HET NIEUWE ETEN-TOUR HANDBOEK VOOR DE DIËTIST

Transcriptie

1 HET NIEUWE ETEN-TOUR HANDBOEK VOOR DE DIËTIST

2 2 HET NIEUWE ETEN

3 HET NIEUWE ETEN-TOUR HANDBOEK VOOR DE DIËTIST

4 4 HET NIEUWE ETEN

5 INHOUD Voorwoord Organisatie De opzet van de HNE-tour...11 Plenair gedeelte...12 Hoofdstuk 1. Groente en fruit Hoofdstuk 2. Bak- en braadproducten en broodsmeersels Hoofdstuk 3. Brood(vervangers) Hoofdstuk 4. Kaas Hoofdstuk 5. Zuivel Hoofdstuk 6. Vleeswaren Opdrachten in groepjes Hoofdstuk 7. Dranken Hoofdstuk 8. Koek Hoofdstuk 9. Sauzen Hoofdstuk 10. Zoet broodbeleg Hoofdstuk 11. Zoutjes Bijlagen Voorbereidende les over gezonde voeding Tips per doelgroep Tips bij grote groepen Voorbeeld persbericht Voorbeeldbrief Checklist supermarkt Materialen Voedingscentrum Opdrachtkaarten HNE-tour getuigschrift inhoud 5

6 6 HET NIEUWE ETEN

7 7

8 VOORWOORD Veel mensen willen gezonder gaan eten, maar weten niet precies hoe. Daarom heeft het Voedingscentrum Het Nieuwe Eten geïntroduceerd. Het Nieuwe Eten, of kortweg HNE, geeft consumenten inzicht in hun eigen eetpatroon en reikt verbeterpunten aan ten aanzien van: - Gevarieerder eten - Kleine porties kiezen - Gezondere producten kiezen - Regelmatiger eten - Mijn kinderen het goede voorbeeld geven Het doel is dat deelnemers stapsgewijs gezonder gaan eten, volgens hun eigen voorkeuren en in hun eigen tempo. Het gaat om kleine, concrete en haalbare verbeterstappen. Wanneer zij een verbeterstap een tijdje volhouden, wordt dit een nieuwe, blijvende gewoonte en zijn ze klaar voor de volgende stap. In de gratis folder Het Nieuwe Eten (aan te vragen via webshop) lees je er meer over. Op de site www. voedingscentrum.nl/hetnieuweeten kan de deelnemer ook een test doen. De HNE-tour stimuleert deelnemers een andere - gezondere - keuze te maken in de supermarkt. De tour reikt volop praktische handvaten aan voor persoonlijke verbeterstappen op het gebied van gevarieerder kiezen, porties, gezonder én regelmatiger eten. De supermarkt vormt de ideale plek om van alles uit te leggen, omdat het hier vol staat met praktische voorbeelden. Deelnemers komen zelf tot inzichten door het beantwoorden van vragen en het uitvoeren van opdrachten. Ze gaan actief aan de slag met het herkennen van gezondere producten en het lezen van de etiketten op de verpakkingen. Het Nieuwe Eten richt zich primair op mensen die gezonder willen gaan eten en ervoor open staan om hun eetpatroon te veranderen. Mensen met overgewicht, diabetes, een hoog cholesterolgehalte of een hoge bloeddruk hebben extra belang bij het maken van de juiste keuzes. In het kader van de Beweegkuur, die gericht is op mensen met overgewicht/diabetes, is de HNEtour al vele malen uitgevoerd. De deelnemers waren enthousiast over de tour en gaven als cijfer een 8! De HNE-tour is in te zetten als onderdeel van een cursus, maar ook als losse activiteit. Je kunt er dan voor kiezen om van tevoren een les te geven over gezonde voeding, zodat je de tijd in de supermarkt effectiever kunt gebruiken. Dit kan bijvoorbeeld 1 à 2 weken voor de tour op een eigen locatie. Zie bijlage 1 voor een mogelijke opzet van zo n les. Dit handboek geeft jou als diëtist alle bagage om een HNE-tour te geven. Namens het Voedingscentrum wensen wij de deelnemers concrete en haalbare verbeterstappen toe en jou als begeleider veel plezier en succes met het geven van de HNE-tour! Het Voedingscentrum Disclaimer In dit handboek staan voedingswaarden en andere gegevens van (merk)producten. Deze cijfers zijn gebaseerd op de NEVO-tabel Van producten die niet in deze tabel zijn opgenomen, zijn de gegevens overgenomen van de winkelverpakkingen, waarbij in januari 2012 de laatste controle is gedaan. Het blijft altijd een momentopname, dus check altijd de actuele verpakkingen in de winkel. Vanaf 2012 is het vermelden van de voedingswaarde verplicht. Er geldt wel nog een lange overgangstermijn voordat het op elk product doorgevoerd moet zijn. 8 HET NIEUWE ETEN

9 ORGANISATIE Opzet in het kort De HNE-tour duurt anderhalf uur en vindt plaats in de supermarkt. De opbouw is als volgt: Minuten Plek Vorm Activiteit Winkelvloer Winkelvloer Aparte ruimte Plenair Groepjes Plenair Met de hele groep langs vier verschillende afdelingen Deelnemers voeren opdrachtkaart uit in kleine groepjes Nabespreking met de gehele groep Groepsgrootte Het optimale aantal deelnemers is tussen de zes en acht personen. Bij een grotere groep leidt het eerder tot opstoppingen in het gangpad. Ook is het moeilijker de aandacht van een ieder vast te houden en alle vragen te beantwoorden. In bijlage 3 vind je tips voor afwijkende groepsgroottes. Werving Via je site, foldermateriaal, posters en netwerk kun je uitdragen dat je HNE-tours geeft. Wellicht is een manager van een supermarkt zo enthousiast dat hij de werving op zich wil nemen. Een winkel beschikt over diverse communicatiemiddelen om klanten op de hoogte te brengen van activiteiten zoals deze. Publiciteit Als je publiciteit wilt genereren, kun je de pers benaderen. In bijlage 4 vind je een voorbeeld van een persbericht. Dit levert vaak artikelen op in de lokale kranten, die goed zijn voor jouw naamsbekendheid. Ook de supermarkt vindt deze publiciteit doorgaans prettig. Check dit van tevoren. Supermarkt Het is handig als de supermarkt voor de deelnemers centraal ligt. Een geschikte ruimte voor de nabespreking is een groot voordeel. Een aparte vergaderruimte is het meest ideaal. Is dit niet mogelijk, wijk dan uit naar de kantine. Het is prettig als het personeel een half uur elders kan vertoeven. Is er echt geen mogelijkheid tot nabespreken in een aparte ruimte, bespreek dan alles na bij de schappen op de winkelvloer. Heb je een supermarkt op het oog, ga dan langs en vraag naar de supermarktmanager. Doe enthousiast je verhaal. Is de manager niet aanwezig, laat dan een brief achter voor hem of haar met uitleg over de HNE-tour (zie voorbeeld bijlage 5). Vraag hoe en wanneer de manager bereikbaar is en leg dan opnieuw contact. Als ze mee willen doen, spreek dan de punten uit bijlage 6 goed door. Dag en tijdstip Houd rekening met drukke tijden in de supermarkt. De periode voor feestdagen is bijvoorbeeld een onhandig moment voor dit soort activiteiten. Het is per supermarkt verschillend wat de rustige dagen en tijden zijn, dus bespreek dit met de manager. Ook de mogelijkheden van de deelnemers zijn natuurlijk relevant. Heb je onder de deelnemers veel mensen die werken, vraag dan of je (vroeg) in de avond terecht kunt. Tip! Het is aan te raden om kort voor de HNE-tour plaatsvindt, de deelnemers na te (laten) bellen. Ook is het slim de deelnemers circa een week van tevoren een brief of mail te sturen met alle details over plaats en tijd. Geef hierin de deelnemers ook het advies om zo nodig hun leesbril mee te nemen. voorwoord en organisatie 9

10 Materialen Bij deze methode horen de volgende materialen: - Het Nieuwe Eten-tour, handboek diëtist - HNE-folder - 5 opdrachtkaarten (zie bijlage 8) - getuigschrift voor de deelnemers (inclusief HNE-tips) (zie bijlage 9) De HNE-folders zijn in gedrukte vorm te bestellen in de webshop van het Voedingscentrum. De opdrachtkaarten en het getuigschrift zijn daar te downloaden. Kijk op webshop. 10 HET NIEUWE ETEN

11 DE OPZET VAN DE HNE-TOUR De tour vormt een mooie combinatie van zelf ontdekken en kennisoverdracht. In de supermarkt vind je talloze producten waar genoeg over valt te vertellen. Door steeds de koppeling te leggen naar hun eigen situatie gaan de deelnemers de informatie ook op zichzelf betrekken. Ze worden zich bewust van wat ze zelf nu doen én van de verbeterstappen die ze zouden kunnen maken. Daarnaast gaan de deelnemers zelf met opdrachtkaarten aan de slag. Hieronder staat de opzet van de tour in het kort uitgelegd. In de hoofdstukken 1 tot en met 11 kun je uitgebreid over elk onderdeel lezen. Als je voorafgaande aan de tour al een les gezonde voeding geeft of als de tour een onderdeel is van een cursus, kun je met de deelnemers overleggen welke onderwerpen ze interessant vinden. Plenair gedeelte op de winkelvloer (40 minuten): 1. Groente en fruit 2. Bak- en braadproducten en broodsmeersels 3. Brood(vervangers) 4. Kaas 5. Zuivel 6. Vleeswaren Elk onderwerp kost circa 10 minuten. Je kunt dus in totaal vier afdelingen bezoeken. De standaardkeuze is afdeling 1 t/m 4. Bezoek in ieder geval de groente- en fruitafdeling; vrijwel elke Neder-lander zou meer groente en fruit kunnen eten. Twintig minuten is ruim genoeg voor het uitvoeren van één opdrachtkaart. Wil je rustig de tijd hebben om de opdrachtkaarten goed na te bespreken, beperk de opdrachten dan tot drie onderwerpen. Zorg voor wat reservekaarten voor groepjes die snel werken. Een opdrachtkaart kan prima door twee groepjes worden gedaan. Nabespreking (30 minuten): Let op de tijd bij het plenaire gedeelte en de opdrachten, zo heb je genoeg tijd voor de nabespreking. Betrek bij de nabespreking het groepje dat de opdracht heeft uitgevoerd. De tips zijn steeds verdeeld in HNE-tips en wetenswaardigheden. Begin met de HNE-tips, deze geven suggesties voor verbeterstappen. Welke verbeterstappen bruikbaar zijn verschilt per persoon. De wetenswaardigheden zijn vooral bedoeld voor jezelf als achtergrondinformatie. Als je tijd genoeg hebt - of er vragen worden gesteld - kun je hier ook nog (deels) op ingaan. Geef ter afsluiting iedere deelnemer een print van het HNE-tour getuigschrift (zie bijlage 9) met achterop een samenvatting van de HNE-tips. Print het op stevig papier. Het is handig om de gegevens van tevoren alvast in te vullen en het getuigschrift te overhandigen aan het einde van de HNE-tour. Ook volwassenen vinden dit leuk. Door het ter plekke te ondertekenen, krijgt het een wat officiëler karakter. Vergeet niet aan elke deelnemer ook de Het Nieuwe Eten-folder uit te reiken! Groepjes van twee personen: opdrachtkaart uitvoeren (20 minuten): 7. Dranken 8. Koek 9. Sauzen 10. Zoet broodbeleg 11. Zoutjes opzet van de HNE-tour 11

12 PLENAIR GEDEELTE De HNE-tour begint met een plenair gedeelte, waarbij jij de hele groep langs een aantal afdelingen leidt. Bij het plenaire gedeelte is gekozen voor de productgroepen die behoren tot de Schijf van Vijf. Kies vier afdelingen uit onderstaand rijtje: 1. Groente en fruit 2. Bak- en braadproducten en broodsmeersels 3. Brood(vervangers) 4. Kaas 5. Zuivel 6. Vleeswaren Plan van aanpak Benodigde tijd per afdeling: ca. 10 minuten. Standaardkeuze: afdeling 1 t/m 4. Wil je graag naar de zuivel, doe dit dan in plaats van brood(vervangers). Wil je graag naar de vleeswaren, doe dit dan in plaats van kaas. Bezoek in elk geval de groente- en fruitafdeling. Elke productgroep komt in de handleiding als volgt aan bod: A. Inleiding Korte uitleg over de productgroep en de inname door de gemiddelde Nederlander. B. Locatie Hier staat op welke plaats in de supermarkt de productgroep wordt behandeld. C. Werkvormen Als eerste staat het doel van de werkvorm(en) beschreven en vervolgens de werkvorm zelf. Bij het plenaire deel zijn de volgende werkvormen verwerkt: - Afwegen - Opzoeken - Etiketten lezen - Voelen - Op volgorde zetten - Proeven en raden - Verdeling maken in voorkeur, middenweg, bij uitzondering D. HNE-tips en wetenswaardigheden HNE tips Onder deze noemer presenteren we een aantal HNE-tips en wetenswaardigheden die je kunt gebruiken bij je uitleg bij het schap en/of de nabespreking. Het is onmogelijk om volledig te zijn, dus kies er een aantal uit die je relevant lijken. Speel in op wat er in de groep wordt gezegd en welke producten er zijn gepakt. Kijk of de deelnemers echt met concrete ideeën voor verbeterstappen in hun eigen voeding de supermarkt verlaten. E. Productinformatie Bij sommige productgroepen is productinformatie toegevoegd. Dit is altijd een momentopname en kan dus veranderen in de loop der tijd. Wees je hier steeds bewust van en blijf verpakkingen lezen. 12 HET NIEUWE ETEN

13 13

14 14 HET NIEUWE ETEN

15 1 GROENTE EN FRUIT Deelnemers leren hoe groot de aanbevolen hoeveelheid groente of fruit daadwerkelijk is. A. Inleiding De aanbeveling van de Gezondheidsraad is om elke dag 200 gram groente en twee stuks fruit (= 200 gram) te eten. Uit de VoedselConsumptie- Peiling (VCP) blijkt dat onder volwassenen slechts 3 tot 14% deze hoeveelheid groente en fruit consumeert, afhankelijk van geslacht en leeftijd. Toch denkt het grootste deel van de Nederlanders dat ze het prima doen. Kortom: een zinvol onderwerp om bij stil te staan. B. Locatie De versafdeling met groente en fruit. C. Werkvormen Vragen en wegen groente Veel consumenten weten niet hoeveel groente ze moeten inkopen om aan de aanbevolen hoeveelheid per persoon per dag te komen. Vraag hoeveel groente ze denken nodig te hebben voor één persoon. De aanbevolen hoeveelheid groente per dag is 200 gram. Het is niet voor een ieder duidelijk dat dit hetzelfde is als 0,2 kg en 2 ons. Bovendien gaat het hierbij om het gewicht van bereide groente. Laat ze vervolgens per persoon of tweetal (afhankelijk van groepsgrootte) groente afwegen zodat er na bereiding 200 gram overblijft. Hierbij moeten ze gokken hoeveel er afvalt door slinken en/of schoonmaken. Laat elk groepje een andere groentesoort kiezen uit verschillende categorieën, zoals: - groente zonder slinkfactor/weinig afval (zoals sperziebonen, tomaten); - een echte slinkgroente (zoals andijvie of spinazie); - een groentesoort met veel afval (zoals tuinbonen in de dop, bloemkool of broccoli). Slinkgroenten zijn niet altijd meer los te koop. Zit de spinazie of andijvie al schoongemaakt in grote zakken, laat dan bedenken voor hoeveel mensen zo n zak genoeg is. Sommige groenten zoals kool, komkommer of bloemkool kunnen niet in de winkel in porties worden verdeeld. Als zo n groente wordt gekozen dan gaat het er om dat ze kunnen aangeven voor hoeveel personen het geschikt is. Je kunt er ook blik-, pot- of diepvriesgroenten bij betrekken. Ook dit zijn gezonde keuzes en bovendien gemakkelijk in het gebruik en meestal goedkoper en langer te bewaren. Zorg dat je de Groente- en Fruitwijzer beschikbaar hebt, zodat de deelnemers kunnen aflezen hoeveel ze van een bepaalde groente moeten kopen om 200 gram bereide groente over te houden. De wijzer (bestelnummer 102) is te bestellen op Laat ter plekke de afgewogen porties als voorbeelden zien. Haal de groente uit de zakjes om goed zichtbaar te maken hoe groot de portie is die je moet kopen. groente en fruit 15

16 Vragen en inschatten fruit Vervolgens is het fruit aan de beurt. Vraag hoeveel fruit wordt aanbevolen voor één persoon per dag. Leg uit dat 200 gram fruit, bij fruit als appel, peer, banaan en sinaasappel neerkomt op twee stuks. Hoe zit het met kleiner fruit en met groot fruit? Wat denken de deelnemers. Wijs diverse soorten fruit aan en vraag hen aan te geven wat een portie is. - Bij kleiner fruit staat één stuk gelijk aan meerdere vruchten, bijvoorbeeld: twee mandarijnen, een trosje druiven of een schaaltje aardbeien, bramen of bessen. - Bij groot fruit zoals ananas, papaya, mango is één vrucht vaak voldoende voor meerdere porties. D. HNE-tips en wetenswaardigheden HNE-tips Gevarieerder HNE tips Op de site van het Voedingscentrum staan volop lekkere en gezonde recepten met groenten. Kies voor de variatie eens voor een groente die je normaal niet zo snel uitkiest. Probeer ook eens fruit wat je nog niet kent. Je kunt bijvoorbeeld eens op een grote markt kijken wat er allemaal te koop is en zorgen voor een rijk gevulde fruitschaal in het zicht. Porties (in dit geval grotere!) Eet niet alleen bij de warme maaltijd groente, maar ook op andere eetmomenten. Beleg een broodje gezond met naast hartig beleg ook met rauwkost. Eet snoepgroente tussendoor. Eet een lekkere salade bij de lunch of als tweede groentegerecht bij de warme maaltijd. Smeer groentespread op brood. Eet een soep met veel groente tussendoor of bij de maaltijd. Drink tomaten- of groentesap (liefst zonder zout). Maak fruitspiesjes als traktatie. Doe ook eens fruit op brood, bijvoorbeeld appel, aardbei of pindakaas met banaan. Een fruitsalade kan prima als toetje of tussendoor. Maak zelf smoothies van gepureerd fruit met bijvoorbeeld sap en magere yoghurt. Gezonder Vervang een extra zoals koek, snoep, snacks door snoepgroenten, bijvoorbeeld peentje, stuk komkommer, reep paprika, cherrytomaatje of een stuk fruit. Lukt het maar één stuk fruit te eten, vul dit dan aan met (vers) vruchtensap met vruchtvlees; één glas sinaasappelsap of grapefruitsap met vruchtvlees kan één stuk fruit vervangen. Regelmatiger Zorg dat je bij de lunch een vast groentemoment inbouwt. Zet je alarm in je telefoon om je te herinneren aan een vast fruitmoment op de dag. Wetenswaardigheden Groente en fruit verlagen het risico op harten vaatziekten en kanker. Elke soort groente en fruit bevat weer andere goede stoffen. Daarom is variatie zo belangrijk. Diepvries-, blik- en potgroenten zijn gemakkelijk in het gebruik, goedkoop en qua voedingswaarde vergelijkbaar met verse groente. Blik- en potgroenten bevatten over het algemeen wel meer zout, maar de laatste jaren wordt er steeds minder toegevoegd. Kijk op het etiket om producten te vergelijken. Om te zien hoeveel groente je moet kopen om 200 gram over te houden, kun je de Groenteen Fruitwijzer gebruiken. Deze geldt niet voor bereide groenten in pot, blik of uit de diepvries. 16 HET NIEUWE ETEN

17 Groenten bevatten weinig calorieën en veel vezels. Door de vezels verzadigen groenten goed. Doe er geen vetrijke saus over en kies niet te vaak voor groenten à la crème. Roerbakken is een snelle en eenvoudige manier om groenten te bereiden. Er is weinig vet voor nodig en vitamines en smaak blijven zoveel mogelijk behouden. Als groente van dichtbij komt, is er minder energie nodig voor het vervoer naar de winkel. Dit is gunstiger voor het milieu. Bij verkoop van groenten en fruit is het verplicht het land van herkomst te vermelden. De teeltwijze heeft ook invloed op het milieu. Een aardbei van de volle grond is minder milieubelastend dan een aardbei uit de kas. Fairtrade betekent eerlijke handel. Als dit op een product staat, betekent dit dat de arbeiders die het geoogst of geteeld hebben, er een reëel bedrag aan overhouden. Een bekend voorbeeld is de Fairtrade/Max Havelaar - banaan. Biologische producten zijn geteeld zonder kunstmatige bestrijdingsmiddelen. E. Productinformatie De Groente- en Fruitwijzer (bestelnr. 102) van het Voedingscentrum geeft niet alleen weer hoeveel groenten je per persoon moet kopen om uiteindelijk 200 gram bereide groente over te houden. Je leest er ook van alles over de verschillende groente- en fruitsoorten, zoals in welk seizoen ze goed verkrijgbaar zijn, wat voor voedingsstoffen ze bevatten en hoe je ze het beste kunt bewaren en bereiden. De Groente- en Fruitwijzer is te bestellen als geplastificeerde wijzer of gratis te downloaden via webshop. De campagne 2x2 van het GroentenFruit Bureau stimuleert het gebruik van 2 ons groente en 2 stuks fruit per dag. Kijk op voor meer informatie. Op staat een groenteen fruitkalender waarmee je klimaatvriendelijk groente en fruit kunt uitkiezen. Het werkt met een labeling van A tot en met E, waarbij A staat voor een lage en E voor een hoge milieubelasting. groente en fruit 17

18 2 BAK- EN BRAADPRODUCTEN EN BROODSMEERSELS Deelnemers ontdekken dat verzadigd vet hard is en vloeibaar vet zacht, en zoeken aan de hand van de verpakkingstekst uit hoe gezond hun eigen keuze is. A. Inleiding Bak- en braadproducten en broodsmeersels (vetten voor op de boterham) leveren een belangrijke bijdrage aan de vitamine A- en D-voorziening. Ook vormen zij een belangrijke bron van essentiële vetzuren en vitamine E. Er wordt minder brood gegeten dan de aanbevolen hoeveelheid. Ook besmeren veel mensen hun brood niet. Sommigen bereiden de maaltijd vetarm vanwege lijnpogingen. Dit heeft als gevolg dat mensen minder van de essentiële vetten en vitamines vooral vitamine D - binnen krijgen. B. Locatie Het koelvak met de bak- en braadproducten en broodsmeersels. C. Werkvormen Voelen: Pak een aantal verschillende bak- en braadproducten en broodsmeersels uit het koelvak. Zorg dat er een paar voorbeelden van hard vet bij zitten (soorten boter en bak- en braadvet in een wikkel). En van zachter vet (bak- en braadproducten in een fles of broodsmeersel in een kuipje). Laat de deelnemers het verschil voelen. Leg de verschillen uit tussen harde vetten (vooral verzadigd vet) en zachtere vetten (vooral onverzadigd vet). Etiketten lezen: Vraag de deelnemers hun eigen merk bak- en braadproduct uit het koelvak te pakken en voor te lezen hoeveel verzadigd vet er in zit. Laat ze vervolgens een product met minder verzadigd vet zoeken. Ook onderling vergelijken kan leerzaam en leuk zijn. D. HNE-tips en wetenswaardigheden HNE-tips Gevarieerder HNE tips Wissel bij het bereiden van de warme maaltijd diverse soorten oliën en bak- en braadproducten af. Porties Kijk eens naar de hoeveelheid vet die je gebruikt bij de warme maaltijd? Is dit meer dan 1 eetlepel olie of bak- en braadproduct per persoon, probeer dit dan terug te brengen tot 1 eetlepel. Gezonder Smeer je met roomboter, dan kun je dit vervangen door een vetsmeersel uit een kuipje (met minder verzadigd vet). Smeer je met een margarine of ander vetsmeersel met totaal 60-80% vet dan kun je dit vervangen door een laagvetsmeersel zoals halvarine (totaalvet max. 40% met max. 16 gram verzadigd vet per 100 gram). Als je het brood niet smeert, kun je een verbeterstap maken door dit wel te gaan doen. Gebruik je geen vet bij de warme maaltijd, dan is het gebruik van een eetlepel olie of vloeibare bak- en braad per persoon per maaltijd een prima stap. Ezelsbrug Onverzadigd vet = Ok = vloeibaar/zacht = plantaardig (ongehard) Verzadigd vet = Verkeerd = vast/hard = dierlijk 18 HET NIEUWE ETEN

19 Wetenswaardigheden Bak- en braadproducten bevatten 80 tot 97% vet. Aan bak- en braadproduct en broodsmeersels zijn vitamine A en D toegevoegd. Aan roomboter en olie niet. Oliën bevatten veel gunstig onverzadigd vet. Je kunt prima bakken in olie. In de praktijk kan de hoeveelheid vet per warme maaltijd beperkt worden tot 1 eetlepel per persoon door voor verschillende technieken te kiezen. Bak je de aardappels, grill dan bijvoorbeeld je vlees(vervanger) en stoom je groenten. Ook roerbakken is een manier om met weinig vet je groenten/vlees(vervanger) te bereiden. De aanduiding dieet heeft niets te maken met het totale vetgehalte maar zegt iets over de vetsamenstelling (verhouding verzadigd/ onverzadigd). Light zegt iets over de hoeveelheid vet, die is lager dan in het gemiddelde product. Producten met veel onverzadigd vet zijn zacht/ vloeibaar en zitten daarom in een fles of kuipje. Producten met veel verzadigd vet (zoals roomboter of pakjes Croma) zitten meestal in een wikkel. Smeerbare boter en boter/oliemengsels (bijvoorbeeld Campina Grasboter, Botergoudmelange en Lurpak) vormen hierop een uitzondering: ze bevatten wat meer verzadigd vet, maar zitten toch in een kuipje. Daarom blijft het belangrijk om verpakkingen te lezen. Met vloeibare margarine of margarine uit een kuipje kun je prima cake bakken. Per boterham is 5 gram smeersel voldoende, dat is 1 theelepel. Transvet kan ontstaan door het gedeeltelijk harden van oliën-en vetten. Van nature is het in kleine hoeveelheden aanwezig in melkvet en vlees. In de voedingsmiddelenindustrie en de horeca is de afgelopen jaren hard gewerkt om producten te maken met zo min mogelijk transvet. Hierdoor is de hoeveelheid transvet in de Nederlandse voeding sterk verlaagd. Transvet kan nog voorkomen in bakkerijproducten zoals koek en gebak. Om de kans op hart- en vaatziekten te verlagen, is het van belang te kiezen voor producten met zo min mogelijk transvet. Het transvetgehalte staat niet altijd op de verpakking vermeld. E. Productinformatie Het Voorlichtingsbureau Margarine, Vetten en Oliën geeft overzichtelijke brochures uit, zoals Voedingswaarden van het Nederlandse aanbod margarine en Bereiden en Brood smeren. Op de laatste staan ook foto s van een dun-, goed- en dikbesmeerde boterham. Dit is heel verhelderend om te laten zien bij dit onderwerp. De brochures zijn kosteloos aan te vragen of te downloaden via In de folder Kritisch kiezen en kopen van de Hartstichting staat veel nuttige informatie over etiketten lezen en uitleg over het kiezen van minder en ander vet. De brochure is gratis te downloaden of te bestellen via bak- en braadproducten en broodsmeersels 19

20 3 BROOD(VERVANGERS) Deelnemers ontdekken dat het donkerste brood niet altijd het gezondst is en gaan verpakkingsteksten van broodvervangers lezen en beoordelen. A. Inleiding De aanbevolen hoeveelheid brood voor een volwassene tussen de 19 en 50 jaar is zes à zeven boterhammen. Voor ouderen liggen deze hoeveelheden wat lager. Boterhammen kunnen ook gedeeltelijk worden vervangen door broodvervangers zoals muesli. Volkorenbrood vormt een belangrijke bron van koolhydraten, eiwit, B-vitamines, mineralen (zoals ijzer) en voedingsvezel. Van voedingsvezel heeft een volwassene 35 à 40 gram per dag nodig. Er zijn weinig Nederlanders die dit halen. De consumptie van voldoende brood kan helpen het vezelgehalte in de voeding te verhogen. Natuurlijk is het ook belangrijk voldoende groente, fruit, peulvruchten, aardappelen en volkoren pasta, rijst of andere volkoren graansoorten te eten. Het eten van brood draagt ook bij aan het gebruik van voldoende jodium. B. Locatie De broodafdeling, het schap met broodvervangers. C. Werkvormen Kiezen en beoordelen: Vraag de deelnemers per tweetal drie soorten broden te kiezen waarvan zij denken dat ze gezond zijn. Laat hen de ingrediënten goed bekijken. Vervolgens ga je met hen praten over wat zij hebben ontdekt. Welke van hun broden is het meest gezond en waarom? Wat voor zout zit er in het brood? Eigen keuze vergelijken met andere producten: Ga naar het schap van de broodvervangers, zoals cornflakes, muesli, roggebrood of knäckebröd. Zijn er producten bij die de deelnemers zelf vaak eten? Laat hen zo n product pakken en de ingrediënten en voedingswaarde bekijken. Geef als tip dat ze kunnen letten op de hoeveelheid en soort vet, suiker en voedingsvezel. Bespreek of de broodvervangers een slimme vervanging zijn voor brood. Het kan leuk zijn om er ook een grote portieverpakking ontbijtkoek, zoals Snelle Jelle, Complete Start Vezel of ander merk bij te pakken en ook dit bij de bespreking te betrekken. D. HNE-tips en wetenswaardigheden HNE-tips Gevarieerder HNE tips Gebruik je altijd brood van tarwe, varieer dan eens met meergranenbrood of brood van een ander graan dan tarwe. Vervang een deel van je brood door iets anders zoals muesli, havermout, rogge(knäcke) brood. Porties (groter in dit geval!) Vind je het lastig voldoende brood te eten, probeer dan op een tussendoor eetmoment ook brood(vervangers) te eten. Gezonder Kies je normaal wit, stap dan over op bruin. Kies je normaal bruin, stap dan over op volkoren. Ontbijt je normaal met grote portieverpakkingen ontbijtkoek, stap dan over naar brood(vervangers). Regelmatiger Sla je ontbijt niet over door tijdgebrek. Maak je boterhammen de avond van tevoren klaar, dan kost je ontbijt s ochtends weinig tijd. Je kunt zelfs boterhammen voor de hele week klaarmaken en ze bewaren in de diepvries. 20 HET NIEUWE ETEN

21 Wetenswaardigheden Brood waarin de hele graankorrel is gebruikt heeft qua voedingswaarde de voorkeur boven bruin en wit brood. Dit brood heet volkorenbrood en is gemaakt van volkorenmeel met melk of water, gist (voor het rijzen van het deeg) en vaak nog hulpstoffen voor een lekkerdere smaak, mooiere kleur, de luchtigheid en een lange houdbaarheid. Bruine broden zijn gemaakt van een mengsel van volkoren meel en tarwebloem. Dit brood bevat wat minder vezels, ijzer en vitamines (vooral B) dan volkoren brood. Gewoon wit brood heeft tarwebloem als basis en bevat nog minder van de genoemde voedingsstoffen. Omdat voornamelijk kinderen wit brood lekkerder vinden dan bruin of volkoren, voegt een aantal fabrikanten aan witbrood extra vezels, vitamines en mineralen toe. Ze geven dit brood vaak een naam als vezelrijk wit brood. De gehaltes aan vezels en andere voedingsstoffen in vezelrijk wit en volkoren brood zijn ongeveer gelijk. Vaak wordt er in deze broodsoorten een andere vezel dan tarwevezel gebruikt. Je herkent verpakt volkorenbrood aan het woordje volkoren in de naam. Bij brood van de bakker kan er aan de onderkant een klein, rond, wit snoeppapiertje zitten met het woord volkoren erop. Soms staat er een voedingswaarde met vezelgehalte op de verpakking. Door verschillende broden te vergelijken, kun je erachter komen welk brood het hoogste vezelgehalte heeft. Veel mensen denken bij brood hoe donkerder, hoe gezonder. Maar kleur is geen indicator voor volkoren, blijf dus opletten op de aanduiding volkoren en/of het gehalte aan vezel. Roggebrood is een goede afwisseling op gewoon brood. Aan brood wordt door de meeste bakkers bakkerszout toegevoegd. Dit is een zoutsoort met een extra hoog jodiumgehalte. Jodium uit brood is nodig om voldoende jodium binnen te krijgen. De aanbevolen hoeveelheid brood voor volwassenen is zes sneetjes brood per dag voor vrouwen en zeven voor mannen. Bij 51 tot 70 jaar geldt een hoeveelheid van vijf tot zes sneetjes en boven de 70 vier tot vijf sneetjes. Als je ook broodvervangers zoals muesli, knäckebröd of roggebrood gebruikt, gaat deze hoeveelheid omlaag. Een boterham, snee roggebrood of volkoren knäckebröd kan ook prima als tussendoortje worden gegeten. Luxe brood(jes) zoals croissants, puddingbroodjes, krentenbrood met spijs en koffiebroodjes bevatten meer vet dan gewoon brood. Ze vallen in de indeling onder bij uitzondering. Kijk bij het beoordelen van een broodvervanger onder andere naar de hoeveelheid voedingsvezel. Deze vezels zorgen voor een goede vertering, een goede stoelgang en sommige hebben een cholesterolverlagende werking. Kijk ook naar de hoeveelheid en soort vet die er in zit en de hoeveelheid suiker. Als je ingaat op de verschillen in vet- en voedingsvezelgehalte, relateer deze dan aan volkoren brood. Een volkoren boterham levert 0,8 gram vet (waarvan 0,1 gram verzadigd vet) en 2,3 gram voedingsvezel. In volkoren knäckebröd/-crackers/-beschuit zit meer voedingsvezel dan in de niet-volkoren varianten, maar het gehalte is toch een stuk lager dan in brood. Als je één boterham vervangt door bijvoorbeeld twee knäckebröd of twee beschuiten zit je bovendien op een veel lager gewicht. Hierdoor krijg je in verhouding ook weer minder voedingsstoffen binnen. Vervang dus niet al je brood door dit soort broodvervangers. Producten als havermout, muesli, All Bran, Weetabix, Quaker Volvezel, Bambix, Brinta en Honey Loops leveren wel veel voedingsstoffen en scoren hoog qua voedingsvezels. Voeg dit soort producten toe aan magere of halfvolle melk(vervanger) of -yoghurt. In cruesli zit meer suiker en vet dan in muesli. brood(vervangers) 21

22 Cream crackers bevatten meer vet dan andere crackers. Van de broodvervangers bevatten weinig producten gejodeerd zout. Het zit in ieder geval wel in: Van der Meulen Roggebrood, Vitalu en Cracottes Vital van Lu. Vanwege internationale wetgeving kan het zijn dat ook dit weer verandert, dus check ook hiervoor de verpakkingen. Er zijn veel soorten ontbijtkoek verkrijgbaar. Meestal bevatten ze weinig of geen vet. Er komen steeds meer soorten met minder suiker en meer vezels op de markt. Toch blijft ontbijtkoek een vorm van koek en kun je het niet zien als broodvervanger. Sommige grote per stuk verpakte soorten worden wel als broodvervanger gepositioneerd. Een voorbeeld hiervan is Complete Start Vezels (voorheen Bammetje): met bijna 200 kcal is die qua calorieën inderdaad vergelijkbaar zijn met een dikbelegde boterham en qua koolhydraten (41 gram) met bijna drie boterhammen. Van het merk Snelle Jelle bestaan er ook stuksverpakkingen ontbijt- en kruidkoek. De verpakkingen zijn in vergelijking tot een gewoon plakje ontbijtkoek vrij groot. E. Productinformatie Op staat uitgebreide informatie over vezels (zoekterm: vezels) inclusief het vezelgehalte in diverse producten. Je kunt voor je deelnemers ook de gratis folder over vezels bestellen of downloaden. Je kunt deze downloaden via webshop, bestelnummer D Uitgegeven i.s.m. Vezels zijn goed voor je Elke dag vezels In voeding zitten vezels. Ze helpen de darmen hun werk te doen. Daarom zijn vezels goed voor je, elke dag. Product Eenheid Kcal g KH g vezel Snelle Jelle 1 stuk ,8 Snelle Jelle minder suiker 1 stuk ,2 Ontbijtkoek (Peijnenburg Naturel) 1 plak HET NIEUWE ETEN

23 4 KAAS Deelnemers maken kennis met minder vette en/of zoute kaassoorten door te proeven. A. Inleiding De hoeveelheid kaas die voor een volwassene per dag in de richtlijnen staat is één tot twee plakken. Kaas is een bron van calcium en B-vitamines. De volvette varianten leveren echter ook veel vet. Uit de VCP blijkt dat Nederlanders echte kaasliefhebbers zijn. De meeste mensen eten één tot twee plakken kaas per dag. B. Locatie De versafdeling van kaasafdeling, indien aanwezig. Anders het schap van de voorverpakte kazen. C. Werkvormen Proeven en raden: Bespreek van tevoren met de manager van de supermarkt of het hoofd van de kaasafdeling of er kaas geproefd mag worden en zo ja, welke soorten. Je kunt kiezen voor kazen die verschillen qua vetgehalte. Het is ook leuk een minder zoute kaas toe te voegen. Zorg dat de deelnemers niet weten wat ze proeven. Na het proeven kun je de deelnemers vragen welke ze het lekkerst vonden. Laat ze raden wat voor kaas het was. Vervolgens geef je uitleg over het vetgehalte en zoutgehalte van de geproefde kazen. Minder vet of zout is niet altijd minder lekker! Het aanbod en de smaak en structuur van de minder vette kazen is in de afgelopen jaren namelijk enorm toegenomen. Voor mensen die het ooit hebben geproefd en niet lekker bevonden, kan dit onderdeel tot nieuwe ontdekkingen leiden. Tip! Zijn je deelnemers wat minder mobiel, dan kun je langdurig staan voorkomen door te proeven bij de nabespreking. D. HNE-tips en wetenswaardigheden HNE-tips Gevarieerder HNE tips Kies steeds voor ander broodbeleg en varieer volop tussen hartig en zoet. Minder vette smeerkaas, cottage cheese/ Hüttenkäse of Zwitserse strooikaas op brood zijn een mooie variatie op plakken kaas. Porties Beleg je het brood met een dikke laag of grote plak kaas, leg er dan een boterham bovenop met bijvoorbeeld wat lekkere groenten en kiemen. Gezonder Kies je normaal voor volvette (smeer)kaas, probeer dan eens een minder vette (smeer)kaas. Kies je normaal voor een gewoon gezouten kaas, stap dan over op een minder zoute soort. Regelmatiger Als je je boterham belegt met kaas, zorg dan dat je niet gedachteloos stukjes kaas snoept. Wetenswaardigheden Kaas is een belangrijke bron van calcium, vitamine, maar de volvette kazen leveren ook veel verzadigd vet. De termen jong, jong belegen, oud en overjarig duiden op de ouderdom, niet op het vetgehalte. Vaak geeft de korst al een indicatie om wat voor soort kaas het gaat: een gele korst staat hierbij doorgaans voor volvet; rode korst voor minder vet en groene korst voor minder zout. Aan het plusgetal op de verpakking kun je zien hoeveel vet een kaas bevat. Hoe hoger het plusgetal, hoe vetter de kaas: 48+ is volvet, 20+ is mager. Het plusgetal wordt berekend op basis van de droge stof. Dat wil zeggen dat bij een 48+ kaas 48% van de droge stof vet is. kaas 23

24 Bij sommige verpakte kaassoorten wordt het vetgehalte niet als plusgetal maar als grammen vet per 100 gram weergegeven. Het vetgehalte lijkt daardoor lager, maar hier geldt dat je geen appels en peren kunt vergelijken. In de tabel is te zien welke kazen minder vet en/of minder zout zijn. Het is slechts een selectie uit het aanbod. De minder vette kazen, zoals Leidse kaas, worden gemaakt van gedeeltelijk afgeroomde melk. Voorverpakte plakken zijn vaak groot, je gebruikt daardoor meer kaas op een boterham dan wanneer je zelf schaaft. Ze drogen ook sneller uit dan kaas aan een stuk. Minder vette kaas blijft minder lang goed en smakelijk, koop dus kleinere hoeveelheden. Op één snee brood gaat gemiddeld 20 gram kaas of 15 gram smeerkaas. Een boterham met volvette smeerkaas levert minder vet dan een boterham met volvette kaas. Dit komt door de lagere hoeveelheid beleg per boterham en door een hoger watergehalte in smeerkaas. E. Productinformatie De kaassoorten die je kunt schaven met een kaasschaaf worden harde kazen genoemd. Harde kazen Goudse kaas, komijnekaas, Maaslander 48+* % vet in droge stof Leerdammer, Maasdammer Edammer, Westzaner Milner, Milner Minder zout*, Maaslander 30+* Boeren Leidse kaas, Cantenaer, Beemster 30+ Leidse kaas, Slankie 20+, Beemster Milner Xtra Slim Gram vet per 100 gram Buitenlandse kazen Gram vet per 100 gram Brie Brie Camembert Boursin Light** 9 Camembert Cheddar kaas 33 Emmentaler 30 Gorgonzola 31 Gruyere 35 Mascarpone 47 Mozzarella 18 Paturain Light** 8 Parmezaanse kaas 27 Smeerbare kaasproducten Gram vet per 100 gram Smeerkaas Smeerkaas Eru Goudkuipje** 21 Smeerkaas Smeerkaas Philidelphia Light** 12 Smeerkaas Slankie** 7 Eru Balans** 5 De cijfers uit de tabel met harde kazen zijn gemiddelde getallen afkomstig van de Nederlandse Zuivel Organisatie (2010) en waar niet toereikend afkomstig van de gegevens van de verpakkingen. De harde kazen met* bevatten minder zout. De cijfers van buitenlandse en smeerbare kaasproducten zijn afkomstig uit de NEVO-tabel Gegevens van de producten met** zijn afkomstig van de verpakkingen (januari 2012). 24 HET NIEUWE ETEN

25 5 zuivel Deelnemers zetten diverse zuivelproducten op volgorde van hoeveelheid vet en gaan hun eigen zuivelkeuzes bekijken op calorische waarde en zoeken naar eventuele gezondere alternatieven. A. Inleiding De aanbevolen hoeveelheid melkproducten is 450 ml (2-3 glazen) voor volwassen van 19 tot 50 jaar. Dit loopt op naar 650 ml (3-4 glazen) voor 70-plussers. Het aanbod van melk en melkproducten is ontzettend groot. Veel varianten zijn gezoet met suiker of zoetstof. B. Locatie Koelvak met de zuivelproducten en eventueel nog het vak van lang houdbare zuivel. C. Werkvormen Op volgorde zetten: Pak een aantal verschillende (karne)melkproducten uit het koelvak en deel ze uit aan de deelnemers. Laat de deelnemers de producten op vetvolgorde zetten. Eigen merk bekijken en vergelijken (etiketten lezen): Laat de deelnemers een zuivelproduct als (drink) yoghurt, vla, kwark, pudding of pap pakken dat ze vaak gebruiken en voorlezen hoeveel calorieën erin zitten. Is het product per portie calorierijk, laat ze vervolgens bekijken waar dit aan ligt (veelal de portiegrootte, hoeveelheid vet en/of de hoeveelheid suikers). Je kunt de deelnemers ook nog vragen of ze een (nog) slimmere keuze kunnen vinden. D. HNE-tips en wetenswaardigheden HNE-tips Gevarieerder HNE tips Om aan genoeg zuivel te komen hoef je niet elke dag melk te drinken. Neem bijvoorbeeld tussendoor een schaaltje magere yoghurt (met fruit) of maak een lekkere smoothie van yoghurt en fruit. Porties Gebruik je juist meer melkproducten dan nodig, vervang dan een portie melk door water, thee of koffie zonder suiker of wat groentesap of (verdund) vruchtensap. Gezonder Kies je meestal voor volle melkproducten, vervang dit dan door een halfvolle of magere variant. Gebruik je steeds gezoete melkproducten, vervang dan een portie per dag door magere suikervrije yoghurt(drank) of bijvoorbeeld ongezoete magere yoghurt. Wetenswaardigheden De vermelding op het etiket en de kleur van het pak geeft aan om welke soort melk het gaat: - overwegend donker blauw: volle melk - overwegend licht blauw: halfvolle melk - overwegend wit: magere melk - overwegend rood: karnemelk Halfvolle en magere melk bevatten evenveel calcium, koolhydraten, eiwitten, B-vitamines als volle melk, ze zijn alleen minder vet. CalciumPlus-melk bevat 200 mg calcium per 100 gram. Dat is ca. 1½ keer zoveel calcium als in gewone melk. Deze melk kan nuttig zijn als iemand niet veel melk kan of wil drinken. Karnemelk bevat heel weinig vet, bijna net zo weinig als magere melk. zuivel 25

26 Op de verpakking van (drink)yoghurt, vla, kwark, pudding of pap staat meestal of het product vol, halfvol of mager is. Staat er niets op, zoals bij vanillevla, dan gaat het om een vol product. Volle yoghurt is gemaakt van volle melk en bevat dus net als volle melk circa 3,5 gram vet per 100 gram. De magere yoghurtsoorten bevatten weinig tot geen vet. Griekse- of Turkse yoghurt zijn een stuk vetter dan gewone volle yoghurt. Van oorsprong bevatten ze tot 10% vet. Ook hier vinden productinnovaties plaats. Zo zijn er nu al Griekse yoghurtvariant zonder vet. Sommige zuiveltoetjes bevatten weinig vet, maar wel heel veel suiker. Een vruchtenyoghurt zonder toegevoegde suikers bevat ongeveer 5 gram koolhydraten per 100 gram (uit de vruchten en yoghurt) en een gezoete yoghurt circa 15 gram per 100 gram door de toegevoegde suiker. Er bestaan ook zuiveldesserts met weinig vet die zijn gezoet met zoetstoffen. Denk aan merken als Optimel en Vitalinea. Standyoghurt is vast en brokkelig, roeryoghurt is schenkbaar. Yakult, Vifit Vitamel (drink)yoghurt en Actimel zijn voorbeelden van producten waaraan specifieke bacteriën zijn toegevoegd die mogelijk een gunstige werking op de darmfunctie hebben. E. Productinformatie Melk is een belangrijke bron van de vitamines A, B2, B12 en mineralen zoals calcium, fosfor, kalium, magnesium en zink. Het bevat ook eiwit, vet en koolhydraten in de vorm van melksuikers. Voor voedingswaarden kun je ook de tabellenboekjes van het Voedingscentrum raadplegen. In de Eettabel, bestelnummer 806, staat de voedingswaarde per portie product en alle producten op alfabet. In de Nederlandse Voedingsmiddelentabel, bestelnummer 200, staat de voedingswaarde per 100 g vermeld. 26 HET NIEUWE ETEN

27 6 VLEESWAREN Deelnemers maken kennis met bij voorkeur -vleeswaren en gaan nadenken over de indeling van gezondere en minder gezonde vleeswaren. A. Inleiding Het advies voor de hoeveelheid vlees(waren), vis, kip, eieren en vleesvervangers voor een volwassene is 100 tot 125 gram per dag. Het gaat hierbij om de optelsom van het vlees dat onderdeel is van de warme maaltijd, plus wat we als beleg op de boterham doen en eventueel nog tussendoor eten. Vlees en vleesproducten behoort tot de belangrijkste vetbronnen in onze voeding. B. Locaties De afdeling met (verse) vleeswaren. C. Werkvormen Proeven: Kijk welke van de voorkeursvleeswaren in de supermarkt aanwezig zijn en laat de deelnemers er wat van proeven als de supermarktmanager dit goed vindt. Zo kunnen deelnemers kennis maken met voorkeursvleeswaren die ze misschien niet kennen en wel lekker vinden. Vraag de deelnemers of ze nog andere vleeswaren kennen met weinig vet en zout (de criteria waarop vleeswaar wordt beoordeeld). Verdeling maken in voorkeur, middenweg, bij uitzondering: Geef een uitleg over de driedeling van het Voedingscentrum, waarbij producten worden ingedeeld in voorkeur, middenweg en bij uitzondering. Op het moment van schrijven zijn er geen vleeswaren ingedeeld in de middenweg -categorie. Pak enkele voorkeur -vleeswaren, indien mogelijk in ieder geval beenham en kip- of kalkoenfilet en enkele bij uitzondering -vleeswaren, kies hierbij liefst voor veel gegeten worstsoorten, paté en een soort spek. Dit zijn duidelijkere voorbeelden dan vleeswaren die alleen in de categorie bij uitzondering vallen vanwege het te hoge natriumgehalte, zoals sommige hamsoorten, casselerrib, rookvlees, fricandeau, ossenworst en gekookte varkenslever. Gebruik twee winkelmandjes en leg in elk mandje een gekleurd A4-tje met tekst. Een groene met de tekst voorkeur en een oranje met de tekst bij uitzondering. Deze A4-tjes kun je van tevoren zelf maken, voor hergebruik kun je ze eventueel lamineren. Laat de deelnemers de vleeswaren naar eigen inzicht in de mandjes leggen en bespreek het resultaat. Geef vervolgens uitleg over de herkenbaarheid van vet in vleeswaren. Tip! Zijn je deelnemers wat minder mobiel, dan kun je langdurig staan voorkomen door te proeven bij de nabespreking. vleeswaren 27

28 D. HNE-tips en wetenswaardigheden HNE-tips Gevarieerder HNE tips Kies steeds voor ander broodbeleg en varieer volop tussen hartig en zoet. Zie voor andere opties voor hartig broodbeleg dan vleeswaar de tips bij het laatste punt bij wetenswaardigheden. Porties Gebruik je veel vleeswaren per boterham, kies er dan voor de hoeveelheid vleeswaar per boterham te beperken tot maximaal 20 gram. Een dubbele boterham met 1x vleesbeleg + wat groenten of kiemen is een goede manier om dit te bereiken. Je kunt ook voor extra dun gesneden vleeswaar kiezen. Gezonder Koop je alleen maar vleeswaar uit de categorie bij uitzondering, vervang deze dan steeds vaker voor de voorkeursvleeswaren. Wetenswaardigheden Dierlijke vetten in vleeswaren bestaan vooral uit verzadigd (verkeerd) vet. Het vet in vleeswaren is te herkennen als een witte rand aan het vlees, witte stukjes in het vlees of vlees dat dooraderd (gemarmerd) is. Vleeswaren waar de benaming worst of spek in voorkomt behoren tot de vette soorten. Paté, leverpastei, (smeer)leverworst en bijna alle soorten boterhamworst bevatten veel vet dat je niet zo makkelijk kunt zien. Leverproducten bevatten veel vitamine A. Daarom eten zwangere vrouwen niet meer dan één boterham per dag en kinderen van één tot drie jaar niet meer dan twee tot drie boterhammen per week. Op vleeswaren staat vaak geen zoutgehalte vermeld, maar meestal zit er wel veel in. Voorbeelden van vleeswaren met veel zout zijn: cervelaat, salami en rookvlees. Hartige alternatieven voor vleeswaren en kaas zijn onder andere ei, sandwichspread, Marmite, hummus van kikkererwten, guacamole of pindakaas. Het is ook heel gezond om voor vis op brood te kiezen. Denk hierbij aan verse of gerookte vis, zoals haring, gerookte zalm, sardientjes in tomatensaus of kant-enklare vissalade of zelfgemaakt van een blikje tonijn of zalm met magere kwark, tomatenketchup en kruiden. 28 HET NIEUWE ETEN

29 E. Productinformatie Vleeswaren zijn in onderstaande tabel volgens de criteria uit de Richtlijnen Voedselkeuze (maart 2011) ingedeeld. De voedingswaarden van de vetgedrukte vleeswaren zijn afkomstig uit de NEVO-tabel 2011, die van de niet vetgedrukte komen van de verpakkingen (status januari 2012). Voorkeur Middenweg Bij uitzondering beenham, gekookte runderlever, kipfilet, kalkoenfilet, filet americain, rosbief, vlees in aspic, Linera rundertartaarworst, Linera rookvlees, magere knakworst, Dora Magere Boterhamworst achterham, casselerrib, rauwe ham, rookvlees, schouderham, ossenworst, gekookte lever, varkens-fricandeau, bacon, zure zult, katen-spek en alle andere soorten spek, pekelvlees, gebraden gehakt, (magere) leverpastei, corned beef, leverkaas/berliner, paté, (magere) boterhamworst, smeerleverworst, theeworst, palingworst, tongenworst, (magere) gekookte worst, salami, chorizo, cervelaat en alle andere worstsoorten Kun je een bepaalde vleeswaar niet in bovenstaande tabel vinden, maar heb je er wel de voedingswaardegegevens van, dan kun je met onderstaande criteria zelf kijken in welke categorie de soort thuishoort. Criteria voor indeling vleeswaren volgens Richtlijnen Voedselkeuze (maart 2011): Voorkeur: VV 4 g/100g TV: niet toegevoegd Na 900mg/100g TS: 2,5g/100g Middenweg: VV 13 en % TV: niet toegevoegd Na 900mg/100g TS: 2,5g/100g Bij uitzondering: VV 13 en % TV: wel toegevoegd Na > 900mg/100g TS: > 2,5g/100g VV = verzadigd vet TV = transvetzuren Na = natrium TS = toegevoegd suiker vleeswaren 29

30 30 HET NIEUWE ETEN - opdrachten

31 31

32 32 HET NIEUWE ETEN - opdrachten

33 opdrachten in groepjes Na het plenaire gedeelte, gaan de deelnemers in groepjes opdrachten doen. Bij de opdrachten is gekozen voor de productgroepen die niet behoren tot de Schijf van Vijf, de zogenaamde extra s. De extra s vallen buiten de Schijf van Vijf, omdat je ze niet nodig hebt om gezond te blijven. Ze worden vaak voor de smaak gegeten. Met de aanbevolen hoeveelheden van de Schijf van Vijf krijg je als je lekker varieert alle voedingsstoffen binnen, maar niet alle energie die je nodig hebt. De energie die je dan nog mist kun je prima invullen met een belegde boterham, wat extra fruit of een stuk ontbijtkoek. Maar deze vrije ruimte biedt ook mogelijkheid voor het eten van extra s, zoals gezoete dranken, koek, sauzen, zoet broodbeleg en zoutjes. Per dag heeft een man van 19 tot 50 jaar ongeveer 400 kcal en een vrouw van dezelfde leeftijd ongeveer 300 kcal te besteden aan vrije ruimte. Oudere mensen wat minder. Hierbij wordt uitgegaan van een inactieve leefstijl, omdat de meeste Nederlanders niet veel bewegen. Als je veel beweegt, is er dus meer speelruimte. Er zijn opdrachtkaarten beschikbaar van de productgroepen: 7. Dranken 8. Koek 9. Sauzen 10. Zoet broodbeleg 11. Zoutjes Plan van aanpak Kies van tevoren drie van de bovenstaande opdrachtkaarten uit om mee te werken. Meer verschillende opdrachtkaarten gebruiken is praktisch gezien niet haalbaar. De nabespreking wordt dan te lang. Print of kopieer voldoende van de opdrachtkaarten uit bijlage 8 op stevig papier, zodat de deelnemers er goed op kunnen schrijven. Zorg voor wat reserve opdrachtkaarten voor snelle groepjes. Maak groepjes van twee of drie personen. Laat elk groepje kiezen uit de drie opdrachtkaarten of bepaal zelf wie wat gaat doen. Zorg wel dat alle drie de gekozen productgroepen aan bod komen. Geef elk groepslid een eigen opdrachtkaart met de opdracht van zijn groepje en een pen. Zelf schrijven bevordert de betrokkenheid van de deelnemers. Vaak heeft een groepje 20 minuten nodig voor het uitvoeren van één kaart. Als de deelnemers een kwartier bezig zijn met hun opdrachtkaarten loop je bij ieder groepje langs om te zeggen dat ze het desbetreffende onderdeel kunnen afronden en geef je de verzamelplek aan. Ga vervolgens met z n allen naar de nabespreekruimte. opdrachten in groepjes 33