To r e n u u r w e r k

Transcriptie

1 van rk ting houd uurwe h c sti ot be oren t et t h er ic ht 1 fe br ua ri 19 SEPTEMBER s t e j a a r g a n g n r het To r e n u u r w e r k O pg Stichting tot Behoud van het torenuurwerk

2 Een mooi geveltje met wijzerplaat in El Paso, blz. 6 e.v. Nóg een mooie gevel met wijzerplaat, maar véél dichter bij huis, blz. 24 e.v. Een gerestaureerd uurwerk van Adriaan de Jong, blz. 36 e.v. Omslag: Het Rodenburg uurwerk in de kerk van IJsbrechtum, blz. 33 e.v.

3 h e t To r e n u u r w e r k SEPTEMBER ste jaargang nr. 103 het Torenuurwerk verschijnt x per jaar en is het periodiek van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk. Sluitingsdatum kopij het Torenuurwerk nr. 10: 10 november 009. Redactie het Torenuurwerk Mevr. T. Langejan Brouwer Lokhorst 3 0 PR Alphen aan den Rijn tel e mail: redactie1@torenuurwerk.nl Gelieve kopij, via e mail, als bijlage in MS Word aan te leveren en foto s apart als bijlage in JPG formaat: lage compr. / hoge resolutie. Begunstiger U kunt ons werk steunen door begunstiger te worden. Als begunstiger ontvangt u vier maal per jaar het Torenuurwerk. De jaarlijkse bijdrage is minimaal,50. U kunt zich aanmelden door overmaking van minimaal,50 naar girorek van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk, onder vermelding van uw naam, adres en Nieuwe begunstiger. Ter introductie krijgt u onderstaande gids Torenuurwerken, Techniek-Onderhoud kado. Publicaties 1. Torenuurwerken, Techniek-Onderhoud. Een praktische gids voor het onderhouden van torenuurwerken. ISBN ,55 incl. verzendkosten. en. Vormgeving G. Benedick tel e mail: vormgeving@torenuurwerk.nl Druk Grafi sch centrum Noorderkwartier tel Internet 2. De restauratie van het torenuurwerk van het Groene Kerkje te Lambertschaag. Een verslag van de restauratie van een uniek torenuurwerk. ISBN ,80 incl. verzendkosten. 3. Torenuurwerken, Tijd voor Iedereen. Een buitengewoon heldere uiteenzetting over 700 jaar openbare tijdaanwijzing. ISBN ,50 plus 2,65 verzendkosten. Voor bestellingen zie onze website: 3

4 Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk De Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk stelt zich ten doel zoveel mogelijk historische, mechanische uurwerken voor de openbare tijdaanwijzing kortweg torenuurwerken voor de Nederlandse samenleving te behouden. Opgericht: 14 februari Stat. art. 3.1, reg. K.v.K Alkmaar. Secretariaat Secretariaat Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk Kleverparkweg CG HAARLEM tel Bestuur Voorzitter: ir. L.A.A. Romeyn tel./ fax Secretaris-penningmeester: D. Kerkvliet tel Financieel administrateur: A.J. Hanou tel Lid: ing. J.P.M. Ploegaert tel Lid: I. Benedick tel Bankrelatie Postbank rek. nr International Bank Account Number (IBAN): NL58 PSTB Bank Identifier Code (BIC): PSTBNL21 Centraal storingnummer J.M. Scholtens tel Werkplaats De werkplaats is op donderdag geopend van 16:00-20:00 uur. Voor een bezoek aan de werkplaats, gelieve vooraf een afspraak te maken met onze werkplaatscoördinator, dhr. J.M. Scholtens, tel Adres: Corus Staal BV (voorheen Hoogovens Staal BV) Depot Excursietrein 1970 CA IJMUIDEN Adrescode 2G-07 tel

5 Van het Bestuur ir. L.A.A. Romeyn, voorzitter Op de op zaterdag 4 april 2009 gehouden Algemene Jaarvergadering is medegedeeld dat onze Penningmeester Wim de Groot te kennen had gegeven zijn taak in de loop van 2009 te willen overdragen. Reden daarvoor was dat Wim meer plezier beleeft aan het daadwerkelijk restaureren van en technisch bezig zijn met torenuurwerken. Hij zal zich daarmee intensief bezig gaan houden in de Technische Commissie (TC). Binnen de TC is inmiddels besloten dat Wim de Groot de voorzitter daarvan zal zijn en hij zal ook zorgen voor de verslaglegging van wat wordt besproken. Het Bestuur wenst hem veel succes en plezier bij zijn werk in de TC. Op bovengenoemde Jaarvergadering kon het Bestuur mededelen dat de heer Arnold Hanou zich bereid heeft verklaard het penningmeesterschap op zich te nemen. In de periode na de Jaarvergadering heeft Wim de Groot in onderling overleg zijn werkzaamheden aan hem overgedragen. Op de Bestuursvergadering van 23 mei j.l. is dat geformaliseerd. Omdat de benoeming van Bestuursleden, volgens onze Statuten, moet geschieden door de Raad van Advies, is er voor gekozen dat, tot de Jaarvergadering in 2010, Arnold Hanou optreedt als financieel administrateur. Tot die tijd zal het penningmeesterschap officieel, dat wil zeggen geregistreerd bij de Kamer van Koophandel te Alkmaar, berusten bij de Secretaris van de Stichting. Nu het jaar 2009 al voor bijna driekwart om is, kunnen wij constateren dat het aantal aanvragen voor Inspectierapporten respectievelijk Restauratiebestekken beduidend kleiner is dan in Ook de restauratie van uurwerken waarvoor de Stichting een Restauratiebestek heeft geschreven wordt vaak vertraagd uitgevoerd. Mogelijk is de algemene recessie daaraan debet. De vakantieperiode vraagt altijd weer de nodige inspanningen van de Redactie om voldoende kopij te verzamelen voor het septembernummer van ons blad. Dankzij de medewerking van enkele auteurs kunnen wij u weer een interessant nummer van het Torenuurwerk aanbieden. Wij hopen dat het de lezers die tot nog toe geen artikel voor ons blad hebben geschreven, zal inspireren dit ook eens te doen. Het zal de aantrekkelijkheid van ons blad ten goede komen. 5

6 Torenuurwerk in El Paso, Canarische eilanden Redactie De heer Kees Hulsbos honoreerde het verzoek om vakantievondsten te delen met de lezers van het Torenuurwerk en stuurde foto s van een torenuurwerk in El Paso, La Palma. Zowel de naam van het plaatsje als het aanzicht van de klokkentoren doen denken aan de spaghettiwestern The Good, the Bad and the Ugly. Afb. 1. De achterzijde van het torentje met het curieuze houten balkonnetje. Afb. 2. De geëmailleerde wijzerplaat. Dit uurwerk werd door hem gefotografeerd in maart 2008 tijdens een vakantie op La Palma, één van de Canarische eilanden [afb. 1]. Hij tekent er bij aan dat hij er verder niets over te weten is gekomen en dat het zuiver en alleen bedoeld lijkt als openbare tijdaanwijzing. Enig zoeken op internet brengt aan het licht, wat door het opschrift op de wijzerplaat wordt bevestigd [afb. 2], dat in 1910 Don Antonio Pestana Capote dit torenuurwerk aan zijn dorp El Paso heeft geschonken. Het wordt aanvankelijk geplaatst in de Hermita de Nuestra Señora de Bonanza (de kerk van Onze Lieve Vrouw van Voorspoed). Kerk is hier een groot woord, 6

7 Afb. 3. Het fraai versierde uurwerk van El Paso. het formaat ligt ergens tussen een kapelletje en een kerk. Het kerkje is oud: in 1691 krijgt vaandrig Salvador Fernández van de vicaris van de bisschop toestemming voor de bouw ervan. In 1910 wordt het torenuurwerk in de klokkentoren geplaatst. Rond 1990 wordt het kerkje gerestaureerd en komt het uurwerk in verband hiermee in het vrijstaande bouwwerk te staan. Grappig is dat het uurwerk, in een glazen kabinet, aan de achterzijde van het torentje zichtbaar is [afb. 3]. Zo te zien is het een torenuurwerk van Franse herkomst, waarschijnlijk een Odobey of een Gourdin. Foto s: Kees Hulsbos 7

8 Het torenuurwerk van de parochiekerk van Immenstaad, Zwitserland De heer P.B. Bos uit Groningen bezichtigde in Immenstaad am Bodensee het oude torenuurwerk van de parochiekerk aldaar. Het staat tegenwoordig prachtig tentoongesteld in een glazen kiosk [onderstaande afbeelding]. Volgend artikel is een vertaling van de hand van de heer B. Schut van de informatie die hierover op de website van de Heimatverein van Immenstaad is te vinden, waarvoor de redactie hem hartelijk dankt. Het oude torenuurwerk van de parochiekerk van Immenstaad werd in november 1982 stil gezet en door een moderne elektrische klok vervangen. Tot 2002 bleef het nog in de toren; sinds 2008 loopt het weer met gelijkmatige gang op het stadhuisplein. Want nadat het eigendom van het uurwerk in 1980 overging op de parochie St. Jodokus heeft de Streekvereniging Immenstaad het in 2005 in bruikleen overgenomen om het te behouden en te onderhouden. Het oude uurwerk van Johann Mannhardt is een technisch meesterstuk, dat terecht werd behouden en weer in bedrijf werd genomen. 8 Foto: Holger Spiering

9 Het eerste torenuurwerk Wanneer het eerste torenuurwerk in de toren van de parochiekerk kwam is niet bekend. Maar in de toren is nu nog een groot gedeelte van de oude uurwerkkamer voorhanden en het nog aanwezige gesmede slot op de deur kan op vroeg 16 de eeuw gedateerd worden. In die periode werd vermoedelijk ook het eerste torenuurwerk geïnstalleerd. Bij het opruimen werd een spie van een smeedijzeren torenuurwerk gevonden. Gezien de afmeting ervan moet het een groot uurwerk zijn geweest. Ook een gewicht van zandsteen uit het aan de zuidkant van de Bodensee gelegen Rorschach was nog aanwezig. In de archieven is alleen gevonden dat de smid Friedrich Rebstein in 1891 de veer van de slaghamer van het uurwerk gerepareerd heeft, hetgeen toen 1 mark en 50 pfennig kostte. We kunnen ons dit uurwerk voorstellen als een stevige ijzeren stelling met twee werken, één voor de tijdaanwijzing en één om de uren te slaan. Destijds kostte een dergelijk uurwerk een vermogen. Ook het onderhoud eiste veel van degene die voor het dagelijks opwinden van de gewichten verantwoordelijk was. Torenuurwerken waren in die periode niet precies en de tijdaanwijzing moest regelmatig gecorrigeerd worden aan de hand van de zonnewijzer aan de toren. Het is dus duidelijk dat elke plaats toen zijn eigen (zonne)tijd had. Waarschijnlijk werd het uurwerk diverse malen aangepast aan de laatste stand van de techniek. Alleen smeden met grote ervaring waren daartoe in staat. Misschien hebben in de beginperiode de smeden van het klooster Weingarten (bij Ravensburg, ca. 25 km ten N.O. van Immenstaad) hierbij geholpen. Het tweede torenuurwerk Rond 1892 moet het oude uurwerk zo slecht zijn gaan lopen dat de gemeenteraad in mei 1893 besloot een nieuw torenuurwerk aan te schaffen. Daarbij speelde de dienstregeling van de stoomschepen, die sinds 1875 Immenstaad regelmatig aandeden, zeker een grote rol. Bovendien was reeds 20 jaar eerder in het naburige Kippenhausen een nieuw uurwerk aangeschaft en kon het grotere en welvarende Immenstaad daarbij niet achterblijven! Zodoende werd in mei 1893 bij de Königliche Bayerische Hof-Thurmuhren-Fabrik Johann Mannhardt een nieuw uurwerk besteld. De firma Mannhardt had een uitstekende reputatie en was toentertijd (zouden we tegenwoordig zeggen) de Mercedes onder de torenuurwerkfabrikanten. 9

10 We moeten hier nog wijzen op een andere bijzonderheid voor de regio: het torenuurwerk had een extra werk om de uurslag te herhalen. Daardoor werd het natuurlijk wel duurder. Dit naslaan was in Beieren heel gewoon, maar kwam in de streek rond de Bodensee zelden voor. Omdat de naslag natuurlijk ook op de grootste luidklok werd geslagen kon het heel ver nog worden gehoord. De vraag is of dit tijdsignaal misschien speciaal voor vissers en schippers was bedoeld. Na slechts 6 weken berichtte de Fa. Mannhardt dat het uurwerk op 1 juli 1893 geleverd zou worden. Het werd in 6 colli, samen 862 kilo zwaar, met de trein naar Lindau gebracht. De kosten bedroegen 1820 mark, montage inbegrepen. Daarbij kwamen nog de kosten voor het transport per schip van Lindau naar Immenstaad en voor de voorbereiding van de toren voor de nieuwe wijzerplaten, met een diameter van 2 meter. Bijna negentig jaar in werking Velen van de oudere Immenstaaders herinneren zich nog de uurslag van de St. Jodokuskerk. Samen met het luiden van de klokken was dit immers een belangrijk en betrouwbaar tijdsignaal. Tijdens de actieve jaren werkte het uurwerk onzichtbaar achter de wijzerplaten en de muren van de toren. Gedurende 29 jaar, tot 1980, wond de toenmalige koster Josef Rauber (of de misdienaren) de gewichten met de hand op. Hij liep elke dag, van de sacristie tot het uurwerk, vijfenzestig traptreden naar boven en wond de drie gewichten op van de vier werken: kwartierslagwerk, gaand werk, uurslagwerk/naslagwerk. Bijna negentig jaar was het uurwerk in bedrijf, tot in 1981 een elektrisch uurwerk werd geïnstalleerd, waarbij de toren nieuwe wijzerplaten en elektrische wijzerwerken kreeg. Het is een meevaller dat het oude waardevolle uurwerk behouden bleef. Volgens toonaangevende torenuurwerkkenners gaat het bij dit Mannhardt uurwerk uit 1893 om een waardevol stuk, waarbij ook de hoge kosten voor het restaureren en het toevoegen van wijzerplaten en klokken etc. gerechtvaardigd zijn, om het daarna in het dorpscentrum op te stellen. De restauratie van het uurwerk In het streekmuseum in Haus Montfort kunnen ook twee gerestaureerde torenuurwerken bewonderd worden, één uit Kippenhausen en het andere uit Deisendorf. Maar het uurwerk uit Immenstaad is nu openbaar opgesteld en zelfs weer in bedrijf. 10

11 Aan de hand van deze folder bestelde de gemeente Immenstaad in 1893 het torenuurwerk nr. 10 en na slechts drie maanden werd het in de toren ingebouwd. (Bron: Heimatverein Immenstaad) 11

12 Na de restauratie door de Firma Ferner uit Meissen (1) en de bouw van een glazen paviljoen voor het raadhuis, werd op de marktdag 22 juni 2008 het torenuurwerk weer in gebruik genomen en openbaar tentoongesteld. Het uurwerk is weer volledig intact en functioneert zoals oorspronkelijk. Wel werden een automatische onderbreking van het slaan gedurende de nacht, nieuwe wijzerplaten, elektrische opwinding en af en toe automatische correctie door het tijdsignaal van Mainflingen toegevoegd. De Streekvereniging was verantwoordelijk voor dit project, de gemeente betaalde voor het bouwen van het paviljoen, terwijl de Streekvereniging de kosten voor de restauratie en de presentatie, voor de som van , op zich nam. Voor de inwoners en bezoekers is het oude, waardevolle uurwerk een echte blikvanger. Het is nu mogelijk het bijzondere samenspel van de gewichten, de slinger en het raderwerk van nabij te zien. In een tijdperk van elektronica en software is het aanschouwen van zulke technische functies iets heel bijzonders. (1) De firma Ferner is o.a. bekend door het op elegante manier aanbrengen van een automatische opwinding aan het oude Luterer uurwerk van de kathedraal van Freiburg, waar overigens ook het monumentale uurwerk van Schwilgué te bewonderen is. B. Schut. 12 Johann Mannhardt ( ) Johann Mannhardt gold in zijn tijd als één van de belangrijkste torenuurwerkbouwers in Duitsland. Geboren onder zeer armoedige omstandigheden en slechts moeizaam in staat zijn eigen naam te schrijven, ging hij in 1813 in de leer bij een uurwerkmaker. In 1822 nam hij te Miesbach de werkplaats van een overleden uurwerkmaker over. Vanaf die tijd ging hij torenuurwerken vervaardigen. In 1844 vestigde hij zich in München. Zijn uurwerken zijn van de hoogste kwaliteit en werden wereldwijd geëxporteerd. Naast het vervaardigen van torenuurwerken verwierf Mannhardt ook grote faam als machinebouwer. Na 1860, hij had inmiddels meer dan 1000 torenuurwerken gebouwd, werd het vervaardigen van torenuurwerken zijn voornaamste activiteit.

13 In 1862 vond hij de zo bekende Mannhardtse gang uit. Het feit dat Mannhardt voortdurend bezig was verbeteringen aan zijn uurwerken aan te brengen, zodat serieproductie onmogelijk was, is hem noodlottig geworden. In 1866 moest hij zijn faillissement aanvragen. Zijn bedrijf in torenuurwerken werd overgenomen door de zakenman Franz Göttner en Mannhardt trad bij hem in loondienst. Zijn machinefabriek werd door de torenuurwerkfabrikant Ungerer te Straatsburg overgenomen. Tot 1900 bleef het bedrijf, als firma Mannhardt, in handen van de familie Göttner. Het werd toen overgenomen door Georg Hartmann. In 1928 kwam de firma in handen van de bekende torenuurwerkbouwer Philip Hörz. Het uurwerk in Immenstaad lijkt zeer sterk op een uurwerk dat staat afgebeeld in een catalogus van Mannhardt [onderstaande afbeelding]. 13

14 Een vakantievondst in Istrië, Kroatië 14 Poreč Ŝterna Afb. 1. Istrië, de meest westelijke provincie van Kroatië. L.A.A. Romeyn Na vele malen de vakantie te hebben doorgebracht in bijna alle landen van West-Europa, besloten mijn vrouw en ik deze zomer onze vakantie door te brengen in een gebied dat voor ons nog volkomen onbekend was. Onze keuze viel op Kroatië en dan met name op het schiereiland Istrië, waar wij gedurende drie weken in de omgeving van Poreč aan de Adriatische Zee verbleven [afb. 1]. In de 3de en 2de eeuw voor Christus kwam Istrië onder invloed van de Romeinen en in het jaar 10 v. Chr. werd het een Romeinse provincie. Sporen van deze bezetting worden nog overal aangetroffen. Beroemd is het amfitheater van Pula, dat geldt als een van de mooiste in het oostelijke Middellandse Zeegebied. In de 8ste eeuw werd Istrië ingelijfd bij het rijk van Karel de Grote. In de loop van de 12de en 13de eeuw kwam het gebied onder invloed van de republiek Venetië, hetgeen er toe leidde dat het in 1409 definitief in handen kwam van de Venetiërs. In 1797 werd het gebied bij het Habsburgse rijk gevoegd. Napoleon maakte daar in 1809 een einde aan: Istrië werd een Franse provincie. Dit duurde maar kort, want nadat Napoleon in 1813 een nederlaag leed bij de slag bij Leipzig viel Istrië weer onder het Habsburgse keizerrijk. Tot aan de Eerste Wereldoorlog was Istrië, net als de rest van de Balkan, het toneel van onophoudelijke strijd tussen verschillende bevolkingsgroepen. In 1920 werd Istrië aan Italië geschon-

15 ken als dank voor de steun aan de geallieerden in de Eerste Wereldoorlog (1). Na de Tweede Wereldoorlog slaagde maarschalk Tito ( ) erin de Balkan tot een eenheid te smeden. In 1990 verklaarde Kroatië zich zelfstandig. Het land hoopt zich binnen afzienbare tijd te kunnen aansluiten bij de Europese Gemeenschap. De eeuwenlange overheersing door de Italianen (in casu de Venetiërs) heeft een stempel op het gebied gedrukt. Bijna alle plaatsnaamborden zijn tweetalig: Kroatisch en Italiaans. Het verleden wordt onder andere weerspiegeld in een rijke Venetiaanse architectuur. Afb. 2. Kerk en romaanse toren in het dorpje Ŝterna. Elk jaar doe ik een dringende oproep aan de lezers van het Torenuurwerk om tijdens de vakantie uit te zien naar torenuurwerken en hierover iets te schrijven in ons lijfblad. Deze oproep geldt natuurlijk ook voor mijzelf. Het resulteert erin dat tijdens het rondtoeren in de omgeving van onze vakantieverblijfplaats - een vast onderdeel van onze vakanties - wordt uitgekeken naar torenuurwerken. Dat levert heel vaak niets op. Echter ons verblijf in Istrië was wat betreft torenuurwerken niet vruchteloos. Op een van onze volkomen willekeurige toertochten in het binnenland kwamen wij in het dorpje Ŝterna (It. Sterna) [afb. 1]. Het is een van die dorpjes die in geen enkele reisgids worden vermeld. Het bestond voor een deel uit halfingestorte huizen. Een gevolg van de moord op en verdrijving van, tienduizenden Italianen na de Tweede Wereldoorlog. Op enkele honderden meters van het centrum van het dorp, aan een T-kruising, stond een kerk met daarnaast, los van de kerk, de voor Istrië zo karakteristieke romaanse klokkentoren [afb. 2]. De kerk is gewijd aan Sv. Mihovil. Sv. staat voor Sviatiij wat heilige betekent en de eigennaam Mihovil staat voor Michael (2). Op de toren was nog nauwelijks zichtbaar een wijzerplaat te ontwaren met één zwaar geroeste wijzer [afb. 3]. 15

16 Afb. 3. De nauwelijks zichtbare één-wijzerige wijzerplaat. Afb. 4. Duivenmest tot bijna aan de eerste traptrede. Afb. 5. Verdwenen vloerplanken. 16 Alleen het zien van een wijzerplaat op een toren is nog geen garantie dat het mogelijk is het erbij behorende uurwerk te aanschouwen. Mijn ervaring is dat in vergelijkbare omstandigheden het verkrijgen van toegang vaak zeer moeilijk is. Taalproblemen, weigerachtigheid van de eigenaar of toezichthouder; er zijn redenen genoeg om de toegang naar een toren te verhinderen. De kerk zag eruit alsof hij al vele (tientallen?) jaren niet meer in gebruik was. De toegangsdeur naar de toren, hoewel voorzien van een indrukwekkend nieuw hangslot, was niet afgesloten. Dus niets belette mij de toren te beklimmen. Wat direct opviel was de immense hoeveelheid duivenmest die de houten verdiepingsvloeren en trappen bedekte [afb. 4]. Van een paar verdiepingsvloeren waren de meeste vloerplanken verdwenen [afb. 5]. Zo een beklimming van een toren naar een mogelijk interessant uurwerk ervaar ik altijd als spannend, maar loopt ook vaak uit in een teleurstelling als geen uurwerk wordt aangetroffen. Deze keer echter was het geluk aan mijn zijde. Op een zolderverdieping op een hoogte van 12,5 m. trof ik een geroest smeedijzeren uurwerk aan, dat ook sterk door duivenmest was vervuild. Van enkele tandwielen waren de tandholten van de bovenhelft van de velg geheel daarmee gevuld. Het uurwerk Het uurwerk heeft de klassieke opbouw: gaand werk en slagwerk met de opwindtrommels achter elkaar [afb. 6]. Het is geheel van smeedijzer en de verschillende onderdelen zijn met elkaar verbonden door middel van spieën. Het gaand werk is uitgerust met een originele horizontale spillengang met slinger. Het uurwerk is daarmee te dateren als hoogstwaarschijnlijk afkomstig uit de periode 1680 tot de eerste helft van de18 de eeuw.

17 Afb. 6. Het geroeste en vervuilde uurwerk. Gaand werk: Grondas met houten opwindtrommel waarop bevestigd zijn: 1. grondrad, 120 t. Dit rad maakt één omwenteling in 2 uur en, 2. opwindrad, 44 t. waarin het opwindrondsel, dat helaas ontbreekt, kan worden geschoven. Tussenas: kroonrad 84 t. en rondsel 8 t. Verticale gangrad-as: rondsel 8 t. en gangrad 27 t. [afb. 7]. Afb. 7. Het horizontale gangrad. 17

18 Uit deze tandtallen is de slingertijd te berekenen: T = 0,846 sec. Dit leidt tot een (mathematische) slingerlengte van ongeveer 0,72 m. Van het gaand werk ontbreken ook de lepelas en de slinger Voor de aandrijving van de uurwijzer is op de grondas een rondsel bevestigd met 12 tanden dat een rad met 72 tanden aandrijft. Dit geeft een vertraging van 1 : 6. Met het gegeven dat de grondas één omwenteling in twee uur maakt, resulteert dat in één omwenteling van de uurwijzer in twaalf uur [afb. 8]. Afb. 8. De aandrijving van de uurwijzer. De houten opwindtrommel heeft een omtrek van ca. 0,48 m. Dit resulteert in een valhoogte van het aandrijfgewicht van het gaand werk van ca. 5,8 m. per dag. Afb. 9. Het grondrad tevens slagrad met 20 slagnokken. 18

19 Slagwerk: Grondas met houten opwindtrommel waarop bevestigd zijn: 1. grondrad tevens slagrad, 100 t., 20 slagnokken [afb. 9] en, 2. opwindrad, 44 t. waarin het opwindrondsel, dat ontbreekt, kan worden geschoven [afb. 10]. Tussenas: rad, 84 t. en rondsel, 10 t. Op deze as is de hartschijf bevestigd die van twee uitsparingen is voorzien. Het rad met 84 t. drijft de windvleugelas aan d.m.v. een rondsel met 7 t. Afb. 10. Het lager voor het opwindrondsel. Afb. 11. Detail van het sluitrad met aandrijfrondsel (20 t.). Op de grondas is tevens een rondsel met 20 tanden aangebracht dat het binnenvertande (156 t.) sluitrad aandrijft [afb. 11]. 19

20 Het slagwerk is uitgerust met repetitie. Daartoe zijn op het grondrad van het gaand werk, dat één omwenteling in de twee uur maakt, tweemaal twee uurnokken aangebracht [afb. 12]. Afb. 12. Twee uurnokken vlak bij elkaar voor het repetitieslagwerk. De uitlichting van het slagwerk geschiedt door middel van een zgn. bokkenpoot [afb. 13]. Het uurwerk slaat alleen de gehele uren, en met repetitie resulteert dat in Afb. 13. De bokkenpootlichter. 156 slagen in 12 uur. Om de daaruit voortvloeiende grote valhoogte van het aandrijfgewicht van het slagwerk binnen de perken te houden heeft men: 1. op het grondrad 20 slagnokken aangebracht. Dat is uitzonderlijk veel te noemen [afb. 9]. 2. de hartschijf voorzien van twee uitsparingen, zoals ook in alle Friese stoel- en staartklokken wordt aangetroffen [afb. 14]. Met een omtrek van de opwindtrommel van ca. 48 cm. resulteert dat in een valhoogte van het aandrijfgewicht van het slagwerk van ca. 7,5 m. per dag. Afb. 14. De hartschijf met twee uitsparingen. 20

21 De slag/luidklok De restanten van een luidtouw duidde op de mogelijke aanwezigheid van een klok hoger in de toren. Dit maakte mij nieuwsgierig. Dus het er maar op gewaagd de toren verder te beklimmen. De twee trappen die vanaf de uurwerkzolder naar de klokkenzolder leidden waren in zeer slechte staat. Omdat de meeste traptreden waren weggerot moest ik mij met enige doodsverachting omhoogtrekken. Gelukkig was de verdiepingsvloer van de klokkenzolder van steen; die leek daardoor betrouwbaar, maar Afb. 15. De enige nog aanwezige luidklok. een laag duivenmest van zeker 40 cm. belette mij dit te controleren. Op de klokkenzolder bleek nog één klok aanwezig [afb. 15]. Ooit moeten er drie klokken in de toren hebben gehangen; want van twee nog aanwezige luidassen waren de klokken verdwenen [afb. 16]. Afb. 16. De luidassen van twee niet meer aanwezige luidklokken. 21

22 Een slaghamer of de restanten daarvan werden niet aangetroffen. Mogelijk heeft de slaghamer de uren geslagen op één van de thans niet meer aanwezige klokken. Van de nog wel aanwezige klok was aan de onderzijde een stuk uitgebroken. Mogelijk lag het in de dikke laag duivenmest begraven. De klok was fraai versierd en bevatte twee regels ingegoten tekst [afb. 17]. Afb. 17. Fraaie versiering van de klok. De eerste luidt: ME FREGIT FUROR HOSTIS AT HOSTIS AB AERE REVIXI A FULGURE ET TEMPESTATE LIBERA NOS De tweede regel luidt: ITALIAM CLARA VOCE DEUMQUE CANENS NEL VII CENTENARIO DI S. ANTONIO DA PADOVA MCCXXX1 MCMXXXI Van een ingeschakelde klassieke talenkenner kreeg ik te horen dat de vertaling nog niet zo eenvoudig was (3). Hij vertaalde: 22

23 Eerste regel: De woede van de vijand heeft mij gebroken (maar) van het brons van de vijand ben ik herleefd. Van bliksem en onweer (storm) bevrijd ons Heer. Tweede regel: Met heldere stem Italië en God bezingend in het 7 de eeuwfeest van Antonius van Padua Uit de tekst op de klok is op te maken dat de oorspronkelijke klokken voor oorlogsdoeleinden uit de toren zijn geroofd en er in 1931 door Italianen een nieuwe klok is aangeschaft. Mogelijk heeft toen ook het uurwerk nog gelopen. Wat zal de toekomst van dit uurwerk zijn? Als je je betrokken voelt bij het behoud van torenuurwerken stemt het aanzicht van dit uurwerk je niet vrolijk. Om iets te doen heb ik een in stevig plastic verpakte brief (in het Engels) aan het uurwerk bevestigd. Daarin geschreven dat het uurwerk van grote historisch waarde is en dat het dient te worden behouden door het minimaal te conserveren. Voor informatie kan contact worden opgenomen met de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk. Ik ben benieuwd of wij er ooit nog eens iets van horen. Uit gesprekken met plaatselijke bewoners bleek dat strenge wetgeving het cultureel erfgoed van Kroatië beschermt. Maar wat komt hiervan terecht in een land waar de economische problemen nog enorm zijn? (1) Guido Derksen, Istrië en Kvarner. Haarlem, 2008 (2) Met dank aan P. Al, O. PRAEM (3) Met dank aan drs. M. van Veen Foto s: L.A.A. Romeyn 23

24 Het torenuurwerk van Rottum, Gr. Het klooster Sint Juliana te Rottum 1000 jaar voor Christus was Groningen een woest rivierdeltalandschap (1). Vanuit Drenthe overheersten twee rivieren het noordelijke land: de Hunze en de Fivel. Het samenspel tussen de zee en deze rivieren maakte dat er z.g. kwelders ontstonden, met daarop hogere wallen die vanaf 600 voor Chr. werden bewoond. De bewoning veroorzaakte verdere ophoging: door afval en mest en soms door bewuste aanvulling van zand en klei, tegen het steeds weerkerende zeewater. Zo ontstonden er wat Groningers wierden noemen en de rest van Nederland terpen ; daarop woonden heidense gemeenschappen. Zo is ook Rottum ontstaan. In de tijd van Karel de Grote vond kerstening plaats in noordelijk Nederland en een collega van Bonifacius, Liudger, sloopte de heilige tempels op Rottum. Bekend is het verhaal dat Liudger de heidense bard Bernlef van zijn blindheid genas. Die zich toen dus prompt bekeerde tot het christendom, en die nieuwe leer in Rottum en omstreken ging verkondigen. 24 Willem van Wijnen Het driehonderd jaar oude torenuurwerk van Rottum staat in de hervormde kerk aldaar [afb. 1]. Deze kerk is een 19de eeuwse zaalkerk, opvolger van een middeleeuwse kerk, die op zijn beurt onderdeel was van het roemruchte benedictijnenklooster, dat reeds lang geleden is afgebroken. De schrijver van dit artikel woont nog niet zo lang in Rottum, maar heeft zich dankzij technische en historische belangstelling kunnen ontfermen over dit uurwerk, compleet met wijzerplaat en luidklok, dat jaren stil heeft gestaan. Rottum, is dat niet een Waddeneiland? Hoe zit het met dat klooster? Hoe komt een oud uurwerk in een relatief nieuwe kerk? Vragen die we zullen gaan beantwoorden. Afb. 1. De huidige kerk van Rottum.

25 Overal in het Groningerland werden in de 12 de en 13 de eeuw kloosters gesticht (2). Een ervan was het benedictijnenklooster Sint Juliana (zij was een martelares uit Nicomedië, Klein-Azië). Natuurlijk hoorde daar ook de bouw van een stenen kerk bij, alsmede minstens drie vierkante kloostergebouwen met binnenplaats en de bijbehorende arcaden [afb. 2]. Afb. 2. Plattegrond van het klooster van Rottum naar een tekening uit In de hoogtijdagen bezat het klooster 1184 ha. land en bovendien het Waddeneiland Rottumeroog, vernoemd naar de plaats Rottum. Vandaar de naamsverwarring! In die tijd hebben ze ongetwijfeld de geldelijke middelen gehad om een torenuurwerk aan te schaffen. In verband met de koorgebeden was tijdmeting toen een kloosterregel. Van dit eerste uurwerk weten we verder niets. Wel bekend zijn de verhalen en documenten over de aard van de Rottumer kloostergemeenschap. Uiteraard vereist de Regel van Benedictus een vroom kloosterleven. Dit was in Rottum niet altijd het geval. Oorspronkelijk was Juliana een gemengd klooster. Maar omstreeks 1470 zag de bisschop van Münster zich gedwongen de monniken en nonnen te scheiden wegens misstanden betreffende het zedelijk leven. Zodoende kwam er een eigen klooster voor de nonnen, Bethlehem geheten, op een kleine wierde een paar honderd meter verderop. Deze wierde bestaat nog steeds; er zou een onderaardse gang tussen beide locaties zijn. Ik (W.v.W.) ben nog steeds zoekende naar dit romantische ding! 25

26 Ook uit de tijd daarna zijn er vele verhalen over zwangere nonnen. Vooral in de 16 de eeuw, toen beide kloosters in verval raakten en de Hervorming er aan zat te komen. Vlak nadat Staatse Geuzen in 1587 het klooster Rottum geplunderd en gebrandschat hadden, kwam het uit dat de meeste kloosterlingen met een vrouw (en kinderen) leefden en dat bijvoorbeeld het vastenavondfeest vaak eindigde in een drinkgelag. De intussen ook hervormde Staten van Groningen zullen dus wel niet getwijfeld hebben aan het nut van de omwenteling. In de volksmond heette Rottum ook wel Lutje (klein-) Sodom! Ik ben me er van bewust dat het bovenstaande een wat vertekend beeld geeft van dit klooster. Vele met naam bekende abten hadden wél goed de wind er onder. Daarom gaan we maar gauw over op nuchterder zaken. Afb. 3. De middeleeuwse kerk vlak voor de sloop in 1885 (let op de wijzerplaat). 26 Kerk en uurwerk De restanten van het klooster werden in 1658 grotendeels gesloopt en de bouwvallige kerk werd ingekort en gerepareerd. Waarschijnlijk is er toen een nieuw torenuurwerk geplaatst (1). De inmiddels hervormde kerk heeft zijn bestaan tot 1885 weten te rekken, maar werd toen - ondanks zijn mooie en dikke muurwerk - zonder pardon gesloopt [afb. 3]. De huidige in neogotische mengstijl in 1889 gebouwde zaalkerk, is opgetrokken uit karakteristieke stenen van de plaatselijke steenfabriek. In zijn soort is het best een charmant gebouw, met een prachtige ligging op het oude kloosterterrein aan de rand van de weilanden. De vrijkomende kloostermoppen zijn gebruikt voor wegverharding. Overal in en om Rottum worden moeiteloos nog deze steenjoekels gevonden. En het torenuurwerk? Dat werd samen met het orgel en de preekstoel in de nieuwe kerk geplaatst [afb. 4]. Het uurwerk staat nu opgesteld op een zoldertje onder het

27 Afb. 4. Het uurwerk van Rottum. zadeldak van de kerk, boven het orgel. Helaas is de oude luidklok uit 1787 toen verdwenen en vervangen door een exemplaar uit 1887, gegoten door A.H. van Bergen uit Midwolda. Deze is na de Tweede Wereldoorlog ook weer vervangen door een kleinere klok van dezelfde klokkengietersfamilie. Beschrijving van het torenuurwerk Via een lange steile trap komen we op de uurwerkzolder. Het uurwerk staat vlak onder het dak van de kerk op de vloer vastgeschroefd. De uitgaande 2-uursas loopt via twee moderne tandwielkastjes naar de wijzerplaat op de voorgevel. Deze (vernieuwde) wijzerplaat met minuuten uurwijzer is door siermetselwerk omgeven en is dus vanaf de bouw van de kerk aanwezig [afb. 5]. 27

28 Wat aan het uurwerk meteen opvalt, is de ongeschonden staat. Het uurwerk was zwaar vervuild tijdens de restauratie van de kerk die enkele jaren geleden plaatsvond [afb. 6]. Nadat ik het heb schoongemaakt zien we een compleet en fraai raderwerk in een gave stelling [afb. 12, blz. 32], met een mooie krul op de middelste lagerstijl en typisch Noord-Nederlandse knopversiering op de gebogen hoekstijlen [afb. 7]. Afb. 5. De wijzerplaat is integraal onderdeel van de gevel. In het uurwerk is een verticale spillengang toegepast met een slinger, lengte 2.10 m., met brilophanging aan de nokbalk van de kerk. Het slagwerk heeft een sluitrad aan de buitenzijde van de stelling. Dit is daardoor gemakkelijk te demonteren. Dat kan echter ook een nadeel zijn, want het weer terugplaatsen luistert uitermate nauw, daar het exact in dezelfde stand teruggeplaatst moet worden. De gewichten, met een valhoogte van 5 meter, lijken mij origineel omdat ze fraai in smeedijzer zijn gevat [afb. 8]. 28 Afb. 6. Het uurwerk vóór het schoonmaken.

29 Afb. 7. Uitbundige krul. Afb. 8. De gewichten hangen van buiten zichtbaar achter de voorgevel. De plaatselijke fietsenmaker heeft een extra opwindas buitenom aan de stelling bevestigd - gelukkig alleen maar geklemd - om in de kleine ruimte zowel het gaand werk als het slagwerk aan dezelfde kant te kunnen opwinden. Een stalen trekdraad gaat rechtstreeks naar de slaghamer van de slag/luidklok in het torentje. Aan de binnenkant van een strip van het bovenraam van de stelling heb ik een Afb. 9. IJzermerk met de initialen: GB en ÅM bijzonder fraai ijzermerk [afb. 9] ontdekt. Koninklijk, Zweeds? WIE KAN ER WAT MEER OVER ZEGGEN? Op een strip van dit bovenraam staat de inscriptie: 1723 HINDRIK HOGENBERGH 29

30 De naam [afb. 10] leek op het eerste gezicht slordig ingekrast, maar na verwijdering van de verflagen blijkt alles keurig geciseleerd te zijn. Criteria voor de datering De stelling is qua stijl 17 de eeuws, zoals er vele in Noord-Nederland worden aangetroffen. Het uurwerk is thans met een slinger uitgerust. Dus een eerste indruk is dat het uurwerk moet zijn omgebouwd. Het ombouwen van uurwerken met waag naar een uurwerk met slinger werd algemeen toegepast nadat Huygens in 1656 voor het eerst een slinger in een uurwerk toepaste. De nauwkeurigheid van de tijdmeting werd hierdoor substantieel vergroot. Deze ombouw bestond er in het algemeen uit dat in het gaand werk een tussenas met tussenrad en rondsel werd aangebracht. Het (verticale) spillengangrad - dat meestal meer dan 40 tanden had - werd vervangen door een spillengangrad met beduidend minder tanden. Dit rad moest, vanwege het aanbrengen van de tussenas, hoger in de stelling worden geplaatst. In het uurwerk van Rottum worden in de lagerstijlen echter geen restanten van lagers en dergelijke aangetroffen, die er op duiden dat deze afkomstig zijn van een uurwerk met waag. Na een schouwing van het uurwerk en een gesprek dat ik daarna met Loek Romeyn had, zijn wij tot de conclusie gekomen dat Hendrik Hogenbergh hoogstwaarschijnlijk de maker is van de lagerstijlen en alle tandwielen van het uurwerk. Wat daar voor pleit zijn de zeer mooie en nette versiering en vorm van de assen en de spaken van de tandwielen: die zijn voor het hele uurwerk gelijkvormig [afb. 11]. De stelling zou bijvoorbeeld van het uurwerk kunnen zijn dat in 1658 is geplaatst na de verbouwing van de kerk. Dan heeft Hendrik Hogenbergh in in plaats van een simpele ombouw naar slinger - gelijk maar een geheel nieuw uurwerk in de oude stelling geplaatst! 30 Afb Hindrik Hogenbergh, de maker?

31 Morpurgo (3) noemt een Hendrik Hogenberg, overleden in 1740, die omstreeks 1720 werkzaam was in Groningen. Hij vormde met H. van Wilgen een firma die huisuurwerken (stoeltjes- en staartklokken) vervaardigde. Het komt een enkele maal voor dat klokkenmakers die in de literatuur als huisuurwerkmakers staan vermeld, één of meer torenuurwerken hebben vervaardigd. Dit kan ook voor de genoemde Hogenberg(h) gelden. De schrijver zal daar nog nader onderzoek naar verrichten. Huidige status Na te zijn schoongemaakt, gesmeerd en afgesteld loopt het uurwerk weer. De slijtage is gering tot matig en daarvoor hoeven voorlopig geen maatregelen te worden getroffen. Het uurwerk slaat weer zonder mankeren de uurslagen. De ca. 100 inwoners van Rottum zijn blij en hebben al een schema opgesteld om bij toerbeurt de machinerie op te winden. Er zijn Afb. 11. Detail asversiering. voorlopig geen plannen voor elektrische opwinding. Een dergelijk historisch uurwerk vraagt om historische inspanning! Technische specificatie van het Rottumer torenuurwerk Gaand werk: Slinger: ca. 2,10 m, slingertijd 1,42 sec. gangradas: gangrad 23 t., rondsel 7 t. tussenas: rad 70 t., rondsel 8 t. grondradas: grondrad 88 t., omtrek trommel 0,48 m. staande 2-uursas, haakse overbrenging t. gewicht: gietijzeren bal, waarschijnlijk kanonskogel, in smeedijzer gevat, verzwaard met lood, hangend aan 1 stel schijfkatrollen. Valhoogte 5 m, looptijd ca. 30 uur. 31

32 Uuurslagwerk: windvleugelas: windvleugel met palrad, rondsel 12 t. 1e tussenas: rad 48 t., rondsel 8 t. 2e tussenas: rad 64 t., rondsel 12 t. grondradas: rad 72 t., omtrek trommel ca. 0,55 m. gewicht: gietijzeren bal, kanonskogel (?) in smeedijzer gevat, ver zwaard met lood en oud ijzer, hangend aan 1 stel schijfkatrollen. Opwindhoogte 5 m, looptijd ca. 26 uur. slagwerkhamer op luidklok, gieter Jacobus van Bergen Midwolda, 177 kg., doorsnede 66 cm. Afb. 12. Het uurwerk na het schoonmaken. Literatuur: (1) Geert de Boer, Geschiedenis van de gemeente Kantens. Bedum, (2) Dr. C. Damen, Geschiedenis van de Benedictijnenkloosters in de provincie Groningen. Assen, (3) E. Morpurgo, Nederlandse klokken- en horlogemakers vanaf Amsterdam Foto s: Willem van Wijnen 32

33 Op jacht naar Rodenburg torenuurwerken in Friesland Joost Koning In het Torenuurwerk nr. 101 van maart 2009 kwam het Rodenburg torenuurwerk van Tjalhuizum aan de orde. De heer A.W. Prins bezocht de heer Sybren Wiersma, die in het tv programma Man bijt hond te zien was geweest. De auteur van dit artikel bezit sinds 1998 een Rodenburg torenuurwerk. Dit uurwerk was te zien op de tentoonstelling Torenuurwerken - Tijd voor Iedereen (dec mei 2006) in het museum te Schoonhoven en staat op blz. 155 afgebeeld in het gelijknamige boek dat onze Stichting destijds uitgaf [afb. 1]. Daar wordt nog geschreven dat de maker onbekend is. Joost Koning vond inspiratie in het artikel van A.W. Prins en ging onlangs op jacht naar Rodenburg in Friesland. Daar ik in het bezit ben van een prachtig torenuurwerk uit Friesland - ik noem hem Jopie - het volgende relaas: In 1998 kocht ik Jopie van een kennis/antiquair. Deze vertelde mij het uurwerk indertijd van Jopie Huisman zelf gekocht te hebben. Jopie Huisman had het als piece-de-resistance te midden van het oude ijzer op zijn erf staan. Hij woonde toen tegenover de kerk in Herbayum (Fr.) en het zou Afb. 1. Het Rodenburg uurwerk van de schrijver. ook uit die kerk afkomstig zijn. Bij navraag in deze kerk, enige jaren geleden, bleek degene die zich er altijd mee bemoeid had ongeveer een jaar eerder overleden te zijn. De vrouw die er nu over ging en de sleutel had wist eigenlijk niets van de geschiedenis te vertellen. Wij zijn in de kerk naar boven geweest en op de plek waar het uurwerk 33

34 had gestaan bevond zich een roestig ijzeren kastje. Waarschijnlijk was dit één van de al wat oudere elektrische uurwerkaandrijvingen (eind jaren 60), maar we konden het niet bekijken want het zat op slot. Bij navraag hier en daar in het dorp kwamen we toen niet verder. Reparaties aan Jopie werden indertijd door F.D. Wielenga te Franeker gedaan. Dit staat geschilderd op de slingerlens. Door Loek Romeyn is begin 2009 vastgesteld dat Jopie enige jaren vóór 1865 gemaakt moet zijn door S. Rodenburg. Afb. 2. De toren van de kerk van Lutjebroek. Torenuurwerken van dezelfde maker zijn nu gevonden in: De voormalige N.H. kerk van Lutjebroek (Noord Holland). Dit torenuurwerk [afb. 2 en 3] is eind jaren negentig gerestaureerd en geautomatiseerd door de Stichting en sindsdien daar in onderhoud (1), de losse toren van Tjalhuizen (2), de hervormde kerk van Itens [afb. 4 en 5], de hervormde kerk van IJsbrechtum (2) [afb. 6 en 7]. Bij de oudere uurweken, zoals bij Jopie, en bij die van Tjalhuizen en IJsbrechtum staan het gaand werk en het slagwerk achter elkaar in drie a-symmetrische platines met prachtige florale motieven. De uurwerken van Itens en Lutjebroek hebben symmetrische gietijzeren platines met het gaand werk en slagwerk naast elkaar. 34 Afb. 3. Het Rodenburg uurwerk van Lutjebroek.

35 Afb. 4. De toren van de kerk van Itens. Afb. 5. Het Rodenburg uurwerk van Itens. Afb. 6. De toren van de kerk van IJsbrechtum. Afb. 7. Het Rodenburg uurwerk in de kerk van IJsbrechtum. (1) Het staat afgebeeld op blz. 35 van de uitgave van de Stichting: Torenuurwerken, Techniek - Onderhoud. (2) A.W. Prins, zie het Torenuurwerk 101, maart 2009, blz. 16 e.v. 35

36 De registratie van torenuurwerken Herman Wielinga Het registreren en documenteren van torenuurwerken is sinds 2000 een belangrijke kerntaak van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk. Het is de eerste en noodzakelijke stap die moet worden genomen om torenuurwerken te kunnen behouden. Door vast te leggen waar torenuurwerken staan en de historische waarde daarvan te bepalen kan vaak, op ons initiatief, gericht actie worden ondernomen. Al ruim een jaar ben ik als Deelnemer van de Stichting actief met het speuren naar torenuurwerken en met deze te registreren aan de hand van het Torenuurwerk Registratie Formulier (TRF-form.) van de Stichting. In een wijde straal om mijn woonplaats Oss vind ik met regelmaat interessante torenuurwerken. In de afgelopen periode ontdekte ik uurwerken in o.a.: s-hertogenbosch, Rosmalen, Handel, Beuningen, Grave en Lithoijen. Alle mechanische torenuurwerken in s-hertogenbosch, dat zijn er minstens 13, zijn inmiddels in een samenwerkingsverband met de stichting Kring Vrienden van s-hertogenbosch het afgelopen jaar geïnventariseerd, en zijn nu op onze site te zien. Het is de bedoeling dat alle uurwerken met luid- en slagklokken worden vermeld en omschreven in een door de Kring Vrienden van s-hertogenbosch uit te geven boek. Afb. 1 en 1b. De achterzijde en de voorzijde (rechts) van de Sint Antoniuskapel te s-hertogenbosch. 36

37 s-hertogenbosch Het voert te ver om alle bezoeken en inventarisaties te beschrijven maar bij onze derde inventarisatie, dat was namelijk het uurwerk van de Sint Anthoniuskapel in de Hinthamerstraat te s-hertogenbosch, hebben wij wel heel leuke ontdekkingen gedaan. Op de foto s is te zien dat de kapel geheel in de nieuwbouw van een bejaardenhuis is opgenomen [afb. 1 en 1b]. De kapel is niet meer als zodanig in gebruik, maar er is momenteel een apotheek in gevestigd. Het mooie is dat zowel het front en de toren met twee luid/slagklokken en een wijzerplaat geheel in oude staat zijn behouden. Helaas functioneerde het uurwerk niet meer [afb. 2]. Het stond nog wel op de originele plaats. Bij diepgaande inspectie constateerden wij dat het om een degelijk uurwerk ging, geschat eind 19 de eeuw, met een uurslagwerk en halve uren voluit en voorzien van een grahamgang. Maar wie schetste onze verbazing: op één van de lichters was gegraveerd A. de Jong. Deze naam hadden wij eerder ontdekt bij het uurwerk in de Sint Janstoren in Den Bosch. Daar had hij als reparateur aan het carillon en het uurwerk Afb. 2. Het uurwerk in de Sint Antoniuskapel. gewerkt. Rosmalen Bij nader onderzoek bleek Adriaan de Jong uit Helvoirt een uurwerkfabrikant te zijn geweest die leefde van 1823 tot Deze Brabantse torenuurwerkmaker heeft in de regio Den Bosch meerdere uurwerken geleverd, zoals duidelijk werd bij inventarisatie van het torenuurwerk van de St. Lambertuskerk te Rosmalen. Het oude uurwerk van deze kerk was bij mijn bezoek niet meer in de toren aanwezig. Het is waarschijnlijk in 1953 bij het plaatsen van een elektrisch uurwerk uit de toren verwijderd. Het uurwerk van de St. Lambertuskerk werd na veel omzwervingen maar net op tijd van de schroothoop gered en door de 37

38 mbo-opleiding in Oss als leeropdracht compleet gerestaureerd. Dit torenuurwerk uit 1878 bleek ook een uurwerk van Adriaan de Jong uit Helvoirt te zijn. Dit geheel gerestaureerde torenuurwerk is momenteel in bezit van de Heemkunde kring Rosmalia en is wellicht het mooiste uurwerk van Adriaan de Jong [afb. 3]. Het staat museaal opgesteld in de hal van het psychiatrisch ziekenhuis Coudewater te Rosmalen. Het leek mij leuk en interessant om meer van Adriaan de Jong te weten te komen. Inmiddels beschik ik over de complete genealogie van deze familie De Jong en via de Heemkunde kring ben ik ook al heel veel te weten gekomen. In een volgend artikel kom ik zeker terug met relevante gegevens over deze familie en vooral de restauratie van dit uurwerk. Handel Bij een bezoek aan de parochiekerk in Handel, dit is een bedevaartsplaatsje in de buurt van Gemert (Noord Brabant), werden wij geconfronteerd met een oud torenuurwerk dat in de loop van de tijd door diverse reparaties en veranderingen zodanig is verwoest dat het amper is te herstellen. Er was destijds een automatisch opwindsysteem aangebracht en weer later was het van een synchroonmotor voorzien. Daarbij waren diverse onderdelen verwijderd of verprutst. Een commissie die moet beoordelen of hergebruik of monumentale opstelling toch nog mogelijk is, heeft onze Stichting verzocht daarin te adviseren. Persoonlijk was me direct opgevallen dat de gietijzeren zuilvormige hoekstijlen grote gelijkenis vertoonden met die van de twee eerder genoemde Adriaan de Jong- uurwerken. Met redelijke zekerheid kunnen we dit torenuurwerk dan ook aan fabrikant Adriaan de Jong toeschrijven. Zo blijkt dat het registreren van torenuurwerken veel informatie oplevert. Ik heb binnen een jaar tijd drie uurwerken van de maker Adriaan de Jong kunnen traceren. Als wij als Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk vervolgens goed adviseren om te repareren, of zelfs te restaureren, kunnen veel torenuurwerken voor de toekomst behouden blijven. En dat is toch de kerntaak van onze Stichting. 38

39 Afb. 3. Het gerestaureerde uurwerk van Adriaan de Jong in de hal van het psychiatrisch ziekenhuis Coudewater te Rosmalen. Foto s: Herman Wielinga 39

40 Inhoud 6 Van het Bestuur ir. L.A.A. Romeyn, voorzitter Torenuurwerk in El Paso, Canarische eilanden Redactie 8 Het torenuurwerk van de parochiekerk van Immenstaad, Zwitserland Een vakantievondst in Istrië, Kroatië L.A.A. Romeyn 14 Het torenuurwerk van Rottum, Groningen Willem van Wijnen Op jacht naar Rodenburg torenuurwerken in Friesland Joost Koning 24 De registratie van torenuurwerken Herman Wielinga an rk ng d v we hti hou uur stic ot be toren t et h 33 O pg er ic ht 1 fe br ua ri ISSN