Verslag RZO Expertmeeting Uitzendgerelateerde Klachten 30 oktober 2014

Transcriptie

1 Verslag RZO Expertmeeting Uitzendgerelateerde Klachten 30 oktober 2014 Thema: Psychotrauma bij veteranen en politiemensen: verkenning van mogelijkheden tot samenwerken in het onderzoek naar preventie, risicofactoren en behandeling. Aanleiding en doel Het thema van deze Expertmeeting vormt een vervolg op het rapport dat de RZO heeft uitgebracht in het kader van de evaluatie van het LZV in 2013: "Verkenning van de toekomstige civiel-militaire ketenzorg Geestelijke Gezondheidszorg en de mogelijkheden voor toekomstige samenwerking in de ketenzorg ten behoeve van of met andere risico-/geüniformeerde beroepen". De belangrijkste conclusies en aanbevelingen uit het rapport luiden: "De samenwerking in het zorgaanbod met de andere zwaardmacht van de overheid, de Nationale Politie, ligt als eerste stap het meest voor de hand. Een eigen zorgsysteem is belangrijk om te kunnen zien waar het fout gaat in de programma s en behandelingen, en daarvan te leren. Welke restproblemen houden cliënten en daar onderzoek op richten. Ook de mogelijkheid van het doen van wetenschappelijk onderzoek voor het verkrijgen van gespecialiseerde kennis voor verbetering van de behandelpraktijk. Veteranen en politiemedewerkers hebben complexe problemen. De aantallen zijn klein, er is sprake van een kwetsbaar zorgmodel. Met goed onderzoek kan Nederland internationaal gezaghebbender worden." Het doel van de bijeenkomst is het verkennen van de mogelijkheden tot samenwerken tussen Defensie en Politie in het onderzoek naar preventie, risicofactoren en behandeling van werkgerelateerde klachten. Programma De voorzitter van de Raad voor civiel-militaire Zorg en Onderzoek (RZO), prof. dr. U. (Uri) Rosenthal opent de Expertmeeting met een uitleg van de taken van de Raad. Ook geeft hij aan dat deze meeting in het teken staat van een voorzichtige verkenning van de mogelijkheden tot samenwerken, tussen Defensie en de Politie, op het gebied van wetenschappelijk onderzoek naar de preventie en behandeling van uitzendgerelateerde en werkgerelateerde klachten. De Expertmeeting begint met een discussie met de deelnemende onderzoekers over hun onderzoek en toekomstplannen, waarbij mogelijkheden tot samenwerking worden verkend. Daarna volgen twee lezingen en tot slot vindt er een discussie plaats tussen beleidsmensen, met de onderzoekers, waarbij de bestuurlijke en politieke aspecten van samenwerken worden besproken. 1. Uitwisseling lopend onderzoek en toekomstplannen Tijdens het ochtendprogramma wordt een discussie gevoerd met alle deelnemende onderzoekers van Defensie en de Politie onder leiding van de dr. Laurence Frank (lid RZO, wetenschappelijk secretaris RZO). De discussie heeft tot doel de uitwisseling van kennis tussen Defensie en de Politie: wat kunnen we leren van elkaars onderzoeksresultaten? Wat zijn de overeenkomsten: wat bindt ons en waar kunnen we elkaar versterken? Het onderzoek dat door de onderzoekers wordt gepresenteerd, kan worden ingedeeld in drie focusgebieden: Risicofactoren in kaart brengen, vroegtijdig signaleren, onderzoek naar mechanismen, fundamenteel onderzoek, neurobiologisch onderzoek, sociaal wetenschappelijk onderzoek. Dr. Elbert Geuse is als senior onderzoeker bij de Militaire Geestelijke Gezondheidszorg actief op het gebied van neurobiologisch onderzoek. Daar lopen drie longitudinale onderzoeken: PRISMO, een prospectief onderzoek naar biologische veranderingen in relatie tot stress-gerelateerde klachten om te bepalen of er premorbide verschillen zijn tussen militairen die wel of geen klachten ontwikkelen; MARS gaat over agressieregulatie problematiek na uitzending en BETER betreft behandelevaluatie na traumatische ervaring. De resultaten van deze onderzoeken dragen bij aan preventie en vroegtijdige signalering van psychische problemen, maar bieden ook aanknopingspunten voor de verbetering van de behandeling. Dr. Ellen Klaassens, GZ-psycholoog, projectleider ROM, Riagg Rijnmond, heeft een dissertatie afgerond over trauma en de HPA-as in gezonde volwassenen, het effect van trauma op het neurobiologisch stress systeem. Op het gebied van sociaal wetenschappelijk onderzoek naar mechanismen en risicofactoren, is prof. dr. Rolf Kleber, hoogleraar Psychotraumatologie, Universiteit Utrecht, Arq Psychotrauma Expertgroep, actief op de gevolgen van en psychologische verwerkingsprocessen na schokkende ervaringen, met daarbij speciale aandacht voor de relatie tussen werk en trauma en de psychische effecten op lange termijn. Prof. dr. van der Velden, hoogleraar Victimologie, INTERVICT, Universiteit Tilburg, doet onderzoek naar de psychische gezondheid van 1

2 geüniformeerde beroepen, aard en omvang van (psychische) gezondheidsklachten, risicofactoren en de werkzaamheid van interventies. Drs. Henk Sollie, promovendus Politie Academie, Katholieke Universiteit Leuven, doet onder andere onderzoek naar weerbaarheid van recherchefunctionarissen om meer inzicht te krijgen in wat rechercheurs in staat stelt om naar behoren te functioneren ondanks mentaal belastende omstandigheden. Mentale veerkracht bij militairen, was het onderwerp van het promotieonderzoek van dr. Sylvie Boermans, onderzoeker Katholieke Universiteit Leuven, waarbij zij onderzocht heeft of er de relatie tussen vertrouwen in verschillende hierarchische lagen van leiderschap en het welzijn van militairen voor- en tijdens uitzending anders is. Dr. Bob van Wijngaarden, senior wetenschappelijk medewerker bij het Trimbos-Instituut, heeft twee onderzoeken uitgevoerd rondom het welbevinden van veteranen: de nulmeting met de Consumer Quality Index Veteranenketenzorg en een vragenlijstonderzoek onder 6000 veteranen over kwaliteit van leven en eventuele behoefte aan ondersteuning op verschillende levensgebieden om daarmee risicoporfielen voor uitzendgerelateerde klachten in kaart te brengen. Dr. Jacco Duel, senior medewerker Kennis- en Onderzoekscentrum Veteraneninstituut, heeft meegewerkt aan dit laatste onderzoek en is verder nog betrokken bij onderzoek naar kerngegevens van veteranen, zorgmijdende veteranen, gezondheid en welzijn van veteranen, levensloopperspectief. Vanuit een andere invalshoek, de filosofie en ethiek, houdt prof. dr. Desiree Verweij zich bezig met de menselijke factor in de hedendaagse militaire praktijk, een transdisciplinair onderzoeksprogramma waarin de volgende disciplines samenwerken: psychologie, filosofie/ethiek, sociologie, antropologie en politicologie. Een van de kern thema's in dit onderzoek is "the moral injury", schade aan het geweten van een individu, die ontstaat wanneer diepgewortelde morele overtuigingen worden geschonden. RZO-lid dr. Sylvie Lo Fo Wong vraagt de onderzoekers die zich bezig houden met het in kaart brengen van risicofactoren voor het ontwikkelen van uitzendgerelateerde klachten, of zij aanwijzingen hebben gevonden voor verschillen tussen mannen en vrouwen. Genderverschillen is onderwerp dat men graag zou willen onderzoeken, maar meestal lukt het niet omdat het aandeel vrouwen in een onderzoek vaak te klein is, vooral bij Defensie, waar slechts 5 tot 7 procent van de militairen vrouw is. Bij de politie werken aanzienlijk meer vrouwen (30%), maar ook daar heeft men moeite hen in voldoende aantallen bij onderzoek te betrekken. Preventie: actie in de vorm van training, opleiding, of vroegtijdige signalering van psychische problemen De onderzoeksgroep van de Militaire Geestelijke Gezondheidszorg onderzoekt of er premorbide (biologische) verschillen aanwezig zijn tussen militairen die wel en geen klachten ontwikkelen na uitzending. Bij de Politie Academie is dr. Annika Smit, senior onderzoeker Programma Versterking Professionele Weerbaarheid, verantwoordelijk voor de uitvoering van de onderzoeksagenda van de politie. De onderzoeken rondom het thema weerbaarheid zijn gericht op de versterking van de veerkracht van politieambtenaren, het vergroten van het vakmanschap en het vergroten van de operationele inzetbaarheid. De onderzoeksresultaten worden verwerkt in preventieve maatregelen en trainingen. Dr. Tessa op den Buijs, universitair docent bij de NLDA, kan de resultaten uit haar onderzoek toepassen in trainingen. Het gaat om de Warrior Peacekeeper Role Identity Scale, die na validatie, kan worden ingezet om per missie de militaire rol te identificeren, hiaten in trainingsprogramma's op te sporen, en als preventieve maatregel ingezet kan worden omdat de mate van stress tijdens de missie gemeten kan worden. Behandeling (effectiviteit, succes) Het onderzoek van drs. Joris Haagen, promovendus Universiteit Utrecht, Centrum '45, richt zich op het voorspellen van behandelsucces en uitval bij veteranen met PTSS. MAJ vliegarts Monique Zeijlemaker is als huisarts betrokken bij de LOK poli van het Centraal Militair Hospitaal, waar sinds 2010 een zorgprogramma in gebruik is genomen voor veteranen in actieve dienst met lichamelijke onverklaarde klachten. De behandeling is gebaseerd op training in belastbaarheidsbewijstzijn en de aanpak volgens het "gevolgenmodel" van dr. Y van Rood van het LUMC. Een evaluatie van het zorgprogramma laat zien dat de behandeling in een behoefte voorziet, de doelgroep aanspreekt en er sprake is van subjectief minder klachten en toegenomen arbeidsparticipatie en verminderde medische consumptie. Een validering van de klinische effectiviteit dient nog uitgevoerd te worden. De conclusie is dat er zowel bij Defensie als bij de Nationale Politie vanuit verschillende disciplines vonderzoek wordt gedaan naar risicofactoren, preventie en behandeling van werkgerelateerde psychische aandoeningen. Bij de Expertmeeting waren de volgende (sub)disciplines vertegenwoordigd: klinische psychologie, psychiatrie, geneeskunde, neuropsychologie, biopsychologire, gezondheispsychologie, arbeids- en organisatiepsychologie, sociale psychologie, sociologie, bestuurskunde, filosofie en ethiek. Het hele spectrum van factoren die een rol spelen bij het ontstaan van psychologische aandoeningen is hiermee vertegenwoordigd in de drie domeinen: de aard van het trauma, de biologische aanleg en de sociale omgeving. 2

3 Er zijn veel aanknopingspunten om samen te werken en op meer structurele manier kennis uit te wisselen. De neurobiologische basis van de stressklachten is dezelfde, de manifestatie ervan eveneens, maar in de benadering en behandeling zijn er soms verschillen duidelijke verschillen tussen militairen en politiemensen. De thema's die onderzocht worden komen grotendeels overeen: veerkracht, mentale weerbaarheid, zelfredzaamheid, zingeving, kwaliteit van leven, rolidentiteit, kenmerken van de organisatie en de missie, bejegening, erkenning, thuisfront, PTSS, vermoeidheidsklachten. 2. Lezingen Prof. dr. Peter van der Velden, hoogleraar Victimologie bij INTERVICT, Universiteit Tilburg houdt een lezing met de titel "De traumasluier". Daarin presenteert hij resultaten van grootschalige en epidemiologische studies naar de omvang en gevolgen van stress en potentieel traumatische gebeurtenissen bij zowel burgers als de geüniformeerde beroepen. De les die uit die onderzoeken geleerd kan worden is dat men voorzichtig dient te zijn met het attribueren van de verwachting dat stress tot PTSS-klachten leidt. Ook zijn er nog onvoldoende aanwijzingen dat herhaalde blootstelling aan potentieel traumatische gebeurtenissen meer PTSS-klachten tot gevolg heeft. Om te begrijpen waarom sommige mensen wel PTSS klachten ontwikkelen en anderen niet, is het noodzakelijk te onderzoeken hoe de psychische (on)gezondheid van de getroffene samenhangt met de bronnen van stress in relatie tot de context waarin de getroffene leeft en werkt, zoals zijn sociale systeem en levensloop. Het complexe samenspel van al deze factoren biedt aanknopingspunten voor preventie en verbetering van de behandeling van de psychische gezondheidsklachten. Dr. Natasja Rietveld, onderzoeker bij de Nederlandse Defensie Academie en Stichting Waardering Erkenning Politie, houdt een lezing met de titel "Literatuurstudie over de impact van stressvolle ervaringen tijdens operationele inzet voor militairen en politiemensen. Inzichten en aandachtspunten voor opleiding en training". Het betreft een onderzoek in samenwerking met Marieke van der Ark van de Landelijke Eenheid Nationale Politie en is daarmee een voorbeeld van een samenwerkingsverband tussen Defensie en Polite op onderzoeksgebied. De literatuurstudie en de meta-analyse gaan over de relatie tussen stressvolle werkervaringen en de geestelijke gezondheid van militairen en politiemensen. Doel daarbij is een beter beeld te krijgen welke situaties tijdens het werk een risico vormen voor de geestelijke gezondheid, maar ook welke kenmerken van de werksituatie juist beschermend werken. Deze informatie kan ingezet worden in de vorm van preventieve maatregelen (trainingen over hoe om te gaan met stressvolle tijdens bijzondere operationele inzet) en voor vroegtijdige signalering van stressreacties. 3. Discussie Tot slot vindt een discussie plaats onder leiding van mr. Fred de Graaf (Lid Bestuur Veteraneninstituut, Kamerlid Eerste Kamer der Staten Generaal) over de bestuurlijke en politieke aspecten van de samenwerking in de zorg voor veteranen en politiemensen met psychotrauma, en in het wetenschappelijk onderzoek naar de preventie, risicofactoren en behandeling van beroepsgerelateerde (psychische) stoornissen. Fred de Graaf opent de discussie met de opmerking dat hij zowel persoonlijk als beroepsmatig affiniteit heeft met zowel Defensie als de Politie. Met veel belangstelling heeft hij vanmorgen de uitwisseling van het lopend onderzoek gevolgd. Van essentieel belang bij al dit onderzoek, blijft de vraag of het onderzoek ook conreet ergens toe leidt. Zijn de resultaten bruikbaar? Als lid Bestuur Veteraneninstituut is hem opgevallen dat wanneer samenwerking op het gebied van onderzoek ter sprake komt, men zeer behoedzaam te werk gaat vanwege allerlei gevoeligheden over en weer. Er zijn zoveel redenen om samen te werken. Er zijn zeer duidelijke raakvlakken: bij Defensie is er een onderdeel dat politietaken uitvoert, de Koninklijke Marechaussee. Er worden al enige jaren politiemensen uitgezonden naar missiegebieden. Daar is sprake van samenwerking op de werkvloer van politiemensen en militairen. Het is dan ook des te opvallend dat er zoveel aarzeling is om op onderzoeksgebied met elkaar samen te werken om politiemensen en defensiemensen met problemen beter te kunnen helpen. Als laatste wijst hij op de randvoorwaarden om succesvolle resultaten te bereiken met het onderzoek. Op dit moment vormen de omvangrijke reorganisaties bij zowel Defensie als de Politie een grote uitdaging voor samenwerkingsinitiatieven. 3

4 Drs. Martin Elands, Hoofd Kennis- en Onderzoekscentrum van het Veteraneninstituut, spreekt zijn waardering uit voor de samenwerking tussen de NLDA en de Politie dat zojuist door Natasja Rietveld is gepresenteerd. Daarnaast vindt hij het belangrijk om te memoreren dat er belangrijke stappen naar samenwerking zijn gezet door Rudy Richardson, gepromoveerd socioloog, als docent-onderzoeker verbonden aan de Faculteit Militaire Wetenschappen van de Nederlandse Defensie Academie.RZO-lid drs. Armand Höppener vond het buitengewoon nuttig dat onderzoekers van elkaar aanpalende disciplines met elkaar in contact zijn gebracht. Je ziet dan dat een aantal fundamentele resultaten elkaar raken: de biologie is gelijk, de oorsprong, de uitwerking ook, maar pas veel later blijkt dat bij militairen een bepaalde behandeling minder werkt, maar het fundament is hetzelfde. Er kwam een breed veld aan de orde en het belang van de drie invalshoeken: niet alleen het trauma is van belang, maar ook wat er bij het bedrijf gebeurt en wat er thuis gebeurt. Prof. dr. Eric Vermetten, hoofd onderzoekscentrum Militaire Geestelijk Gezondheidszorg, Bijzonder hoogleraar Psychotrauma, onderschrijft het belang van de drie invalshoeken: in zijn eigen onderzoek ziet hij de effecten hiervan terug. Tegelijkertijd benadrukt hij de noodzaak van samenwerken: wil je belangrijke vraagstukken oplossen dan moet je expertise bij je onderzoek betrekken die je zelf niet in huis hebt. Fred de Graaf kaart een ander probleem aan: er lopen allerlei onderzoeken, maar er is niet een goed overzicht van wat er gebeurt. Bij aanvang van een nieuw onderzoek, kun je dus niet goed bepalen wat je zou kunnen bijdragen om tot een optimaal resultaat te kunnen komen. Een onderzoeksagenda is belangrijk. Uri Rosenthal voegt daaraan toe dat het hem is opgevallen dat er bij NWO geen onderzoeksprogramma aanwezig is voor de doelgroep veteranen en politiemensen, of in bredere zin, de doelgroep geüniformeerde beroepen. Men zegt vaak dat er geen geld voor onderzoek is, maar zijn ervaring is dat er wel degelijk financiers zijn, maar dat het vaak niet misgaat met het aanbieden van de onderzoeksvoorstellen. Prof. dr. Rolf Kleber meldt dat NWO andere prioriteiten heeft. Wel is er door hem en prof. dr. Berthold Gerons een onderzoeksprogramma psychotrauma bij ZonMw opgesteld. Echter, wanneer onderzoeksvoorstellen worden ingediend die over veteranen gaat, dan vindt ZonMw dat Defensie zou moeten betalen. Ook de NLDA ondervindt moeilijkheden om een onderzoeksvoorstel bij NWO gefinancierd te krijgen. Een ander probleem is dat de VSNU weigert de NLDA als academische opleiding te erkennen. Men concludeert dat een Onderzoeksagenda zeer nuttig zou zijn, maar dat het ook een stap verder moet dan alleen in kaart brengen van de lopende en voorgenomen onderzoeken: er zou een duidelijke regie gevoerd moeten worden. Er moeten twee zaken geregeld worden, zegt Fred de Graaf: regie en funding. Bij de regie zou het logisch zijn dat de Politieacademie en de NLDA bij de onderzoeksagenda worden betrokken zodat zij op de hoogte zijn van al het lopend onderzoek. Uri Rosenthal meldt dat de RZO druk bezig is met het adviseren over een Onderzoeksagenda. Binnenkort vinden hierover gesprekken met Defensie plaats. Er zijn in de discussie met de onderzoekers in het ochtenddeel van deze meeting voldoende resultaten besproken die in belangrijke mate zouden kunnen bijdragen aan de doeltreffendheid van de zorg voor veteranen. Het is dan teleurstellend dat men het belang onderschrijft van dit onderzoek, maar er vervolgens niet voor wil betalen. In Nederland worden onderzoek en onderwijs op de kosten-kant van de begroting geplaatst, in andere landen, bijvoorbeeld de VS wordt het als een investering gezien. De leden van de RZO zullen zich voor deze zaak inspannen. Martin Elands meldt dat het mooi is dat onderzoekers samenwerken, dat er samenwerkingsverbanden ontstaan tussen universiteiten, maar dat Defensie wel duidelijk de regie moet nemen en aangeven welke onderzoeksvragen voor de organisatie de komende jaren van belang zijn. Prof. dr. Berthold Gersons, die zowel voor Defensie als voor de Nationale Politie een Blauwdruk Mentale Zorg heeft opgesteld, vond het meest opvallende dat er in beide organisaties nauwelijks informatie beschikbaar is over wat er met de medewerkers aan de hand is, waardoor het onmogelijk is aan te geven waar de oorzaken van problemen liggen. Pure basisgegevens ontbreken. Geld voor onderzoek is nodig, maar investeer eerst in het opzetten van een systeem dat (basis)gegevens over de organisatie oplevert want anders ontbreekt het fundament voor goed onderzoek. Defensie en de Nationale Politie kunnen elkaar zeer goed aanvullen, maar er zijn ook duidelijke verschillen. Fred de Graaf sluit af met een aantal opmerkingen. In discussie met de onderzoekers is naar voren gekomen dat militairen last ondervonden van de onduidelijkheid en de beperkingen van de rules of engagement. Deze kunnen niet duidelijk genoeg zijn. Dat is een aandachtspunt voor de regering, de volksvertegenwoordiging en voor de Minister van Defensie. Verder is naar voren gekomen dat team building buitengewoon belangrijk is om stress bestendigheid te bereiken. Dat is een belangrijk punt om bij de Minister van Defensie aan te kaarten. Een ander opvallend resultaat van een onderzoek dat in de ochtend ter sprake kwam, was dat de veteranen aangaven dat er 4

5 meer aandacht voor het thuisfront zou moeten zijn. Uri Rosenthal noemt in aanvulling op de punten die Fred de Graaf al heeft genoemd, een aantal wetenswaardigheden die hem vandaag zijn opgevallen: het thema moral injury, het onderwerp rolidentiteit, de betekenis van de buitenwereld en de organisatie. In het vervolg op deze Expertmeeting, zijn de volgende drie punten cruciaal: er moeten stappen voorwaarts gezet worden, de bestuurlijke inspanning zou omhoog moeten om de samenwerking tot stand te brengen, en als laatste, voorzichtig bezien of er verbreding mogelijk is naar de andere beroepsgeroepen.ten slotte bedankt Uri Rosenthal de sprekers, deelnemers en organisatoren, en sluit de Expertmeeting. Bijlage: Programma van de Expertmeeting met deelnemerslijst en samenvatting onderzoek deelnemende onderzoekers. 5