DR. A. van der Boom schrijft in zijn boek 'De kunst der

Transcriptie

1 DE HEREN VAN VOORNE ALS OPDRACHTGEVERS VAN 15DE EEUWSE GLASSCHILDERKUNST DOOR A. A. ARKENBOUT DR. A. van der Boom schrijft in zijn boek 'De kunst der glazeniers in Europa' over de Nederlanden vóór 1500 Tn onze noordelijke contreien is ongetwijfeld ook het een en ander aan gebrandschilderd glas geweest. Het is echter verdwenen op enkele fragmenten na'*). Daarna geeft hij een opsomming van enige glazen in Utrecht, Haarlem, Velp, Arnhem, Nijmegen en Den Haag, geschonken door vorsten en hertogen, waaruit blijkt dat de adel in die tijd de voornaamste opdrachtgever is geweest. De Heren van Voorne vormen hierop geen uitzondering en het onderzoek van hun rekeningen bracht enige belangrijke aanvullingen op de bovengenoemde gegevens aan het licht. De rekening over de jaren *) bevat de aantekening: Item so costumelic is wanneer men in de lande van Voirne nye kerken of nije koren maect, dat mijn ghenedighe heer van gewoente is een glas daer toe pleecht te gheven. Hierdoor is het haast wel zeker, dat kerken die in de tweede helft van de 14de en begin 15de eeuw in de nieuw ingedijkte polders op Voorne werden gebouwd, o.a. Oudenhoorn (1335 ter bedijking uitgegeven), Nieuw Heivoet (1395 ter bedijking uitgegeven) en Nieuwenhoorn (1367 ter bedijking uitgegeven), van één of meer gebrandschilderde ramen waren voorzien. Of dit gehele voorstellingen dan wel enkele wapens geweest zijn, weten wij niet. In de genoemde rekening vinden we de eerste gegevens over glazen in kerken. In 1421/22 heeft men namelijk een nieuw koor aan de kerk te Rugge (bij Brielle) gebouwd en na de hierboven aangehaalde aanhef vervolgt men: so heeft die rentmeester van mijn genedigen heer wege in een nye kore dat toe Rig gemaect is betaelt Cleyman Pietersz. XLV 1/2 voet glas, elk voet IIII leeuwen facit VII lb VI schellingen VI d. 121

2 In de rekening over de jaren 1423/24 *) schrijft men: Item so custumelic is wanneer men in de lande van Voirne nye kerken of nye koren maect dat mijn genadigen heer dan in der eeren goods een glas daer toe pleecht te geven, so heeft die rentmeester van mijns genadighen heer wege tot eenre nyer kerke die in de Oudenhoirn gemaict is betaelt Cleyman Pietersz. de glazemaker ende e daer toe gegeven II lb XIII se g facit XVI lb IIII se. Hier is dus sprake van een mewwe kerk te Oudenhoorn, zeer waarschijnlijk nadat de oude geheel of gedeeltelijk verwoest is tijdens een strooptocht van de volgelingen van Jacoba van Beieren, die via Zwartewaal ook Oudenhoorn bezochten, waarbij tevens de molens van deze twee plaatsen afbrandden. Ook in het hof te Brielle bevonden zich één of meer glazen. In de jaren 1396/97 *) lezen we: Item gegheven Braem die glasemaker van 7 nuwe glasen ende van der glasen een deel te stoppen ende te verloden, daer die viere of sijn van mijns heren ende miire vrouwe wapenen, hadde hi te samen van desen glasen XIIII lb XII schellingen De rekeningen over de jaren 1403 tot 1418 ontbreken, zodat we over die periode geen gegevens bezitten. HEER FRANK VAN BORSELEN Met het verschijnen van Frank van Borselen als Heer van Voorne, geven de rekeningen jaar na jaar waardevolle bijzonderheden over gebrandschilderde glazen. Frank, die als rijk edelman elk jaar kostbare geschenken uitdeelde, heeft ook en niet vergeten. Uit de rekeningen over de jaren en komen in totaal 64 gebrandschilderde glazen te voorschijn, namelijk: Amsterdam Bergen op Zoom Brecht (in Brabant) Brielle het huis van Kerstkin Jacobs de St. Sebastiaans kapel de Maarlandse kerk de kapel van het Ziekenhuis de Maarlandse kerk

3 Breukelen Brigdamme Brouwershaven Charlois (Nieulant van) Delft Dordrecht Duveland Egmond Goes 's-gravenhage Grijsoord Haarlem Heiloo Kortgene Leiden Lisse St. Maartensdijk Middelburg Naarden Noordwijk Oostvoorne Oudorp Portugaal Rockanje Rotterdam Rugge (bij Brielle) Idem Idem?? Idem Rijkevorsel Scherpenisse Schagen de nieuwe kerk in het begynhof het huis van Aersten van der A het huis van Geerbrant Jacobs de ou het huis van Dammas Sysman het regulierenklooster Syon (2 glazen) de nieuwe kerk het klooster van de cruysbroeders het klooster niet vermeld het jacopinen klooster her huis van Jan Symons sone het grote begijnhof het St. Willebrorts klooster het huis van missr. Johan de St. Pancras kerk Onser Vrouwen Kapel het huis van Alijt Harsten Rodenburch de nieuwe kapel van Onze Lieve Vrouwe van Betleem het huis van Jan Claes Outgts (Outgaerts?) de Augustinen het regulieren klooster de St. Jeroens kerk het huis van Jan Willemsz het huis van broeder Joos het huis van broeder Joos het huis van Jan van Tuernhout het regulieren klooster

4 Utrecht Valkenburg Weesp Welsenaken West Souburg Wilnis IJselstein Zevenbergen Zierikzee? de dom het huis van Jacob Bossairt griffier van de kamer van de rade het Heilige Bloed Onser Vrouwen kloosterkerk de grote kerk het huis van Claes Pieters rentmeester van Overmase het huis van Joh. Michiels Wanneer men rekent dat er in de ontbrekende 13 jaren waarschijnlijk 15 tot 20 glazen geschonken zijn, dan geeft dit een totaal van ca. 80 stuks. Aangezien heer Frank niet de enige schenker in zijn tijd geweest zal zijn, volgt hieruit dat en en kloosters in het westen van ons land tegen het einde van de 15de eeuw een schat aan glazen bevatten. Tevens vinden wij in de lijst niet minder dan 15 glazen geschonken aan particulieren, waaruit volgt dat ook in de steden in de huizen van vooraanstaande burgers en ambtenaren gebrandschilderde ramen voorkwamen. Wanneer de glazenier Joep Nicolas dan ook schrijft: 'De mening dat in Nederland door de beeldenstorm zeer veel oude ramen verwoest zouden zijn is niet juist. We weten dat er uit de 13de en 14de eeuw zeer weinig glas hier te lande bestond' &) dan blijkt uit het voorgaande dat de 15de eeuw een rijke oogst opleverde, die echter, door welke oorzaak dan ook, in de loop der jaren verloren is gegaan. Heer Frank van Borselen, die in de eerste jaren van zijn bestuur hoofdzakelijk te St. Maartensdijk woonde, had vele betrekkingen met het zuiden. In Antwerpen en Brugge werden regelmatig inkopen voor zijn hofhouding gedaan. De Zuidelijke Nederlanden acht men tot op heden belangrijker voor de glasschilderkunst in de 15de eeuw dan het noorden. Daarom is het merkwaardig dat Frank van Borselen, die zoals uit de rekeningen blijkt, een grote belangstelling voor kunst in het algemeen had, zijn opdrachten voor glazen bijna zonder uitzondering in het noorden plaatst, namelijk in 's-gravenhage. Dr. A. van der Boom noemt Haarlem en Gouda als vroege centra van glasschilderkunst ) en geeft van 's-gravenhage een opsomming van de glazen die daar in het hof en de hofkapel volgens 124

5 de geschriften gestaan moeten hebben, waarbij hij]tevens zegt dat de documenten betreffende deze plaats schaars zijn. Uit het voorgaande blijkt echter, dat daar jaren lang een atelier geweest is, dat over heel Holland, Zeeland en Utrecht leverde, in enkele gevallen zelfs tot in het tegenwoordige Belgische Brabant toe. Tot 1440 is het Daniel 'die Glazemaker in den Hage' die de opdrachten uitvoert. Na 1453 neemt Zweer van Opbueren Wesselsz.*) zijn plaats in. Wanneer Zweer dit voor het eerst doet, is door het ontbreken van een aantal rekeningen niet vast te stellen. Evenmin komt uit de tekst naar voren of beide tevens de ontwerpers waren. Over Zweer van Opbueren komen we iets meer te weten. Hij is gehuwd met Aechte en zijn huis is gelegen 'tusschen Kerckstraet ende die Nyeustraet'. In het hof boek beginnende bamis LVIII (1458) staat hij genoemd in de aantekening: '(Gijsbrecht Dircxz moeyekynt), anno LXIV hoirt Zweer de glaesmaker 1 1/2 d'. Hij betaalt dus een erfhuur aan de grafelijkheid. In het hofboek over het jaar 1464 wordt hij opnieuw genoemd en wel als bewoner van het vierde huis vanaf 'dat hoechuys up dat noirteynde van de kerckstraet aen die oistzijde' met een bedrag van ld. ). Als zijn knechten worden genoemd Symon (1458/59) en Herman Jacopsz. (1461/62 en 1467/68). In sommige gevallen zullen de schenkingen evenals dat vroeger het geval was, gedaan zijn naar aanleiding van de bouw van een koor of kerk. Dit blijkt onder andere uit de opdrachten van glazen voor St. Maartensdijk (1458/59), Duveland (1461/62), Schagen (1464/65) en Brielle (1455/56). Van het glas in de dom te Utrecht schrijft dr. A. van der Boom, dat dit stond in de grafkapel van bisschop Jan van Arkel. In een handschrift van Van Buchell uit het einde van de 16de eeuw wordt het genoemd ). Betreffende de voorstellingen geven de rekeningen steeds aan hoe groot het gebrandschilderde en het blanco gedeelte is, zonder deze echter te beschrijven. Wel noemt men het aanbrengen van het wapen of de wapens van Heer Frank, onder andere op het particuliere glas in Delft en de glazen voor de dom te Utrecht, de Onze Lieve Vrouwe Capel te Leiden en het klooster van Syon te Delft. Van het glas te Middelburg zegt men dat het 'volscoene werck' is. Daniel noemt alleen de totale kosten, maar Zweer van Opbueren rekent van 1453 tot 1479 voor een voet 'volscreven werx' IX groten 125

6 en voor 'onbescreven werk' IIII 1/2 groten. Hij is hiermede aanmerkelijk duurder dan Jan Arentszone, glaesmaker te Bergen op Zoom, één van de weinige glasmakers die in al die jaren als buitenstaander voor Frank mag werken (1461/62). Hij levert een glas van IIPLX voeten 'al bescreven wercx' en rekent voor elke voet slechts IIII groten. Of al deze glazen te 's-gravenhage of ter plaatse gemaakt zijn, is niet vast te stellen. Alleen in de rekening voor het glas ten 'Heyligen Bloede' te Welsenaken * ) worden speciale transportkosten genoemd: Item noch betaelt van oncosten van dit vorscreven glas van den Hage te doen brengen tot Willsenaken ende aldaer te doen zetten XXV rinse gulden... IX groot facit IIII lb II schellingen VII groten. Misschien is het eveneens naar Welsenaken, dat Zweer van Opbueren zijn knecht Symon omstreeks 1459/60 ter bedevaart stuurt, ook al in opdracht van Heer Frank van Borselen. De kosten vinden we ten minste in de rekening terug. Item noch betaelt den zelven Zweer ende hij bij zinen knecht geheeten Symon hadde doen doen een bedevaert ten heilighen Bloede voir minen heer. Dair voir betaelt VI postulaat gulden ende ene postulaat gulden ter offerhande, facit gelijc die certifficate van den cureyt van den heilighe Bloede oec inhout ende men hier overlevert, dat hij die bedevaert gedaen heeft XV se. IX g.») Dat Zweer ook het gewone glazemakerswerk verricht, blijkt uit de kosten die hij in rekening brengt voor het herstellen van ramen in het huis dat Heer Frank in Den Haag aan de noordzijde van het Voorhout heeft, onder anderen in 1466/67. Na 1470 is er in de rekeningen nog sprake van gebrandschilderd glas in de St. Pancras Kapel te Oostvoorne. In 1552 **) is er een post opgenomen betreffende 'een nyen glas in 't westeynde van de capelle 't welcke van ouderdom vergaen was': Betaelt Jan Jorisz. de glaesmakere van dat hij t zelve nyen glas gemaect ende inne gestelt heeft, daer toe hij gelevert heeft twintich witte panden elx van vier voeten viercant, facit LXXX voeten. Item boven int ronde van t harnas XIII1/2 voeten al wit glas, facit t zaemen XCIII1/2 voeten, tot drie schellingen zes penningen de voet, facit XVI lb VII se, Item int zelve glas gestelt een perek met s keyzers wapenen ende devyse, daer anne verdient XXXIII schellingen. Compt t zaemen ter somme van XVIII lb XV se. 126

7 Het bovengenoemde harnas is het gemetselde netwerk van de spitsboog, waarvoor de metselaar 600 stenen gebruikt. In de bijlage komt naast de benaming harnas ook het woord (h)arketten regelmatig voor; dit zijn de kleine bogen aan de bovenzijde van de glasramen. NOTEN Afkorting: Rek. = rekeningen van de rentmeesters van de domeinen. 1) Dr. A. van der Boom, De kunst der glazeniers in Europa, blz ) Rek. No A.R.A. Den Haag. 3) Rek. No Idem. 4) Rek. No Idem. 5) Joep Nicolas, Wij glazeniers, blz ) Dr. A. van der Boom, Monumentale Glasschilderkunst in Nederland, blz. 125 en ) Hoewel er geen enkel bewijs is dat deze glaesmaker" afkomstig is uit de plaats Opbueren, verdient het toch wel vermelding dat er verband bestaat tussen deze naam en Voorne. In het schoutambt IJsselstein lag namelijk het gerecht Opbueren of Oudeland, waar van ouds 41 morgen land leenroerig was aan Voorne. 8) Drs. N. J. Pabon, De hof boeken van 's-gravenhage , blz. 86 en ) Dr. A. van der Boom, Monumentale Glasschilderkunst, blz. 79. En handschrift van A. van Buchell, Monumenta passim in templis ac monasteriis Trajectinae Urbis atque agri inventa. Utrecht, 1592, Catalogus bibliotheek stad Utrecht, nr. 1840*/543*x op folio 9v. 10) Waar deze plaats ligt is mij onbekend, waarschijnlijk in de Zuidelijke Nederlanden. 11) Rek. No A.R.A. Den Haag. 12) Rek. No Idem. BIJLAGE /tetem/^ Afo (9 okt okt. 1438) Item XIX dagen in junio Daniel de glaesmaker in den Hage betaelt een glas dat hij van mijns liefs heere wegen gemaect heeft in de Brielle in de Marlantsche kerke ende mijn lieve heer voirscr. aldaer gegeven heeft C bourgoen. scilden facit V lb XVI se. VIII g. M> (8 okt okt. 1440) Item also mijn heer der kerken in den Hage een glas om goidswille gegeven heeft dat Daniel die glazemaker in den Hage besteet was te maken bij mijnen heer voirscr. daer Heynr. van Groesbeke ende de kerekmeesters bij waeren om C ende X scilden facit ende hem betaelt is bij de rentmr. XII lb XVI se. VIII dg. 127

8 ivo (15 febr febr. 1454) Item den lesten dach van mairte bij bevele van mijnen heer betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat mijnheer gegeven heeft der kerken van st. Jeroens tot Noirtwijck, houdende XXVII viercante panden daer af XVIII gescreven pande zijn ende IX ongescreve, facit IIII^ gescreve pande ende voir die harketten ende t harnas V gescreven panden facit XXVII^ gescreven pant eiken pant groot IHIi voet betaelt voir eiken pant een g. Wilhelmus scilt facit XXVII^ Wilhelmus scilden gelijc die certificaty ende quitancie inhouden ende men hier overlevert maken IIII lb XI se VIII g. M?. 557P - (25 febr febr. 1456) Item den XVIIsten dach in meye bij bevele van mijnen heer betaelt een glas dat mijn heer in Middelburch gegeven heeft den Augustinen achter t hoge outaer houdende XXVII panden drie ooo end in arketten, volscoenen werek, maken t samen C vijf en t sestich roede voeten bescreven werek, de voet IX groot facit t samen gelijc prioers brieve ende h(er)mans quytancie inhout ende men hier overlevert VI lb III se IX g. Item op ten Xlsten dach in Augusto bij mondelinge bevele van mijnen heer betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage een glas ende mijn heer gegeven heeft in de capelle van den ziecken lazerschen menschen buten den Briel houdende dat vorser, glas VII viercante panden hoge ende IIII panden wyet. Item noch V panden voir die harketten ende voir t harnasch dats te wetene vier harketten ende een rondt ende twee stucken makende tesamen XXXIII panden, eiken pandt houdende III voete. Ende van desen XXXIII panden isser bescreven XXIII gelijc de certificate van de ziecmeesters inhout ende men hier overlevert. Voir eiken bescreven voet betaelt IX groot ende voir eiken onbescreven voet betaelt IIII^ g facit gelijc die certificate off quytancie van de vorser. Zweer inhout ende men hier overlevert tsamen III lb III se. g. Afo. 55S0 - (25 febr febr. 1457) Item den anderen dach van merte betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage een glas ende hij bij bevele van mijnen heere tot Cortkenen gemaect heeft VII panden hoghe III panden wydt ende V panden voir die harketten ende voir t hernasch sijn t samen XXVI panden, eiken pandt houdende III voeten, van desen panden isser bescreven XXIII maken LXIX voeten, betaelt voir elcken bescreven voet IX groot ende III panden onbescreven houdende IX voeten, van de voete IIII^ g maict tsamen gelijc de certificaty van de vicecureyt van Cortkene ende die quitancie van Zweer vorser, inhouden ende men hier overlevert II lb. XV se. g. Item op ten XIXsten dach in september betaelt Zweer die Glaesmaker in den Hage een glas ende hij gesedt heeft in den dom t Utrecht van mijns heren wapene houdende XLVIII panden viercant ende voir dat hernasch X panden belopen t samen LVIII panden, eiken pandt houdende VI^ voet bescreven werek maect t samen IIFLXXVII voeten, eiken 128

9 N N j- N ^ Ju %> %> * IJ^ ^i

10

11 voet IX groot facit XIIII lb II se. IX g. gelijc den brief van de deken ende capittel van dom t Utrecht inhout ende men hier overlevert. Item op ten selven dach noch betaelt den vorser, glaesmaker van een glas dat mijn heer gegeven heeft in de kereken t Egmonde, houdende XXIIII panden ende IIII panden voir t hernasch. Sijn t samen XXVIII panden, eiken pandt groot wesende IIII^ voet, facit CXXVI voeten bescreven werek, voir eiken voet betaelt IX groot facit IIII lb XIIII se VI g gelijck h(eer) Jans Oidziers cureyt tot Egmonde certificaty inhout ende men hier overlevert. Item noch op ten selven dach betaelt den vorser, glaesmaker een glas dat mijn heer gegeven heeft in den Hage int cloester houdende mit hernasch ende al vijftich panden bescreven werek, elker pandt houdende III^ voet facit CLXXV voeten, voir eiken voet betaelt IX groot facit VI lb XI se III g. gelijc broeder Willem Clopxs brief inhout ende men hier overlevert. Facit te samen XXV lb VIII se. VI g. JVo (25 febr febr. 1458) Item den XXI sten dach in Aprill betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage ende hij bij bevele van mijnen heer gemaect heeft tot Leyden in Onser Vrouwen Capelle een glas mit mijns heren wapenen, groot wesende XV panden viercant ende VIII panden voir t hernasch Sijn t samen XLVIII panden al gebacken bescreven werek, houdende eiken pant VI voeten ende een quartier, voir eiken voet betaelt IX groot, facit gelijc Zweers quitancie inhout ende gelijc men oeck zien mach inde certificaty van de kerekmeesters van de vorser, capelle, welke quitancie ende certifficate men hier overlevert, facit XI lb V se. g. Item XVIII dagen in november betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Haghe ende hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft tot Leyden in Sinte Pancraes kereke een glas houdende mit harnasche ende all XXXVI panden, elck pandt houdende VI voeten een quartier bescreven wercx, eiken voet IX groot, facit gelijc die certifficaty van de keremeesters van St. Pancraes vorser, ende Zweers quitancie inhouden ende men hier overlevert VIII lb VIII se. IX g. Item den XXIII sten dach in december betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage een glas ende mijn heer gegeven heeft tot Ysselstein in Onser Vrouwen cloester kerek, welck vorser, glas groot is XX panden ende VI panden voir t hernasch, zijn t samen XXVI panden elke pant groot wesende VI^ voet. Ende van desen vorser, panden isser bescreven VIII panden ende die ander zijn onbescreven, voir eiken bescreven voet betaelt IX groot ende voir eiken onbescreven voet betaelt IlIIi groot, facit gelijc Zweers quitancie ende oick des subpriors ende kelderwaerders quitanci inhout ende men hier overlevert IIII lb II se Xi g. 129

12 > (25 febr febr. 1459) Item op te dach vorser, (dat is 1 nov.) bij mondelinge bevele van mijn heer betaelt Splinter mijns heren schut een glas ende mijn heer gegeven heeft in de nieu capelle van Onse Lieve Vrouwe van Bethleem staende in St. Maertensdijk IX se. g. «o (25 febr febr. 1460) Item den He dach in meye betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Haghe een glas ende mijn heer gegeven heeft die kercke tot Maerlant in den Briel, groot wesende t vorser, glas mit harnasch ende al XXXI panden, elck pand houdende V voet bescreven werek, facit CLXX voet, eiken voet bescreven IX groot, facit gelijc Zweers quitancie ende de certifficaty van de kercmeesters te Maerlant inhout ende men hier overlevert VI lb VII se. X g. Item op ten zelven dach noch betaelt de vorser. Zweer een glas ende mijn heer gegeven heeft in de kercke tot Wesp bij Nairden houdende t vorser, glas XXVII panden volscreven weres, eiken pandt houdende V voeten, facit CXXXV voeten, coste eiken voet IX groot, facit V lb XV g. Item noch XII panden onbescreven werek ende IIII voir t hernasch zijn XVI panden, eiken pand V voeten gelijc vorser., facit LXXX voeten, den voet IIII1 groot, facit XXX se. g., facit t samen dat dit vorser, glas gecost heeft, gelijc Zweers quitancie ende die certifficaty van de kerekmeesters van Wesp vorser, inhout ende men hier overlevert VI lb XI se. III g. Item den XVIIIe dach in julyo betaelt Zweer die glaesmaker in den Hage van een glas dat mijn heer gegeven heeft in de kercke te Brouwershaven houdende XII panden viercant ende III panden voir t hernasch, eiken pant vier voeten al bescreven werek, zijn LX voeten, eiken voet IX groot, facit gelijc Zweers quitantie ende die certifficaten van de kerekmeesters van Brouwershaven inhoude ende men hier overlevert II lb V se. g. Item den Vlen dach in decembri bij bevele van mijnen heer betaelt Zweer die glaesmaker in den Haghe een glas ende hij van mijns heren weghen gesedt heeft in de kercken tot Brecht in Brabant, groot wesende t vorser, glas XX panden mitten hernasch ende all, dair af die XII panden bescreven zijn, eiken pandt houdende IIII voeten, IX groot voir eiken voet, facit XXXVI se. g. Item noch VIII panden onbescreven, eiken pant IIII voeten gelijc voirscreven staet, de voet IIII g facit XII se. g. Item noch op ten zelven dach betaelt den vorser. Zweer een glas ende hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft in de kercken van Rijckevorssele, groot wesende t vorser, glas XII panden mit hairnasch ende al bescreven werek, houdende eiken pandt vier voeten, eiken voet IX groot gelijc voirscreven staet, facit XXXVI se. g., facit te samen gelijc die certifficaten van de kerekmeesters van Rijckevorssele ende Brecht ende oeck bij der quitancie van Zweer van Opbueren inhouden ende men hier overlevert IIII lb IIII se. g. 130

13 (Frank van Borselen bezit een deel van de heerlijkheid Brecht. In 1458 zendt hij een zilveren beker daarheen, als huwelijksgift voor zijn nicht de jonkvrouwe van Pulle. Schout aldaar is Jan van Pulle.) Item den zelven Zweer noch twee glasen vensteren betaelt, d'een dat mijn heer gegeven hadde miss*" Johan tot Cortkene ende t ander Jacob Bossairt greffier van de earner van de rade staende tot Valkenburch, coste dese twee glasen IX se. g. gelijc Zweers quitanci inhout ende men hier oec overlevert. Item noch betaelt den zelven Zweer ende hij bij zinen kecht geheeten Symon hadde doen doen een bedevaert ten Heilighen Bloede voir minen heer, dair voir betaelt VI postul, gulden ende enen post. gulden ter offerhande, facit gelijc die certifficate van de cureyt van de Heilighe Bloede oec inhout ende men hier overlevert, dat hij die bedevaert gedaen heeft XV se. IX g., facit V lb VIII se. IX g. Item den XXI en dach in september bij bevele van mijnen heer dair die hoefmeester die boidscip af dede betaelt Alijt Harsten tot Leyden een glas ende mijn heer hoir gegeven hadde ende cost enen Ingelschen nobel VIII se. IIII g. ite éw>^ JVo. 55S4 - (25 febr febr. 1461) Item den XVIIIen dach in maerte bij bevele van mijnen heer betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat hij van mijns heren wegen geset heeft in G(rijs)oerde, welck glas hout X panden ende II panden voort hernasch zijn tesamen XII panden al volscreven werek, eiken pant houdende 111^ voet, facit XLII voeten eiken voet IX groot, facit gelijc zijn quitancy ende certifficaty inhout ende men hier overlevert XXXI se. VI g. Item den Villen dach in Augusto betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage, van een glas ende hij bij bevele van mijnen heer gemaict ende gesedt heeft ten Heyligen Bloede te Wilsenaken, welck glas groot es LXXX viercante panden volscreven wercx, eiken pant houdende vier voeten, eiken voet tot IX groot, facit XII lb g. Item noch XIIII panden onbescreven wercx, eiken pant houdende vier voeten, eiken voet 1111^ groot, maict XXI se. g. Item noch betaelt van oncoste van dit vorser, glas van den Hage te doen brengen tot Willsenaken ende aldair te doen zetten XXV rinss. gulden... IX groot facit IIII lb II se. VII g. Comt al te samen dat dit vorser, glas gecost heeft gelijc de certifficaten van de cureyt van Wilsenaken die quitancy ende cele van de oncoste van Zweers vorser, dairt van punte te punte inne gescreven staet ende men hier te samen overlevert inhouden XVII lb III se. VII g. In de kantlijn staat: Dit en dese gelike dat mijn heer om godswille geeft, zal de rentmr. voortan zetten in t punt van offergelde ende om gode gegevene. Afo (25 febr febr. 1462) Item den XIII en dach in merte bij mondelingen bevele van mijnen heer betaelt Zweer de glaesmaker in den Hage van een glas dat hij gemaict 131

14 heeft in Onser Liever Vrouwen choer te (D)ordrecht ende mijn heere dair gegeven heeft, welck glas groot is LH panden ende VIII panden voir t hernasch, facit LX panden al bescreven werck. Eiken pant houdende 1111^ voet, coste eiken voet IX groot, facit XI b II se. VI g. Item noch gemaict een clein gelas int zelve choer daer voir staende, welck glas groet is XXIX panden ombescreven werck, eiken pant houdende gelijc vorser, staet 1111^ voet, coste eiken voet IHIi groot facit II lb VIII se. IIII g. Comt t samen gelijc Jan van Muelwijcx ende de procurators certificatien van Onser Vrouwen gilde ende Zweers quitancye inhouden ende men hier overlevert XII lb X se. X g. Item den eersten dach van octobri betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft te Delff in de oude kereke int choer houdende t vorser, glas XLVIII bescreven panden. Item noch XII panden onbescreven werck, elke twee onbescrevene panden voor enen bescreven pant maict VI panden, facit t samen LIIII bescreven panden, eiken pant houdende IHty voet, maken II^XLIII voeten, eiken voet bescreven wercx IX groot facit IX lb II se. III g. Item heeft die vorser. Zweer noch gemaict bij bevele van mijnen heer een glas staende in de kereke van Rockaengie int westeynde, houdende t vorser, glas XIII panden, van welken XIII panden zijn twee panden bescreven ende t ander XI panden zijn onbescreven, twee onbescreven panden gerekent voor enen bescreven pant maict V± pant, facit t samen t glas van Rockaenge VII^ pant, eiken pant houdende IHIi voet maken XXXIIIi voet ende quaerte, coste eiken voet IX groot, facit XXV se. Ill g XVIII miten, facit gelijc Zweers quitancie ende de certifficatie van de keremeesters van Delf ende van Rockaengie inhouden ende men hier overlevert X lb VII se. VI g XVIII miten. Item den XVen dach in octobri betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft staende ter nieuwer kereken in Duvelant, houdende t vorser, glas XV bescreven panden ende XII ombescreven panden mit dat hernasch, twee onbescreven panden voor ene bescreven pant maken XXI bescreven panden houdende eiken pant III^ voet min ^ vierende, maken LXX voet ende 1^ quart, coste den voet IX groot facit gelijc Zweers quitancie ende de certifficacy van de kerekmeesters van de nieuwer kerek voirscreven inhouden ende men hier overlevert II lb XIII se. II g. Item op den dach lest vorser, betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Haghe van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft in t Oudorp in Westvoirne, houdende t vorser, glas XVIII panden dair af datter XV bescreven is ende III panden onbescreven ende V bescreven panden voor t harnasch, sijn t samen XX bescreven panden, ende III onbescreven houdende eiken pant III voeten zijn LX bescreven voeten ende IX onbescreven voeten, coste den voet bescreven IX groot ende onbescreven IIII^ groot, facit t samen gelijc Zweers quitancie ende de certificatie van de kerekmeesters van de oude kerek vorser, inhouden ende men hier overlevert II lb VIII se. IHI^ g. 132

15 Item den Xlen dach in octobri betaelt Jan Arentszone glaesmaker te Bergen an den Zoom van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict ende gegeven heeft in de Heylige kercke van Bergen vorser., houdende t vorser, glas XXXII panden, eiken pant IX voeten ende dat hernasch LXXII voeten al bescreven werek, maken IIFLX voeten, eiken voet IIII groot facit gelijc de certificacye ende quitancie van de vorser. Jan inhout ende men hier overlevert VI lb g. Onder het hoofd Tymmeringhe" staat: XV octobri betaelt Herman Jacobszone Zweers de glaesmakers knecht in den Hage van een glas dat hij gemaict heeft tot Kerstkin Jacobszoens huse t Amstelredamme ende mijn heer den selve Kerstkin in zijn huys gegeven hadde, houdende t vorser, glas XX voeten al bescreven werek, cost de voet IX groot, facit gelijc Kerstkins certifficaty inhout ende men hier overlevert XV se. g. Item den eersten dach van octobri betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat mijn heer gegeven heeft Geerbrant Jacobsz tot Delfin zijn huys, houdende t vorser, glas al bescreven wercx XI voeten, de voet IX groot, facit gelijc Geerbrant Jacobs zoens certificacy inhout ende men hier overlevert VIII se. III g. M>. 555(5 - (25 febr febr. 1463) Item den listen dach in Augusto betaelt Aechten Zweers de glaesmakers wijf in den Hage ende Zweer gemaict heeft bij bevele van mijnen heer tot Amstelredamme in St. Sebastiaens capelle een glas groot wesende IX panden hoge ende IIII panden breed, zijn XXXVI panden. Item V panden voor t hernasch maict te samen XLI panden al bescreven werek, eiken pand houdende VI voeten, maken IFXLVI voeten, eiken voet IX groot, facit gelijc de certificaty van de overmans van St. Sebastiaens gilde van den hantboge t Amstelredamme vorser, ende Zweers quitancie inhouden ende men hier overlevert IX lb IIII se. VI g. Item den VIII dach in October betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft t St. Laurens in mijns heren kercke van Brugdamme, houdende t vorser, glas XXXIIII bescreven panden ende VI onbescreven panden, elck pand houdende IIII voet, coste den bescreven voet IX groot ende den onbescreven voet IHI^ groot gelijc Roelands van Lanchenberchs brief ende Zweers quitancy inhouden ende men hier overlevert, facit VI lb IIII se. X g. /tete/im* JVo (25 febr febr. 1464) Item op XVI dach in April bij bevele van mijnen heer betaelt Zweer van Opbueren mijns heren glaesmaker in den Hage, van een glas dat hij gemaict heeft tot Haerlem in der Jacopinen cloester, houdende t vorser, glas XXV bescreven panden ende II panden onbescreven, maict XXVI bescreven panden, eiken pant houdende V voeten... quart maict CXXIII^ voet, coste de voet IX groot, facit gelijc de quitancie van Zweer vorn ende de certifficaty van de pryor ende convent van de Jacopinen vorser, inhouden ende men hier overlevert IIII lb XII se. VII^ g. 133

16 Item op ten XXen dach in Augusto betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat mijn heer gegeven ende hij gemaict heeft tot West Zouvbourgh in de kercke, groot wesende t vorser, glas XLI panden al bescreven mit dat harnasch ende IIII onbescreven panden maken twee bescreven panden, sijn te samen XLIII bescreven panden, eiken pant houdende V voeten zijn II^XV voeten, coste de voet IX groot, facit VIII lb XV d g. Item noch een glas dat mijn heer gegeven heeft ter Goes int cloester van de cruysbroeders, groet wesende XVII bescreven panden mit dat harnasch, eiken pant houdende IIII voeten, facit LXVIII voeten, den voet IX groot, facit LI se. g. Facit te samen dat dese twee glasen gecost hebben gelijc certificacie van den pastoer ende kerekmeesters van West Zouvbourgh ende de brief van de pryor van de cruysbroeders ende de borgemeesters van der Goes vorscreven ende de quitancy van Zweer vorser, inhouden ende men te samen de een an de ander gehecht hier overlevert X lb XII se. III d. g. Afo (25 febr febr. 1465) Item den VI dach in April betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft tot Scagen in de kereken int nieu choer, groet wesende t voirscr. glas XLIIII panden daer of de XXXII al beschreven zijn ende VIII panden al bescreven voor dat hernasch. Sijn te samen XL bescreven panden ende IIII onbescreven, eiken pant houdende ende groot wesende IIII voeten maken de XL bescreven panden CLX voeten, coste den voet IX groot, facit VI lb g. Ende de IIII onbescreven panden maken XVI voeten, de voet IIII groot, facit VI se. g. facit t vorscreven glas VI lb VI se. Item heeft de vorscreven Zweer noch gemaict ten bevele van mijnen heer in de kereken van Wilnis bij Zuylen een glas groet wesende XXXIII panden mit dat harnasch dair de XVIII of bescreven zijn ende dair de XV onbescreven, maken de XVIII bescreven panden, eiken IIII voeten, groet wesende LXXII voeten, den voet IX g, facit II lb XIIII se. g. Ende XV onbescreven panden eiken pant IIII voeten groet wesende LX voeten, den voet IIII g, facit XXII se. VI g., facit te samen dat dit glas gecost heeft III lb XVI se. VI g. Item heeft de vorser. Zweer bij bevele van mijnen heer noch een glas gemaict in de kercke tot Sevenbergen groot wesende XXX panden mit dat hernasch, dair af zijn bescreven XXVII panden ende III onbescreven. Eiken pant houdende IIII voeten maken de XXVII bescreven panden CVIII voeten, eiken voet coste IX g, facit IIII lb XII d. g. Ende de III onbescreven panden maken XII voeten, de voet IIII g, facit IIII se. VI g. Facit te samen dat dit glas gecost heeft IIII lb V se. VI g. Sijn te samen III glasen ende hebben gecost gelijc de certificate van de kerekmeesters van Schagen, de certificate van de cureyt ende kercmeesters van Wilnis, de certificaty van den pastoer ende keremeesters van Sevenbergen ende de quitancy van Zweer vorser, inhouden ende men te samen de een aen de ander gehecht hier overlevert XIIII lb VIII se. g. 134

17 Item den Vile dach in April betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van III glasen die hij van mijns heren wege gemaict heeft, de twee staende tot Rugge in Broeder Joos nieu huys houdende elck glas VI voeten, maict XII voeten al bescreven, coste de voet IX groot, facit IX se. g. Item t dorde glas staet tot Jan van Tuernhout ende es groet X voeten al bescreven, den voet IX groot, facit VII se. VI g. Facit te samen gelijc Zweers quitancy inhout ende men hier overlevert XVI se. VI g. Item op ten III dach in Augusto betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in Den Hage van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft t Oostvoirne in de prochikerke groot wesende mit hernasch ende mit al XXXII panden al bescreven, eiken pant houdende IIII voeten, facit CXXVIII voeten, eiken voet IX groot, facit gelijc de certificaty van de kerekmeesters ende Zweers quitancy inhouden ende men te samen de een an de ander gehecht hier overlevert IIII lb XVI se. g. Item op ten Ven dach in februario betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft te Ziericxee in de grote kereke, houdende t vorser, glas LXVII grote panden al bescreven mit dat harnasch ende VI onbescreven panden maken III bescreven panden. Sijn te samen LXX bescreven panden, eiken pant houdende V-J- voet, maken IIICLXXXV voeten, coste de voet IX groot, facit gelijc de beslotene brief die de stede van Ziericxee dair omme aan mijnen heer gescreven heeft ende Zweer vorser, quitancy, de een aen de ander gehecht inhoudende ende men te samen hier overlevert XIIII lb VIII se. IX g. Ato. 55S9 - (25 febr febr. 1466) Item IXsten dach in aprille betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage van twee glasen die hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft, de een staende te Scerpenisse in de kereke ende es groot XXXI panden al bescreven mit dat hernasch ende III panden onbescreven. Sijn te samen XXXIIII panden. Eiken pant houdende ende groot wesende drie voeten. Maken de XXXI bescreven panden XCIII voeten, den voet IX groot, facit III lb IX se. IX d. Ende de III onbescreven panden maken IX voeten. Een voet IIII^ groot, facit III se. IHIi g. Facit dat dit voirscr. glas gecost heeft III lb XIII se. 1 g. T ander glas staet tot den regulieren van Sinte Willebrorts clooster te Heyloo buten Alcmaer ende es groot XX panden al bescreven. Eiken pant houdende IIII voeten, maken LXXX voeten, den voet IX groot, facit III lb g. Facit te samen gelijc de certificatien van den keremeesters van Scerpenisse ende van de Pryor van de regulieren voirscreven ende Zweers quitancy de een aen de ander gehecht inhouden, ende men te samen hier overlevert VI lb XIII se. 1 d.g. JVo (25 febr febr. 1467) Item den IXen dach in maerte bij bevele van mijn heer daer Jan Berbier die boidscip af dede betaelt Jan Symons sone van Haerlem ende mijn 135

18 heer him gegeven heeft in sijn huys te Hairlem een glas mit mijns heren wapenen coste III se. IX g. Item den XXVIsten dach in augusto betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage ende hij gemaict heeft int jair LXV aen mijns heren huys in den Hage, dair Lijsbeth Eyngebrechts inne woent oude glasen vermaict, zommige nieu glasen inne te setten ende te maken, een deel ruyten gestopt ende beloopt gelijc sijn cele inhout geteykent mit Lijsbethen hant ende men hier overlevert XII se. VII^ g. Item den selven Zweer noch betaelt een glas ende hij gemaict heeft tot Dammas Sysman te Delff ende mijn heer den vorser. Dammas gegeven heeft in sijn huys, houdende XI voeten volscreven mit mijns heren wapen, coste den voet IX groot, facit VIII se. III g. gelijc Dammas certificaty mit sijn segel besegelt ende Zweers cele inhouden ende men te samen hier overlevert, facit al te samen XX se. X g. Item den XXVIsten dach in augusto betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage ende hij gemaict heeft een glas ende mijn heer gegeven heeft int beginhof te Brielle ant Maerlantsche kerchof in der beginen nieu kerek, groot wesende mit dat hernasch XXIII panden, al volscrevene, eiken pant houdende III voeten, maken LXIX voeten, den voet IX groot, facit gelijc Zweers quitancye ende de certificaty van de beginen inhouden ende men te samen hier overlevert II lb XI se. IX g. Item den XXIIIIsten dach in augusto bij bevele van mijnen heer dair Lous Aelbrechts sone die boidscip af dede betaelt een glas ende mijn heer gegeven heeft Meester Jan Claes Outgts (Outgaerts?) zoens huys in st. Maertensdijc coste IIII se. g. Item op ten XlIIIsten dach in februario betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Haghe ende hij bij bevele van den rentemeester general meester Jan Brant zeker glasen vermaict, verloot, ruten gestopt ende anders aen mijns heren huys in den Haghe, dair Steven van Raephorst nu inne woent ende heeft gecost gelijc zijn cele van punte te punte inhout ende men hier overlevert ende Herman Jacobssone sijn knecht ontfinck t geit XXVIII se. g. Item op ten XlIIIsten dach in februario betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Haghe ende Herman Jacopssone sijn knecht ontfinck van een glas dat de vorser. Zweer bij bevele van mijnen heer gemaict heeft staende ten regulieren van Oudeneerden bij Neerden, groot wesende t vorser, glas XXVI panden al volscreven mit dat hernasch, eiken pant houdende V voeten, facit CXXX voeten eiken voet IX groot, facit gelijc Zweers quitancie ende de certificaty van de pryor van de regulieren vorser, mit sijnen segel besegelt de een aen de ander gehecht inhouden ende men hier overlevert III lb XVII se. VI d. g. Item den dach lest vorser, (dus XIIII feb.) betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage ende Herman Jacobssone sijn knecht ontfinc, 136

19 een glas ende de vorser. Zweer gemaict heeft int Nieulant van Chairloys int jair van LXIII ende mijn heer nu ter beden van meester Anthonis Michiel gheconsenteerd heeft dat /new? betalen soude, houdende t vorser, glas twee bescreven panden, eiken pant groot wesende V voeten, maken X voeten, den voet IX groot, facit VII se. VI g. Item IIII onbescreven panden, eiken pant hout V voeten, maken XX voeten, den voet IIII^ groot, facit VII se. VI g. Facit te samen gelijc de certificaty van de keremeester van de vorn. kereke int nieulant vorser, geheten Symon Heinricxsone mit sijnen segel besegelt ende Zweers quitancie inhouden ende men te samen de een aen de ander gehecht hier overlevert XV se. g. Item op ten XXIsten dach in februario betaelt Jan Willemssone van Rotterdamme een glas ende mijn heer him in zijn huys te Rotterdamme gegeven heeft ende heeft gecost VI se. VIII g. Afo (25 febr febr. 1468) Item den dorden dach in aprille betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Haghe van een glas dat hij gemaict heeft bij bevele van mijnen heer in Portingale groot wesende mit dat hernasch XX panden al volscreven, eiken pant houdende III voeten ende I quartier maken LXV voeten, costen den voet IX groot, facit gelijc de certificaty van den kercmeesters van Portingale ende Zweers quitancie de een aen de ander inhouden ende men hier overlevert II lb VIII se. IX g. Item den XXVIIen dach in novembri betaelt Zweer van Opbueren Wessels sone mijns heren glaesmaker in den Haghe ende hij gemaict heeft bij bevele van mijnen heere een glas in de kerek te Lis in Holland, groot wesende XII panden ende V panden voor dat hernasch, sijn te samen XVII panden al volscreven, eiken pant houdende IIII voeten ende een quartier, maken LXXII voeten ende een quartier, eiken voet IX groot, facit gelijc Zweers quitancye ende de certificaty van de keremeesters inhouden ende men te samen de een aen de ander gehecht hier overlevert II lb XIIII se. II g. VI miten. Item den Villen dach in decembri bij bevele van mijnen heer betaelt Symon de glaesmaker van een glas dat mijn heer gegeven heeft Joh.s Michiels sone in sijn huys mit mijns heren wapene coste V se. g. Item den XXIIIsten dach in februario betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Haghe ende hij gemaict heeft bij bevele van mijnen heer int groote begijnhof tot Hairlem een glas groot wesende XXXII panden mit dat hernasch al volscreven, eiken pant houdende IIII voeten maken CXXVIII voeten, den voet IX groten, facit gelijc de certificaty van den pryor van de regulieren clooster buten Hairlem ende de quitancie van Zweer vorser, inhouden ende men te samen de een aen de ander gehecht hier overlevert IIII lb XVI se. g. 137

20 Afo (25 febr febr. 1469) Item den XXIen dach in Aprille betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Hage ende hij gemaict heeft een glas in de kerck te Bruekelen int Sticht mit mijns heren wapenen, houdende te samen mit dat hernasch LXXIII panden al volscreven wercx, eiken pant houdende IIII voeten, maken IIcXCII voeten, costen den voet IX groot, facit gelijc de quitantie van Zweer vorser, de certificaty van den pastoer ende kerekmeesters aen den rentemeester general, de een aen de ander gehecht inhouden ende men te samen hier overlevert X lb XIX se. g. Item op ten XXIIen dach in Julio betaelt Zweer van Opbueren mijns heren glaesmaker in den Haghe, van twee glasen die hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft, t een staende tot Rodenburch bij Leyden ende es groot XXII panden al volscreven, eiken pant houdende IIII voeten ende een quartier, maken XCIII^ voeten, coste den voet IX groot, facit III lb X se. I± g. Item t ander glas te Rugge buyten den Briel int regulieren clooster ende es groot XI panden all volscreven, eiken pant houdende IIII voeten, facit XLIIII voeten, den voet IX groot, facit XXXIII se. g. Facit te samen gelijc de quitancie van Zweer ende de celen van Rodenburch ende Rugge, de een aen de ander gehecht inhouden ende men hier overlevert V lb III se. H g. Item op ten XXIIen dach in julio betaelt Zweer van Opbueren mijns heren glaesmaker in den Haghe van vier glasen die staen in een casine mit vier veynsteren in Aersten huys van der A aent Brielsche kerchoff, dair van de twee boven bescreven sijn mit mijns heren wapenen houdende XIII voeten, coste de voet IX g facit IX se. IX g, de ander twee onbescreven en houden oick XIII voeten den voet IIII^ g facit IIII se. X^ g. facit te samen gelijc Zweers quitancy inhout ende men hier overlevert XIIII se. Vlli g. Item op ten Uilen dach in decembri betaelt Zweer van Opbueren glaesmaker in den Haghe van een glas dat hij bij bevele van mijnen heer gemaict heeft ende mijn heer gegeven heeft tot Syon buten Delff den regulieren, groot wesende XLVII panden al volscreven mit mijns heren wapenen, eiken pant houdende Hli voet, facit CLXIII^ voet, coste den voet IX groot, facit gelijc de quitanci van Zweer ende de certificate van de pryor ende regulieren vorser, de een aen de ander gehecht inhouden ende men hier overlevert VI lb III se. IIII^ g. Item den Uilen dach in decembri betaelt Zweer van Opbueren mijns heren glaesmaker in den Hage ende hij gemaect heeft een glas mit mijns heren wapene staende in Claes Pieters zoens huys mijns heren rentemeester van Overmase t welck mijn heer aldair gegeven heeft, dair Jan Ruychrock t rapport af dede, groot wesende VI voeten al bescreven, coste den voet IX g. facit IIII se. VI g. 138