Utrecht. ad van liempt

Transcriptie

1 Utrecht ad van liempt

2

3 Utrecht ad van liempt wbooks in samenwerking met Het Utrechts Archief

4 i n h o u d Inleiding 3 b e z e t t e s t a d 4 h e t l e v e n g a a t d o o r 16 s t a d d e r b e w e g i n g 30 d e j o d e n v e r v o l g i n g 48 v e r z e t 58 b o m b a r d e m e n t e n 66 s c h a a r s t e, h o n g e r 74 b e v r i j d i n g 88 w r a a k 100 Illustratieverantwoording 110 Over de auteur 111 Colofon Inhoud Utrecht

5 i n l e i d i n g Het mooie van foto s uit de bezettingsjaren is dat ze die tijd soms zo verrassend, of zelfs beangstigend dichtbij brengen. Er komen ook nog altijd onbekende foto s tevoorschijn, waar dat in toenemende mate voor geldt. Het nadeel is dat een bloemlezing van dergelijke foto s onmogelijk een getrouwe afspiegeling van de werkelijkheid kan geven. Op de eerste plaats is het een feit dat veel mensen hun laatste foto rolletje bewaarden voor de grote dag van de bevrijding. Daardoor zijn de gebeurtenissen van die dag (inclusief de acties tegen collaborateurs en collaboratrices) overvloedig vastgelegd. Daar staat tegenover dat een aantal belangrijke aspecten van de oorlog zich in het verborgene afspeelde, zodat daar maar heel weinig foto s van zijn. Dat geldt voor de jodendeportaties het was uitgesproken gevaarlijk daar foto s van te maken. Maar ook allerlei verzetsdaden zijn nooit vastgelegd. Het is bijzonder dat er hier en daar onderduiksituaties zijn gefotografeerd: daar zat vaak wel enig risico aan vast. Het meest missen we in Nederland foto s van de drie bekendste stakingen in de oorlog. Van de Februaristaking bestaat alleen een vage foto uit Amsterdam. Van de april-meistakingen zijn recent zowaar de eerste foto s opgedoken, uit Vriezenveen, uit Noord-Brabant en uit Groningen het komt langzamerhand op gang. Van de spoorwegstaking die in september 1944 begon is al helemaal geen relevant beeld te vinden. Logisch: fotograferen op straat kon gevaarlijk zijn, en was vanaf najaar 1944 in de open lucht zelfs streng verboden. Voor Utrecht geldt nog een andere factor die het beeld dreigt te vertekenen: Utrecht was door de NSB uitgeroepen tot de Stad der Beweging. De stad waar het hoofdkwartier was gevestigd, waar de parades en andere festiviteiten werden gehouden, waar de Leider Anton Mussert woonde, werkte en hoge gasten ontving. De NSB had geen probleem om aan fotomateriaal te komen; het had een uitgebreide propaganda-afdeling en zelfs een speciaal maandblad, Fotonieuws, Spiegel der Beweging. Dat stond vol met beelden van de partij, haar leider en haar kader, vaak slome, matige plaatjes, maar soms ook technisch voortreffe lijke fotografie. Dat is volop terug te vinden in dit foto boek over Utrecht in de bezettingsjaren. En bovendien had Utrecht Nico Jesse. In 1941 was hij eigenlijk nog een amateurfotograaf, maar wel een van uitzonderlijke klasse en stijlvastheid. Zijn kleurendia s brengen de stad tot leven, en drukken je met de neus op het feit dat voor de meeste mensen het leven doorging: de ijscoman in de straat, de mensen op weg naar de bloemenmarkt. Dat allemaal maakte het samenstellen van dit boek tot een zeer aangename bezigheid, vooral ook dankzij de steun en adviezen van enkele specialisten. René Kok en Erik Somers van het NIOD, Peter Notermans van het Utrechts Archief, en de journalist Ton van den Berg ben ik veel dank verschuldigd. Dat geldt ook voor de particulieren die foto s uit eigen collectie beschikbaar stelden beelden van het dagelijks leven, van Utrecht op microniveau in een onoverzichtelijke, benarde en vaak dramatische periode. Ad van Liempt Inleiding Utrecht 3

6

7 Bezette stad Wat aan de foto s van de meidagen van 19 uit de stad Utrecht het meest opvalt is wat er niet op te zien is: verwoeste huizen. De stad is, zou je kunnen zeggen, zonder slag of stoot ingenomen. De slagen en stoten vielen ergens anders, in Rotterdam. Twee soldaten Twee Duitse soldaten, door een collega gefotografeerd voor de etalage van de NV Utrechtsche Metaalwarenfabriek aan de Springweg, in de binnenstad. De relaxte manier van door de stad wandelen is typerend: dienst doen in Nederland werd door Duitse soldaten over het algemeen als een buitenkansje gezien, zeker na de zomer van 1941 toen de oorlog tegen de Sovjet-Unie losgebrand was waar miljoenen Duitse soldaten sneuvelden. Toch heeft het niet veel gescheeld of ook het centrum van Utrecht was door de Henkels en de Messerschmitts in een rokende puinhoop veranderd. De dreigende pamfletten waren al klaar, ze zijn op 14 mei zelfs boven de stad uitgeworpen. De militaire commandant van Utrecht werd erin opgeroepen de doelloze strijd op te geven om de stad het lot van Warschau te besparen. Het lot van Rotterdam wordt niet genoemd dat kan ook moeilijk anders, want die stad staat op dat moment in brand. De Nederlandse capitulatie is inmiddels echter tot het Duitse opperbevel doorgedrongen, de bommenwerpers kunnen Utrecht links laten liggen: de stad valt onbeschadigd in Duitse handen. Op 15 mei rijden de colonnes van de bezetter de stad in. Een indrukwekkend bataljon fietsers langs het Merwedekanaal, een lange stoet wagens met Wehrmachtsoldaten door de Wittevrouwenstraat en de Potterstraat. De Utrechters op de stoep lijken het hooguit interessant te vinden. Het is druk bij de bushalte vlak voor de Scalabioscoop. Jonge mannen met elegante hoeden kijken toe, sommigen hangen licht verveeld op hun fiets van woede verwrongen gezichten zie je nergens. De dagen erna worden Duitse soldaten een vertrouwd onderdeel van het straatbeeld. Ze zijn ongewapend, ze moeten een vriendelijke indruk maken. Zo wil Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart het: op 29 mei zegt hij in de Ridderzaal in Den Haag dat wij Duitsers aan dit land en zijn volk niet onze politieke overtuiging willen opdringen. De bezetting van Utrecht begint ontspannen, de stad lijkt opgelucht dat hevige verwoestingen zijn uitgebleven. Bezette stad Utrecht 5

8 Opmars per fiets Duitse soldaten trekken Utrecht binnen. De meesten komen met een vervoermiddel dat er nogal vertrouwenwekkend uitziet: de fiets. Ze rijden keurig in het gelid langs het water, op de Leidseweg, komend uit de richting van het Centraal Station. De foto is genomen op 16 mei. Dan is het gevaar voor een bombardement op de stad geweken, Nederland heeft gecapituleerd en de bevolking kan niets anders doen dan afwachten. Domplein Het Domplein, volgepakt met Duitse vrachtwagens. Het is meer dan een toevallige parkeerplaats van legervoertuigen: dit beeld, het hart van Utrecht vanaf 16 mei 19 door Duitse militairen in beslag genomen, moet de bevolking inprenten dat vanaf nu de verhoudingen anders liggen. 6 Bezette stad Utrecht

9

10 Intocht Duitsers Op 15 mei rijden de Duitse troepen de stad binnen. Vanaf de Biltstraat gaan ze door de Wittevrouwenstraat, langs de Universiteitsbibliotheek. Ontspannen kijken Utrechters naar dit tafereel: hangend op een fiets, of zittend op een vensterbank. De gehelmde militairen wekken de indruk dat ze een plezierritje door de stad maken. 8 Bezette stad Utrecht

11 Intocht Potterstraat Hartje stad, de Potterstraat: Duitse troepen trekken de stad binnen, met voorop eenheden van het SS-regiment Der Führer. Ook hier staan Utrechtse burgers ontspannen te kijken naar de intocht van bezettingstroepen. Een groep mensen staat gewoon op de bus te wachten. Bezette stad Utrecht 9

12 Militairen in park Oog in Al Ze hebben het uitstekend naar hun zin, dit groepje Duitse militairen in de tuin van theehuis in Park Oog in Al. Ze geven elkaar een arm, ze inspecteren elkaars laarzen en ze maken, voor de lens van de fotograaf, grapjes met elkaar. Op de achtergrond zijn enkele huizen van de Leidseweg te zien. 10 Bezette stad Utrecht

13 Borden op Leidseweg Borden, overal borden dat is kenmerkend voor de bezette steden in Nederland. Overal zijn Duitstalige borden neergezet om militairen en ander personeel in staat te stellen de weg te vinden in vreemde omgeving. Deze borden staan op de Leidseweg; ze wijzen de weg naar de Ortskommandantur (de plaats waar de lokale legerleiding zich ophoudt) en geven aan dat het niet is toegestaan zelf inkwartiering te regelen. Die waarschuwing stond op veel plekken in Nederland, en moest chaos bij de inkwartiering voorkomen. Marcheren op de Nachtegaalstraat pagina Duitse militairen van de Luftwaffe marcheren over de Nachtegaalstraat, in de richting van de binnenstad. Ze lopen langs de winkel van Lammerts van Bueren en Maison de Bonneterie, terwijl een fietser hen voorbijrijdt en een man op een bakfiets erachter blijft. Twee kleine jongetjes flankeren de marcherende groep ze lijken gebiologeerd door het schouwspel. Bezette stad Utrecht 11

14 12 Bezette stad Utrecht

15 Bezette stad Utrecht 13

16 Soldaten op Mariaplaats Duitse soldaten, kuierend van de Zadelstraat naar de Mariaplaats. Zo willen Rijks commissaris Seyss-Inquart en Wehrmachtsbefehlshaber Christiansen het zien: de mili tairen moeten een vriendelijke indruk maken, en op die manier bijdragen aan het streven Nederland goedschiks in te voegen in het Groot- Germaanse rijk. Soldaat voor Domtoren Voor Duitse militairen had het verblijf in Utrecht wel iets weg van een vakantietripje. Daarbij horen ook foto s bij toeristische trekpleisters zoals de Domtoren voor eigen gebruik. Deze soldaat staat op het plein voor het Stadhuis, met de Vismarkt op de achtergrond. 14 Bezette stad Utrecht

17 Bezette stad Utrecht 15

18 Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken. Zo n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig ontoereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied. Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. W W W. W B O O K S. C O M Noord-Brabant - vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie. Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de stormachtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna, toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging. Provinciaal historicus Jan van Oudheusden (1949) verzamelde talrijke foto s uit privéverzamelingen en openbare collecties in binnen- en buitenland. De mooiste daarvan, bekende maar ook diverse niet eerder gepubliceerde foto s, werden geselecteerd voor dit boek. Samen geven zij een fascinerend en soms ontroerend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. W W W. W B O O K S. C O M o--denhaag-rug16mm-v1.indd :20:48 Rotterdam - vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog. Rotterdam heeft het gedurende de oorlogsjaren zwaar te verduren gehad. Vijf dagen slechts had de rampzalige oorlog in mei 19 geduurd. Vijf lange jaren van Duitse bezetting volgden. Kort na de meidagen werden de bombardementen op de stad hervat de oorlog ging dus gewoon door en geleidelijk groeide de repressie en begon de vervolging van joden en verzetsmensen. Daarnaast werden veel mannen verplicht in Duitsland te werken; vrouwen en kinderen bleven alleen achter. De schaarste nam bovendien steeds meer toe. Die ging in de Hongerwinter haar tol eisen. In dezelfde barre periode werden Rotterdamse mannen opgepakt en weggevoerd. En dit alles speelde zich af in een gehavende, onttakelde en volledig ontwrichte stad. Dr. J.L. van der Pauw is historicus. Eerder publiceerde hij onder meer het omvangrijke standaardwerk Rotterdam in de Tweede Wereld oorlog. Aan dit boek werd in 2008 de Mr. J. Dutilhprijs toegekend voor de beste historische publicatie over Rotter dam in de periode I N S A M E N W E R K I N G M E T S T A D S A R C H I E F R O T T E R D A M W W W. W B O O K S. C O M o--noordbrabant-rug19mm-def.indd :26:29 Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken. Zo n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog die volledig ontoereikend bleek en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de h eimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied. Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. W W W. W B O O K S. C O M Zeeland - vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang komen en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland. Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De bevolking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft een beeld van de meidagen van 19, het verloop van de bezettingsjaren, dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde talrijke foto s uit collecties in binnen- en buitenland. De foto s geven een indringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.. Veronica Frenks is onderzoeker, publicist en tentoonstellingsmaker met grote belangstelling voor cultuurhistorische onderwerpen. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. vv Groningen -: oorlog op ooghoogte De foto s in Groningen - vertellen het verhaal van stad en provincie Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfotografen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten, nsb ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook gewone Groningers de camera om het gewone leven onder ongewone omstandigheden vast te leggen. Het overgrote deel van de ruim 1 geselecteerde foto s werd nooit eerder gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere fotoalbums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren op ooghoogte in beeld. Groningen - werd samengesteld door Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen), Michael Hermse en Harry Romijn (rhc Groninger Archieven) en historicus Martin Hillenga. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. MICHIEL A.W. GERDING W W W. W B O O K S. C O M Zwolle - vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog 10 mei 19. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die de stad inrijden. De stad is officieel bezet. Het optimisme dat het allemaal wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit. Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle -. De korte teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrondinformatie. Herman Aarts is oud-directeur van het Stedelijk Museum Zwolle en publiceert over regionaal historische onderwerpen. Paul Harmens is medewerker van het Historisch Centrum Overijssel en specialist op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in de regio Zwolle. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. o o k i n d e z e r e e k s Arnhem Arnhem Delft Delft Den Haag Den Haag Dordrecht Dordrecht Drenthe Drenthe Groningen MARTIN HILLENGA E.A. Groningen Leeuwarden Leeuwarden ingrid d. jacobs trudy van wees MAARTEN VAN DOORN WIM VAN WIJK MARTIN HILLENGA E.A. GERK KOOPMANS LEENDERT PLAISIER Ingrid D. Jacobs Trudy van der Wees Maarten van Doorn Wim van Wijk Michiel A.W. Gerding Martin Hillenga e.a. Gerk Koopmans, Leendert Plaisier Leiden HANS BLOM ALPHONS SIEBELT Leiden Noord-Brabant JAN VAN OUDHEUSDEN Noord-Brabant Rotterdam J.L. VAN DER PAUW Rotterdam Twente Twente Zeeland VERONICA FRENKS Zeeland Zwolle HERMAN AARTS PAUL HARMENS Zwolle HANS BLOM ALPHONS SIEBELT JAN VAN OUDHEUSDEN J.L. VAN DER PAUW VERONICA FRENKS HERMAN AARTS PAUL HARMENS Hans Blom, Alphons Siebelt Jan van Oudheusden J.L. van der Pauw Jan Haverkate, Gerard Vaanholt, Adrie Roding Veronica Frenks Herman Aarts, Paul Harmens c o l o f o n u i t g a v e WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com i.s.m. Het Utrechts Archief, Utrecht info@hetutrechtsarchief.nl t e k s t Ad van Liempt v o r m g e v i n g Riesenkind, s-hertogenbosch Utrecht - verschijnt in de - reeks over lokale en regionale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote - Boek, naar een idee van Erik Somers en René Kok. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogsholocaust- en genocidestudies WBOOKS / Ad van Liempt Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. c/o Pictoright Amsterdam ISBN NUR 689, Colofon Utrecht

19

20 Utrecht - vertelt het verhaal van een stad in oorlogstijd Utrecht was in de Tweede Wereldoorlog de Stad der Beweging het kloppend hart van de nsb. En vandaar dat de fotografische herinnering aan de stad in die dagen veel zwarte uniformen bevat, veel defilés (die toen voorbijmarschen heetten) en veel hoogwaardigheidsbekleders, zoals, in mei 1942, Heinrich Himmler die op de Maliebaan vrolijk lachend Anton Mussert kwam bezoeken. Maar er is meer: ontspannen door de stad slenterende Duitse soldaten; op de rand van de dood zwevende kinderen in de hongerwinter; tomeloze vreugde bij de bevrijdende komst van de Canadezen. Fascinerend zijn de kleurenfoto s van Nico Jesse uit 1942, die het dagelijks leven pijnlijk dichtbij brengen. En de beelden van joodse onderduikertjes, tevreden spelende kinderen, die geen idee hebben welke catastrofe hun boven het hoofd hangt. Utrechter Ad van Liempt, auteur van veelgeprezen oorlogsboeken als Kopgeld, De Oorlog en Na de Bevrijding, koos de foto s uit en noteerde de vaak verbijsterende feiten. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. w w w. w b o o k s. c o m