Draaiboek depressie bij kinderen. De rol van de school en van de leerkracht.

Transcriptie

1 Draaiboek depressie bij kinderen De rol van de school en van de leerkracht.

2 1. Wanneer spreekt men van een depressie volgens DSM-IV? Men spreekt van een depressie wanneer in een aaneengesloten periode van 2 weken 1. de persoon een depressieve en dikwijls prikkelbare en/of norse stemming heeft gedurende het grootste deel van de dag. Hij/zij heeft geringe zelfachting en is pessimistisch, OF 2. de persoon een duidelijke vermindering van interesse en plezier in (bijna) alle activiteiten en in de omgang met anderen heeft. EN zijn minstens 4 van de volgende kenmerken aanwezig: 1. Een aanzienlijke gewichtsvermindering of toename. 2. Bijna elke dag slaapproblemen of te veel slapen. 3. Bijna elke dag rusteloosheid of extreme sloomheid en ongemotiveerd. 4. Bijna elke dag vermoeidheid of verlies van energie. 5. Bijna elke dag gevoelens van waardeloosheid of buitensporige, onterechte schuldgevoelens. 6. Bijna elke dag een verminderd denk- of concentratievermogen of besluiteloosheid. 7. Terugkerende gedachten aan de dood en/of zelfdoding, het maken van plannen van zelfdoding of een poging tot zelfdoding. Het eerste onderdeel spreekt o.a. van een depressieve stemming. Om deze stemming te herkennen, kan je letten op bepaalde kenmerken op affectief, cognitief en motivationeel vlak. Er kunnen ook secundaire kenmerken aanwezig zijn. Het klavertjevier van depressie is hiervoor een handig hulpmiddel. Elk klaverblad stelt een groep symptomen voor. Wanneer veel van deze kenmerken voor langere tijd aanwezig zijn en deze niet afnemen bij geruststelling of aanmoediging, kan gesteld worden dat het kind met een depressie kampt. De symptomen zijn dan zo verlammend en intens, dat het kind nog tot weinig in staat is. Zie bijlage 1. Je kan ook gebruik maken van een checklist opgesteld door het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie. Het gaat hier niet enkel om signalen van zelfdoding maar ook algemene depressie. Zie bijlage 2.

3 2. De twee vormen van depressie: symptoom en syndroom Depressie als symptoom is het neerslachtig, down gevoel waar iedereen wel eens mee te maken krijgen. Meestal duiken deze onaangename gevoelens op als reactie op een ingrijpende gebeurtenis in iemands leven. Zo n depressieve bui verdwijnt na een tijdje. Bij depressie als een syndroom, gaat het over een stoornis. Het gaat om meer dan enkel sombere gevoelens, men dreigt het geloof in zichzelf en in de wereld te verliezen. Mensen met een depressie vertonen gedurende een langere periode (dagen, weken, maanden) meerdere depressieve kenmerken. Het verloop en de duur kunnen sterk variëren van persoon tot persoon. Het is belangrijk om hier een onderscheid in te maken. Het is namelijk normaal om depressie als een symptoom bij (traumatische) gebeurtenissen te ervaren. Ook hier is hulp nodig maar is het echter een tijdelijke gemoedstoestand. Wanneer het gaat om een depressie als syndroom, zal er intensiever en langdurig hulp geboden moeten worden. Een overzicht van de belangrijkste verschillen tussen beide vormen van depressie: Depressie als symptoom Een verandering van stemming Het kind ervaart deze toestand als tijdelijk. Meestal kan je een oorzaak aanwijzen: een pijnlijke gebeurtenis, een tegenslag, Anderen zijn een bron van troost. Het kind kan nog genieten van de dingen. Het kind kan nog controle uitoefenen. Het kind ervaart nog allerlei emoties. Het somber gevoel staat het kind niet in de weg. Depressie als syndroom Een stemmingsstoornis Het kind ervaart deze toestand als voor altijd. Er is niet altijd een duidelijke oorzaak. Het kind heeft het gevoel dat niemand kan helpen. Het kind beleeft (bijna) nergens meer plezier aan. Wat het kind ook doet, niets lijkt te helpen. Het kind voelt zich leeg en reageert niet op wat gebeurt. De depressie hindert het dagelijks functioneren.

4 3. Oorzaken Wanneer je als leerkracht vermoedt dat een kind een depressieve gemoedstoestand heeft, vraag je jezelf automatisch af hoe dit komt. Het is echter van groot belang dat je de waarom overlaat aan professionele hulpverleners. Het is namelijk niet vanzelfsprekend om een waterdichte verklaring te geven voor de depressie van een kind. Het betreft een samenspel van risicofactoren en/of beschermingsfactoren die ervoor zorgen dat het kind zich niet goed meer in zijn vel voelt. 4. Taak van de school / leerkracht bij een vermoeden van depressieve gemoedstoestand of andere psychische problemen Hoewel een leerkracht dus geen diagnose kan stellen en geen psychische aandoening kan behandelen, kan hij toch veel betekenen voor een leerling met psychische problemen. De leerkracht bevindt zich namelijk in een ideale signaleringsfunctie, is een belangrijke informatiebron én kan ook een belangrijke rol spelen als ondersteuner bij het herstel. Goede en regelmatige communicatie tussen alle betrokken partijen, en dus ook de leerkracht, is van cruciaal belang. Naar het kind toe. Voor een leerling bij wie (nog) geen psychische stoornis is vastgesteld, geldt dat de leerkracht kan helpen bij het signaleren van afwijkende gedragingen of emoties. Een leerkracht is goed in staat om afwijkend gedrag bij een leerling op te merken. Hij vergelijkt het eenvoudig met het gedrag van de andere kinderen in de klas. Internaliserend gedrag valt uiteraard minder snel op dan externaliserend gedrag, maar een oplettende leerkracht zal het waarschijnlijk toch opvallen dat een leerling te verlegen, angstig, eenzaam, teruggetrokken of geïsoleerd lijkt te zijn. Er is iets is vaak het eerste wat een leerkracht signaleert, zonder het precies te kunnen benoemen. In dat geval zal de leerkracht zijn aanpak aanpassen om te zien of dat verbetering oplevert. Het raadplegen van de zorgleerkracht voor tips en/of een bevragend gesprek met het kind kan hierbij helpen. Helpen de gekozen initiatieven niet en is er sprake van een ernstig afwijkend beeld, is het een kwestie van objectief de signalen op te lijsten (zie deel 1 Wanneer spreekt men van een

5 depressie volgens DSM-IV en bijlage 1 en 2). Deze informatie gebruik je om vervolgens een gesprek met de ouders aan te gaan (zie Taak van de school / leerkracht: naar de ouders toe). Ben je onzeker over de signalen? Schakel dan de zorgleerkracht in om te observeren. Naar de ouders toe. De leerkracht roept een overleg / MDO bijeen op het moment hij en zijn collega s concluderen dat er sprake is van ingewikkelde problematiek. Op het overleg deelt de leerkracht zijn observaties met de ouders door concreet het gedrag te beschrijven dat hij waarneemt. Dit verhaal van de leerkracht kunnen zij gezamenlijk vergelijken met het verhaal van de ouders. Hierbij bevraag je de ouders naar het gedrag en de emoties van het kind thuis en welke aanpak wel en niet helpt. De ervaringen en adviezen van de ouders kan de leerkracht vervolgens toepassen in de klas. In sommige gevallen vertoont een leerling op school afwijkend gedrag, maar is daar thuis weinig of niets van te merken. Dan zijn de rollen omgedraaid en zullen de ouders graag het verhaal van de leerkracht willen horen. Hier geldt ook dat de gesprekken vooral gericht moeten zijn op elkaar informeren over gedrag en emoties, en vertellen welke aanpak wel en niet helpt. De leerkracht legt ook uit hoe het probleem gedeeld kan worden met deskundige collega s op school (zoals de zorgleerkracht, de gedragsspecialist of de schoolpsycholoog). Het komt voor dat ouders behandeling niet nodig vinden, uit angst voor het etiket dat een psychische stoornis met zich mee kan brengen (stigma). Als de problemen ernstig zijn en blijven voortduren, zullen ouders en leerkracht in overleg moeten handelen. Het inschakelen van professionele hulp kan dan nodig zijn. Maak hierbij de ouders duidelijk dat het niet gaat om het kleven van een etiket maar om uit te zoeken hoe de situatie best aangepakt wordt opdat het kind terug tot ontwikkeling komt en gelukkig kan zijn. Ouders vinden het ook belangrijk dat de leerkracht de problemen discreet met hen bespreekt. Ook kan de leerkracht duidelijk maken dat hun kind niet de enige is, ze in contact brengen met lotgenoten en hulpverleners. Misschien vragen ouders hierbij dan wel aan jou welke stoornis het kind zou kunnen hebben. Verwijs dan naar een deskundige ()school)psycholoog, orthopedagoog, kinderpsychiater, ). Zodra een deskundige betrokken is, kan deze aangeven wat het kind nodig heeft en minder belangrijk hoe de eventuele stoornis wordt genoemd.

6 5. Taak van de school / leerkracht bij vaststelling van een depressieve gemoedstoestand of andere psychische problemen Wanneer tijdens het overleg / MDO een consensus ontstaan is over het feit dat er een probleem is, wordt er een actieplan opgemaakt. De ouders hebben te allen tijde de regie / eindbeslissingen in handen, continue communicatie en het vastleggen van afspraken zijn dan ook cruciaal. De ouders kiezen eventueel voor extra externe professionele hulp. Naar het kind toe. Wat je als leerkracht kunt doen in de relatie met de leerling Praat met de leerling. Leef je in. Luister actief. Toon interesse. Laat de leerling merken dat hij begrepen wordt. Vraag wat hem juist wél interesseert. Overtuig het kind dat de achterstand weer in te halen valt en leg uit welke stappen daarvoor nodig zijn. Wees flexibel maar ook realistisch over verwachtingen. Help de leerling structuur in de dag te brengen; regelmaat en een vast ritme in het dagprogramma zijn heel belangrijk. Kanaliseer negatieve gevoelens door voor te stellen om er eventjes maar niet te lang aan te denken, en zich daarna weer te richten op andere dingen. Vraag het kind wat hem zou kunnen helpen om zich beter te voelen. Stimuleer de leerling om dingen te doen die hem een positief en actief gevoel geven. Moedig de leerling aan om iets te doen wat hij graag doet, zoals tekenen of voetballen. Stimuleer het kind om contact te zoeken of te houden met anderen. Stimuleer het kind om in beweging te blijven: sporten helpt echt. Geef het kind ook aandacht als het niet over zijn depressie gaat. Verlaag de werkdruk, verdeel opdrachten in kleinere deeltaken. Begrip tonen. Rekening houden met de gemoedstoestand van het kind. Toon een open houding om vragen te stellen en met problemen voor de dag te komen. Als het kind thuiszit (schoolweigering), blijf dan contact onderhouden. Op de hoogte zijn van het medicijngebruik van leerlingen. Lees de bijsluiter om bijwerkingen te kunnen herkennen.

7 Naar de ouders toe. Indien de ouders opzoekwerk verricht hebben of informatie verkregen hebben via een deskundige hulpverlener, vraag hen dan om daarin mee te lezen om goede gesprekspartners te worden. Tip naar de ouders toe: een kind met een depressie heeft de neiging om af te haken en kan wel wat hulp gebruiken om allerlei goede gewoontes in zijn leven normaal voort te zetten: naar school, naar sport, een vast dagritme, omgang met vrienden en gezin. Breng dit dagritme eventueel in kaart met en voor het kind. Houd regelmatig contact met de ouders en help hen hulp te zoeken als de depressie niet overgaat. Breng ouders op de hoogte als er iets verandert, zeker wanneer het kind praat over dood gaan. Als een kind zegt dat hij dood wil, is er geen snelle of eenvoudige oplossing. Op het moment dat het kind dit zegt, moet een gesprek met een professional plaatsvinden. De kans is groot dat een kind zijn uitspraken afzwakt als een leerkracht of professional wil praten over zijn doodswens. Bekende uitspraken zijn: Het was maar een grapje, Ik had het niet zo bedoeld en Dat doe ik echt niet het kind gaat het gesprek uit de weg. Dan is het belangrijk om met respect en vasthoudendheid iets te zeggen in de trant van: Ik hoop natuurlijk dat dit zo is. Maar ik zou het heel erg vinden als jij jezelf iets zou aandoen. Daarom wil ik er toch met je over praten, en het gesprek toch aan te gaan. Naar hulpverleners toe. Wanneer de ouders besluiten om een externe hulpverlener in te schakelen, neemt deze uiteraard ook deel aan de regelmatig ingeplande MDO s. Tijdens het eerste MDO leggen de leerkracht, zorgleerkracht en ouders hun signalen, observaties en vragen voor aan deze deskundigen. Zij vullen eventueel aan met bij hen bekende informatie. Op basis van een gezamenlijke analyse wordt een plan met een aanpak, concrete doelen en de daarvoor benodigde ondersteuning en hulp samengesteld. De leerkracht blijft betrokken als een van de belangrijkste informanten van de professionals. De leerkracht ziet de leerling immers nog steeds dagelijks terwijl dit proces loopt intussen is er dus de gelegenheid om zogenoemde screeningsinstrumenten in te zetten. Dit zijn vragenlijsten (zoals de TRF en CBCL ) die door de behandelaar worden ingezet. Zo kan de behandelaar aan de leerkracht, de ouders of het kind vragen om de vragenlijst in te vullen die het beste past bij een kind en zijn situatie. Deskundige hulpverleners gebruiken de uitkomsten daarvan om de problematiek op hun beurt zo goed mogelijk te beoordelen. Uiteraard blijft de regie ook hier bij de ouders.

8 6. Bronnen Het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie (16 Maart 2016). De rol van de leerkracht en de school. Opgeroepen op 9 januari 2017, van Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie: Het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie (5 Januari 2016). Wat de leerkracht kan doen. Opgeroepen op 9 januari 2017, van Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie: School & Ziekzijn Oost-Vlaanderen VZW (16 Maart 2016). Steunpakket depressie. Opgeroepen op 9 januari 2017, van School & Ziekzijn Oost-Vlaanderen VZW: OVL/media/documenten/2013/steunpakket_Depressie.docx Vlaams Actieplan Suïcidepreventie, 2011 (15 Mei 2012). Draaiboek interventie. Opgeroepen op 9 januari 2017, van Didactiek Gedrags- en Maatschappijwetenschappen: dgm.wikispaces.com/groep draaiboek+interventie

9 7. Bijlagen Bijlage 1: het klavertjevier van depressie School & Ziekzijn Oost-Vlaanderen VZW (16 Maart 2016). Steunpakket depressie. Opgeroepen op 9 januari 2017, van School & Ziekzijn Oost-Vlaanderen VZW: OVL/media/documenten/2013/steunpakket_Depressie.docx

10 Bijlage 2: checklist - Signalen van een mogelijk depressieve leerling Volgende vragenlijst is een hulpmiddel om signalen van een mogelijke depressie te herkennen. Omcirkel JA bij elk gedrag of kenmerk dat van toepassing is op het kind zoals het nu is of de afgelopen 6 maanden was. OPGELET: als je meer dan 15 keer JA antwoordde, zou het kind een depressie kunnen hebben. Zeker is dat echter niet, het kan ook om een ander probleem gaan (autisme, ADHD, eetstoornis, angst- en gedragsstoornis). Dat resultaat wijst in ieder geval op een probleem. Overleg met de ouders -de ervaringsdeskundigen- en de professionele deskundigen van het CLB is aangewezen om het resultaat van de vragenlijst te plaatsen en verder te onderzoeken. 1. Haalt lagere schoolresultaten zonder aanwijsbare reden JA-NEE 2. Heeft nog maar weinig belangstelling voor school JA-NEE 3. Spant zich nog weinig in voor school JA-NEE 4. Ziet er slordig uit maar maalt er niet om JA-NEE 5. Geeft vlug op, maakt niet af waar het aan begon JA-NEE 6. Kan niet stilzitten, is onrustig of overactief JA-NEE 7. Is afhankelijk van zijn ouders, volwassen JA-NEE 8. Klaagt dat het weinig energie heeft JA-NEE 9. Speelt liever met jongere kinderen JA-NEE 10. Gedraagt zich jong voor zijn leeftijd JA-NEE 11. Maakt veel ruzie, is koppig JA-NEE 12. Kan zich moeilijk concentreren JA-NEE 13. Voelt zich vaak eenzaam JA-NEE 14. Huilt veel JA-NEE 15. Verwondt zichzelf JA-NEE 16. Denkt vaak aan of praat over de dood of doodgaan JA-NEE 17. Is vaak agressief JA-NEE 18. Is ongehoorzaam JA-NEE 19. Eet te weinig of teveel JA-NEE

11 20. Is vlug en dikwijls bang JA-NEE 21. Klaagt dat niemand van hem houdt JA-NEE 22. Voelt zich waardeloos of minderwaardig JA-NEE 23. Wordt geplaagd of gepest JA-NEE 24. Doet dingen zonder na te denken JA-NEE 25. Kan moeilijk beslissen JA-NEE 26. Is zenuwachtig, prikkelbaar JA-NEE 27. Is traag, futloos, beweegt of praat langzaam JA-NEE 28. Is vlug moe JA-NEE 29. Klaagt vaak over pijn (hoofd-, buik-, rugpijn) JA-NEE 30. Is heel gesloten JA-NEE 31. Heeft slaapproblemen JA-NEE 32. Heeft weinig plezier JA-NEE 33. Heeft driftbuien JA-NEE 34. Is ongelukkig, verdrietig, neerslachtig JA-NEE 35. Gaat niet graag naar school JA-NEE 36. Maakt zich zorgen JA-NEE 37. Voelt zich vaak schuldig JA-NEE 38. Is gespannen JA-NEE Vlaams Actieplan Suïcidepreventie, 2011 (15 Mei 2012). Draaiboek interventie. Opgeroepen op 9 januari 2017, van Didactiek Gedrags- en Maatschappijwetenschappen: dgm.wikispaces.com/groep draaiboek+interventie