Groningen. martin hillenga e.a.

Transcriptie

1 Groningen martin hillenga e.a.

2

3 Groningen redactie, onderzoek en samenstelling michael hermse martin hillenga bettie jongejan harry romijn tekst en eindredactie martin hillenga wbooks in samenwerking met rhc Groninger Archieven & Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen

4 i n h o u d Inleiding 3 h e t b e g o n r o n d m e l k e n s t i j d 4 s t a n d o r t g r o n i n g e n 18 d a g e l i j k s l e v e n 34 j o d e n v e r v o l g i n g 58 v e r z e t 70 c o l l a b o r a t i e 84 b e v r i j d i n g 100 Illustratieverantwoording 127 Colofon Inleiding Groningen

5 i n l e i d i n g Een vlag, een fles drank, een sigaar of een fotorolletje. Waarschijnlijk werden deze zaken in afwachting van de bevrijding het meest bewaard. De eerste drie om de feestvreugde kracht bij te zetten, de laatste om deze voor de eeuwigheid vast te leggen. Foto s van bevrijders en feesten zijn dan ook volop aan wezig, evenals van de verwoestingen in stad en provincie. De focus van dit boek ligt echter op de periode daarvoor, de bezettingsjaren. Twee verhalen lopen hier parallel: het oorlogsverloop en fotografie in bezettingstijd. Onlosmakelijk zijn ze met elkaar verbonden. Op sommige foto s is de oorlog min of meer in stilte aanwezig, in de vorm van afgeplakte ramen bij een gezellig zitje in de tuin, een schuilkelder in het straatbeeld of huwelijksgasten onderweg met paard en wagen. Maar dat laatste is al een twijfelgeval: wilde de fotograaf vooral dat feestelijke gezelschap vastleggen, of juist die uitzonderlijke omstandigheid? Daarmee zijn we aangekomen bij een andere categorie opnamen: de eigen huiselijke omgeving onder oorlogsomstandigheden. Vooral de schaarste was een dankbaar onderwerp. Tot ook het fotomateriaal zélf schaars werd in de laatste oorlogsjaren. Maar weinig Groninger fotografen hebben kennelijk de aandrang gevoeld om het grote verhaal van de bezetting in beeld te brengen. Het fotograferen in de openbare ruimte was dan ook gebonden aan allerlei restricties, vanaf 20 november 1944 zelfs geheel verboden. Grote voorzichtigheid was daarom geboden. De stad-groninger fotograaf Piet Boonstra bijvoorbeeld, werkzaam bij Persfotobureau Folkers aan het Gedempte Zuiderdiep, raakte door zijn camera in de problemen. In zijn oorlogsdagboek noteerde hij: Ik had een foto gemaakt vanuit het zolderraam van Folkers naar het dak van de Weeva waar de duitse meisjes toendertijd hun intrek genomen hadden, en die op de bewuste middag een brandblusdemonstratie kregen van enkele officieren. Ik werd ontdekt en even later stormden de duitsers al naar boven. Het toestel werd in beslag genomen en ik werd onder geleide meegevoerd naar het Scholtenhuis. Ik ontkende de foto gemaakt te hebben maar steeds trachtte de duitser door handig praten mij een bekentenis te doen uitlokken. Na 1,5 uur werd ik vrijgelaten en het geluksgevoel dat mij doorstroomde toen ik weer op de Markt stond is niet te begrijpen (...) Desalniettemin bleef de foto hieronder afgebeeld bewaard: een collega van Boonstra had de plaat juist voor de inval van de Duitsers uit de camera kunnen verwijderen. Juist dat wát er bewaard is gebleven, en zeventig jaar na de bevrijding in dit boek getoond kan worden veelal voor het eerst verraste de samenstellers. Hopelijk geldt dat ook voor de lezers. De geselecteerde foto s veranderen het beeld van de oorlog weliswaar niet, maar maken dit wel veelkleuriger, soms ook letter lijk. Inleiding Groningen 3

6

7 Het begon rond melkenstijd Veel herinneringen aan de Duitse inval in 19 werden gekleurd door het vroege uur ervan. Het begon rond melkenstijd was een vaak gehoorde opmerking, zeker in een agrarische provincie als Groningen. Nieuwjaarswens De etalage van de stad-groninger rijwielen fabriek Fongers aan de Hereweg was in december 1939 ingericht met een nieuwjaarswens voor 19. RHC Groninger Archieven Het officiële tijdstip van de Duitse aanval, X-Zeit, was 3:55 uur. Maar in Nieuweschans passeerde een uur eerder al een Duitse pantsertrein de grens. Sergeant Frits Bos uit Muntendam, die in deze grensplaats waakzaam wachtend was, vertelde later hierover: Op 10 mei, t was net licht, werden wij door de oorlog verrast. t Allereerste schot van een Duits kanon schoot dwars door een woning, waar wij half voor stonden. Iedereen stoof weg. De Duitse vliegtuigen vlogen laag over. Een van de jongens loste er een schot op. Ik zei: Hou kinst dat nou doun, Berend, nou heb we n grensincident. Voor grensincidenten was men in die tijd op zijn hoede. De hoop bestond dat Nederland, net als in de Eerste Wereldoorlog, neutraal kon blijven. Met het groeien van de oorlogsdreiging in de late jaren 30 werden wel voorbereidingen getroffen tegen een eventuele invasie. Uitgangspunt daarbij was dat het Noorden niet tot de laatste man verdedigd zou worden. De werke lijke strijd zou moeten worden geleverd voor de Vesting Holland, beschermd door de Waterlinie. De verdediging van de grens in het noordoosten bestond daarom uit twee zwakke linies. Meest oostelijk lag de O-lijn. Deze was vooral bedoeld om het achterland te waarschuwen bij een aanval. Daarachter lag de Q-lijn, van Termunten naar De Krim (Overijssel). Hierlangs zou weerstand moeten worden geboden, vooral om een opmars te vertragen. Dat lukte op beperkte schaal. De pantsertrein die snel Duitse troepen richting Afsluitdijk had moeten transporteren, stuitte voor Winschoten al op een opgeblazen brug en moest weeromkeer maken. Tot zware gevechten kwam het daarna eigenlijk alleen bij Ganzedijk en Nieuwolda. Voor veel militairen was de oorlog al gauw voorbij. Frits Bos vertelde: Ik heb drie keer een schot gelost op een Duitser en hij op mij, maar we hebben elkaar niet geraakt. Bos werd daarna krijgsgevangen gemaakt. Aan het begin van de avond stonden de eerste Duitse soldaten op de Grote Markt. Het begon rond melkenstijd Groningen 5

8 6 Het begon rond melkenstijd Groningen

9 Mobilisatie Vanwege de oorlogsdreiging werden op 28 augustus 1939 vijftien lichtingen dienstplichtige soldaten, van 1924 tot 1938, weer onder de wapenen geroepen. Vanaf verzamelplaatsen vertrokken ze naar hun inkwartieringsplaats ergens in Nederland. Het plotselinge vertrek met mogelijk lange afwezigheid in het vooruitzicht leidde niet zelden tot tranen, zoals hier bij het Hoofdstation in Groningen. Spaarnestad Photo Legergroen Een gevorderde vrachtwagen wordt tijdens de mobilisatie in de Poelestraat in Groningen in de legerkleur grijsgroen geschilderd. Op de trap staat Berend Rozema uit Appingedam. I. Tiggelaar-Rozema / RHC Groninger Archieven pk s De uitbreiding van het leger van naar zo n man betekende een enorme krachtsinspanning in de laatste dagen van augustus Aan van alles was gebrek, maar vooral aan vervoersmiddelen om de manschappen op hun posten te krijgen. Paarden en vrachtwagens werden daarom gevorderd, evenals gebouwen voor tijdelijke huisvesting. Op de foto, gemaakt op 29 augustus, worden paarden voor het leger gekeurd bij Nienoord in Leek. Historische Kring Gemeente Leek Asperges pagina 8-9 Nederlandse militairen bewaken in 1939 de klapbrug over het Rütenbrocker kanaal in Barnflair (Ter Apel). Rioolbuizen volgestort met beton en schuin geplaatste spoorstaven zogenaamde asperges moesten het tanks en pantserwagens onmogelijk maken de brug te passeren. Gemeentearchief Vlagtwedde Het begon rond melkenstijd Groningen 7

10 8 Het begon rond melkenstijd Groningen

11 Het begon rond melkenstijd Groningen 9

12 10 Het begon rond melkenstijd Groningen

13 Dornier Een Duits verkenningsvliegtuig maakte op 26 oktober 1939 om 17: uur een noodlanding in de Noordpolder bij Usquert, vanwege problemen met een van de motoren. Nederlandse militairen nemen hier het toestel, een Dornier 17, in ogenschouw. De drie bemanningsleden werden aangehouden door marechaussees van de post Uithuizen, waar de Duitsers ook de nacht doorbrachten in afwachting van de komst der militaire autoriteiten. Het vliegtuig werd gedemonteerd en overgebracht naar de vliegbasis Soesterberg. Daar vonden de Duitsers het terug na de inval in mei 19. Beeldbank WO2 - Fries Verzetsmuseum Rottumeroog Het eiland Rottumeroog werd bewaakt door detachementen van landmacht en marine. De commandant, sergeant J. Gerbers, herinnerde zich van de mobilisatie in augustus 39: Ik kreeg een aantal soldaten toegewezen, allemaal Groningers en we werden naar Rottumeroog gestuurd, met vier fietsen, wat noodrantsoenen en een kist met medicijnen en een handleiding. We kwamen daar aan met een man of veertien. Het eerste dat de mannen deden na aankomst: op konijnenjacht, om maar iets te eten te hebben. De omstandigheden op het eiland waren bar, zeker in de koude winter van Toen de radio uitviel, moesten post duiven het contact onderhouden met de vaste wal. Maar die werden opgegeten door valken. Sommigen zaten soms aan tafel te huilen. Ze wilden van het eiland af. B. Gerbers / RHC Groninger Archieven Cuisine et patisse De zelfgebouwde keuken op Rottumeroog, oktober Rechts staat sergeant J. Gerbers met het dochtertje van strandvoogd Toxopeus. Niet zichtbaar op deze foto is het bord Cuisine et patisse dat op het bouwsel was bevestigd. B. Gerbers / RHC Groninger Archieven Het begon rond melkenstijd Groningen 11

14 Misthoorns en stokken In januari 19 was de Waddenzee deels dichtgevroren. Voor de soldaten op Rottumeroog bood dit de gelegenheid even het eiland te ontvluchten. Sergeant J. Gerbers: We hebben toen geprobeerd een route uit te zetten over het ijs naar de vaste wal. We kwamen terecht bij de molen De Zeemeeuw tussen Usquert en Uithuizen. Dat was in sneeuw en mist eigenlijk een levensgevaarlijke onderneming. We hadden misthoorns en stokken bij ons. We hebben daarbij veel hulp gehad van postkantoorhouder Van der Molen van Usquert. B. Gerbers / RHC Groninger Archieven 12 Het begon rond melkenstijd Groningen

15 De Telegraaf De eerste krant in 2 1/2 maand. De krant werd waarschijnlijk bemachtigd na de voettocht over het ijs van Rottumeroog naar de vaste wal in januari 19. B. Gerbers / RHC Groninger Archieven Het begon rond melkenstijd Groningen 13

16 Polen Gevluchte Polen worden januari 19 aangehouden bij Beersterhoogen. Ze zijn gehuld in lakens om in het besneeuwde land niet op te vallen. De mannen werden krijgsgevangen gemaakt na de Duitse inval in Polen en overgebracht naar een gevangenenkamp in Duitsland, waaruit ze wisten te ontsnappen. Na een verhoor door Nederlandse mili tairen in Veenlust in Veendam werden ze in burgerkleding gestoken en heen gezonden. De mannen reisden af naar Parijs, waar ze zich meldden bij de Poolse regering in ballingschap om de strijd voort te zetten. Eén van hen kwam vijf jaar later, in april 19, weer in Veendam als bevrijder. Hij herkende in Veenlust de plaats van zijn eerdere ondervraging. H. Venema / RHC Groninger Archieven 14 Het begon rond melkenstijd Groningen

17 155 Bruggen In de vroege ochtend van de 10e mei werden in de provincie Groningen 155 bruggen opgeblazen. In Zuidbroek gingen de klapbrug over het Winschoterdiep (boven) en de spoorbrug over het Muntendammerdiep (onder) de lucht in. Beide bruggen werden gauw provisorisch hersteld door de snel oprukkende Duitse troepen. De foto s, gemaakt door een Duitse soldaat, dateren waarschijnlijk uit een van de eerste oorlogsdagen: de genisten werken met het geweer op de rug. M. Hillenga / RHC Groninger Archieven Het begon rond melkenstijd Groningen 15

18 Noord-Brabant - vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie. Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de stormachtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna, toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging. Provinciaal historicus Jan van Oudheusden (1949) verzamelde talrijke foto s uit privéverzamelingen en openbare collecties in binnen- en buitenland. De mooiste daarvan, bekende maar ook diverse niet eerder gepubliceerde foto s, werden geselecteerd voor dit boek. Samen geven zij een fascinerend en soms ontroerend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. W W W. W B O O K S. C O M o--noordbrabant-rug19mm-def.indd :26:29 Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken. Zo n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig ontoereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied. Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. W W W. W B O O K S. C O M vv Zeeland - vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang komen en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland. Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De bevolking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft een beeld van de meidagen van 19, het verloop van de bezettingsjaren, dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde talrijke foto s uit collecties in binnen- en buitenland. De foto s geven een indringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.. Veronica Frenks is onderzoeker, publicist en tentoonstellingsmaker met grote belangstelling voor cultuurhistorische onderwerpen. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken. Zo n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig ontoereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied. Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. MICHIEL A.W. GERDING W W W. W B O O K S. C O M Zwolle - vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog 10 mei 19. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die de stad inrijden. De stad is officieel bezet. Het optimisme dat het allemaal wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit. Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle -. De korte teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrondinformatie. Herman Aarts is oud-directeur van het Stedelijk Museum Zwolle en publiceert over regionaal historische onderwerpen. Paul Harmens is medewerker van het Historisch Centrum Overijssel en specialist op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in de regio Zwolle. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. o o k i n d e z e r e e k s Arnhem Arnhem Delft Delft Den Haag Den Haag Dordrecht Dordrecht Drenthe Drenthe Leiden HANS BLOM ALPHONS SIEBELT Leiden ingrid d. jacobs trudy van wees MAARTEN VAN DOORN WIM VAN WIJK HANS BLOM ALPHONS SIEBELT Ingrid D. Jacobs Trudy van der Wees Maarten van Doorn Wim van Wijk Michiel A.W. Gerding Hans Blom, Alphons Siebelt Noord-Brabant JAN VAN OUDHEUSDEN Noord-Brabant Rotterdam Rotterdam Twente Twente Utrecht Utrecht Zeeland VERONICA FRENKS Zeeland Zwolle HERMAN AARTS PAUL HARMENS Zwolle JAN VAN OUDHEUSDEN J.L. VAN DER PAUW ad van liempt VERONICA FRENKS HERMAN AARTS PAUL HARMENS Jan van Oudheusden J.L. van der Pauw Jan Haverkate, Gerard Vaanholt, Adrie Roding Ad van Liempt Veronica Frenks Herman Aarts, Paul Harmens c o l o f o n u i t g a v e WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com i.s.m. Groninger Archieven, Groningen info@groningerarchieven.nl en Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen info@ovcg.nl t e k s t e n e i n d r e d a c t i e Martin Hillenga f o t o s e l e c t i e Michael Hermse, Martin Hillenga, Bettie Jongejan en Harry Romijn v o r m g e v i n g Riesenkind, s-hertogenbosch Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogsholocaust- en genocidestudies WBOOKS / Groninger Archieven en Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen / de auteurs Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. c/o Pictoright Amsterdam f o t o a c h t e r z i j d e o m s l a g Marij Kloosterhof Groningen - verschijnt in de - reeks over lokale en regionale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote - Boek, naar een idee van Erik Somers en René Kok. ISBN NUR 689, Colofon Groningen

19

20 Groningen -: oorlog op ooghoogte De foto s in Groningen - vertellen het verhaal van stad en provincie Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfotografen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten, nsb ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook gewone Groningers de camera om het gewone leven onder ongewone omstandigheden vast te leggen. Het overgrote deel van de ruim 1 geselecteerde foto s werd nooit eerder gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere fotoalbums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren op ooghoogte in beeld. Groningen - werd samengesteld door Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen), Michael Hermse en Harry Romijn (rhc Groninger Archieven) en historicus Martin Hillenga. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. w w w. w b o o k s. c o m