogtepunt is (zie guur 1.3 (Bron: CBS 2003)). Naast ouderen, hebben ook de jongeren invloed op de omvang van de beroepsbevolking. Na een sterke ontgroening (een daling van het aantal personen jonger dan 20 jaar ten opzichte van de omvang van de bevolking van 20 tot 64 jaar) sindsdejarenzeventigvandevorigeeeuw,schommeltdegroene druk de laatste tien jaar rond de 40%. Ook de komende decennia zal de groene druk ongeveer op dit niveau liggen (Bron: CBS). Figuur 1.3 Bevolking van Nederland naar leeftijdgroep,

11 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING Op dit moment is de grijze druk 22% (Bron: CBS 2003). Dit betekent dat op elke 100 potentie«le arbeidskrachten (20- tot 64-jarigen) 22 personen 65-plussers zijn.rond1950wasdit14%.in2040zalditnaarverwachting43%zijn,bijna een verdubbeling van de huidige grijze druk, zie guur 1.4 (Bron: CBS). Figuur 1.4 Grijze druk In guur 1.5 wordt de groene druk weergegeven (Bron: CBS) ARBEIDSPARTICIPATIE OUDEREN Neemt van de Nederlanders jonger dan 55 jaar nog 70% of meer deel aan het arbeidsproces, bij de 55- tot 65-jarigen isditpercentagelagerdan40%(taskforce ouderen 2002). Vooral het aandeel 60- tot 65-jarigen is laag. Anno 2002 had 38% van de 55- tot 64 jarigen een betaalde baan van meer dan 12 uur per week. Dat is een forse stijging ten opzichte van het niveau in 1993, toen de arbeidsdeelname van deze groep met 24% op een historisch dieptepunt lag. 21

12 HOOFDSTUK 1 Figuur 1.5 Groene druk Tabel 1.2 Arbeidsparticipatie 55 tot 64 jaar in procenten; 1993 en 2002 Vrouwen Mannen Totaal jaar jaar jaar jaar Tabel 1.2 laat zien dat de arbeidsdeelname de laatste jaren bij beide seksen in alle drie de leeftijdsgroepen is gestegen. De belangrijkste verklaringen voor de stijging in de arbeidsdeelname zijn de gunstige conjunctuur, de sterke groei van de werkgelegenheid in de collectieve sector, waarin veel herintredende vrouwen een plek vonden, en het emancipatie-effect: de eerste groep vrouwen die bij gezinsvorming is blijven werken begint nu de oudere leeftijd te bereiken. Niettemin is de huidige arbeidsparticipatiegraad van 55- tot 64-jarigen nog ver verwijderdvande50%diedelandenvandeeuropeseuniealsdoelstelling hebben geformuleerd (Lokhorst 2003). 22

13 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING 1.6 Maatregelen overheid Om enerzijds voldoende aanbod van arbeidskrachten op termijn te garanderen en anderzijds sociale voorzieningen (waaronder met name ook de oudedagsvoorziening) op lange termijn te kunnen nancieren, zal de arbeidsdeelname van ouderen moeten groeien. Zo is momenteel de overheersende gedachte bij de overheid. Zij heeft als doelstelling geformuleerd om tot 2007 de effectieve arbeidsdeelname van 55- tot 65-jarigen te handhaven op de huidige 37% en daarna een doorgroei te bewerkstelligen tot 50% in Het beleid om de arbeidsparticipatie van ouderen te vergroten, is vastgesteld in het Nationaal Actieplan Werkgelegenheid, dat ieder jaar een overzicht geeft van de voortgang van de doelstellingen en resultaten op het gebied van (onder meer) ouderenbeleid. We zien dat het beleid enerzijds gericht is op het onaantrekkelijk maken van uittredingsroutes voor zowel medewerkers als werkgevers, en anderzijds stimulerende maatregelen bevat. Onderdeel van het beleid is dat de toegang tot, respectievelijk het verblijf in sociale voorzieningen zoals WW en WAO wordt verscherpt. Tegelijkertijd is het van belang dat oudere medewerkers gezond en inzetbaar blijven. Als dat in het beleid verwaarloosd wordt, dan worden ouderen eerder een verliespost dan een bron van meerwaarde voor het bedrijf. 1.7 Regionale verschillen Het ziet er naar uit dat alle provincies in 2025 een stuk grijzer zullen zijn geworden. Er zullen ook nog steeds verschillen in de mate van vergrijzing tussen de provincies bestaan. De provincies Groningen, Overijssel, Flevoland, Utrecht, Noord-Holland en Zuid-Holland zullen minder vergrijsd zijn dan Nederland als geheel. Zeeland heeft dan met 25,1% nog steeds het hoogste aandeel 65-plussers en Flevoland het laagste (19,3%). Dat betekent echter niet dat Flevoland nauwelijks vergrijst. Integendeel: de groei van het percentage 65-plussers is nergens anders zo groot. Het aandeel 65-plussers neemt er met maar liefst 113% toe! In Zeeland is dat slechts 57%. Noord-Brabant neemt na Flevoland de tweede plaats in, met een groei van 88%, op korte afstand gevolgd door Limburg met 83%. Groningen en Noord-Holland vergrijzen het minst snel: 44%. In heel Nederland neemt de proportie ouderen toe met 61%. De provincies die nu een relatief laag percentage ouderen huisvesten, zijn dus bezig met een soort van inhaalslag: in 2025 zal het aandeel 65-plussers daar naar verwachting het gemiddelde niveau van Nederland bereiken of er zelfs iets bovenuit komen. 23

14 HOOFDSTUK 1 Enkele oorzaken. Flevoland heeft vergeleken met Nederland een sterk afwijkende bevolkingsopbouw. Sinds 1986 is de bevolkingsomvang van Flevoland vooral toegenomen door de vestiging van jonge gezinnen. Hierdoor heeft deze provincie nu een erg jonge bevolkingsopbouw en een hoge natuurlijke bevolkingsgroei (meer geboorten dan sterfgevallen). Het aantal 30- tot 50-jarigen en 0- tot 15-jarigen is hier relatief groot. Het percentage 50-plussers is er vergeleken met Nederland juist klein. Noord-Brabant en Utrecht hebben in de jaren zeventig en tachtig een rol gespeeld in de huisvesting van de babyboomgeneratie. En de binnenlandse migratie heeft hier een bijdrage geleverd aan de vergrijzing. De versnelde vergrijzing van Limburg en Noord-Brabant heeft voor een groot deeltemakenmetverschilleninvruchtbaarheid.inzowellimburgalsnoord- Brabant was het bruto geboortecijfer (de verhouding tussen het aantal levendgeborenen in een bepaalde periode en de gemiddelde bevolkingsomvang over die periode) gedurende lange tijd beduidend hoger dan in de rest van Nederland. Sinds begin jaren tachtig ligt het geboortecijfer in Noord-Brabant echter ongeveer op, en dat in Limburg sinds begin jaren zeventig zelfs beneden het Nederlands niveau. Het geboortecijfer is in deze provincies dus veel sneller afgenomen dan in Nederland als geheel. Dat betekent dat de verhouding tussen jonge starters en ouderen schever wordt. Figuur 1.6 Percentage 65+ in

15 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING Figuur 1.7 Percentage 65+ in 2010 Figuur 1.8 Percentage 65+ in

16 HOOFDSTUK Vergrijzing in de verschillende branches Cijfers met betrekking tot de mate van vergrijzing in de sectoren gezondheidszorg, onderwijs en overheid maken wel duidelijk dat over niet al te lange termijn een groot deel van het uitstromende personeel moeten worden vervangen. De vervangingsvraag zal vooral vanaf 2008 aan belang toenemen. De sectoren openbaar bestuur en onderwijs ondergaan echter nu al de gevolgen van een toenemende vervangingsvraagstuk. In de komende jaren zal dit vraagstuk ook van belang worden in andere sectoren zoals de zakelijke dienstverlening, de gezondheidszorg, de transportsector en de landbouwsector. Openbaar Bestuur In 2003 was 31% van het aantal medewerkers bij gemeentelijke organisaties ouder dan 50 jaar. Bij de provincies was ditzelfs36%.dehuidigetrendlaat zien dat het aantal ouderen binnen de overheid sterk toeneemt. Het A&O-fonds verwacht dat deze stijging tot 2013 zal toenemen tot ruim 40%. In de periode van 2003 tot 2013 verwacht men een stijging van de vervangingsvraag van naar voltijdbanen. Ook bij de politie zien we schrikbarende ontwikkelingen, en zien we dat in % ouder is dan 50 jaar. Onderwijs Bijna de helft van de werkzame personen binnen het primair onderwijs was in jaar of ouder, en zo n 11% was ouder dan 55 jaar. In het voortgezet onderwijs was in % ouder dan 45 jaar, en 17% ouder dan 55 jaar. Hierbij kan dan ook gezegd worden dat het onderwijs de oudste sector is op de arbeidsmarkt. Het vervangingspercentage is voor het onderwijs ruim 5,5%. In 2004 moesten voltijdbanen worden vervangen, in 2013 zijn dat er bijna Zorg en welzijn In de zorgsector zien we dat de gemiddelde leeftijd in 2003 rond de 40 jaar zit, ruim twee jaar boven het gemiddelde voor de totale economie. Met name in de GGZ-instellingen en de verpleeg- en verzorgingstehuizen ligt het percentage ouderen van 50 jaar bijzonder hoog, respectievelijk op 25% en ruim 22%. 1.9 Kosten vergrijzing Vergrijzing zal Europa in de komende twintig jaar voor grote problemen stellen. De kosten voor het pensioenstelsel en de zorg stijgen dramatisch, terwijl de groep die de premies moet opbrengen steeds kleiner wordt. Deze verslechtering is het gevolg van de verliezen die pensioenfondsen op de beurs hebben geleden. En het Centraal Planbureau (CPB) voorspelt in 2006 een lager rendement voor de pensioenfondsen dan in 2000, toen ook een studie naar de gevolgen van de 26

17 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING vergrijzing verscheen. Verder zijn de aardgasbaten in de toekomst lager dan voorzien en worden er minder kinderen geboren dan in 2000 werd gedacht. Ook is het CPB minder optimistisch over de arbeidsparticipatie van vrouwen dan een paar jaar geleden. De kosten lopen in de miljarden. Zo heeft het CPB berekent dat het voor Nederland de komende vijf jaar gaat om een bedrag van circa A 17,5 miljard. In Belgie«wordt gesproken over A 11,5 miljard. Opdracht 2 Inventarisatie van het huidige personeelsbestand INLEIDING Bij het inventariseren van het huidige en toekomstige personeelsbestand worden een aantal stappen doorlopen. Het betreft een kwantitatieve personeelsinventarisatie. In deze inventarisatie wordt beschreven hoeveel medewerkers de organisatie in dienst heeft, zowel in koppen (aantal medewerkers) als in fte s (aantal uren/formatieplaatsen). Het is van belang om bij de inventarisatie een uitsplitsing te maken naar leeftijdscategoriee«n. In eerste instantie kan worden volstaan met een overzicht per organisatie en afdeling of dienst. Om een beter inzicht te krijgen in de huidige situatie en de mogelijke toekomstige knelpunten, kan de inventarisatie ook per afdeling of dienst naar functie uitgesplitst worden. PERSONEELSBESTAND OP ORGANISATIENIVEAU Jaar 2007 Afdeling Aantal medewerkers Totaal Per leeftijdsgroep < >65 Management en staf Verkoop Productie Expeditie Kantoor enz. Totaal 27

18 HOOFDSTUK 1 Jaar 2010 Afdeling Aantal medewerkers Totaal Per leeftijdsgroep < >65 Management en staf Verkoop Productie Expeditie Kantoor enz. Totaal Jaar 2015 Afdeling Aantal medewerkers Totaal Per leeftijdsgroep < >65 Management en staf Verkoop Productie Expeditie Kantoor enz. Totaal PERSONEELSBESTAND OP AFDELINGSNIVEAU VRAGEN Beantwoord vervolgens op basis van deze analyse van uw personeelsbestand de volgende vragen. 28

19 ALGEMENE BESCHOUWING VERGRIJZING EN ONTGROENING Wat valt op? Waar zijn knelpunten te verwachten gelet op de continu «teit? Welke afdelingen vormen een risico? Is de verantwoordelijke leidinggevende zich van het continu «teitsvraagstuk bewust? Indien nee, wat gaat u nu doen? 29