Verslag van de viering van Sacramentsdag Gilde van het Heilig Sacrament van Niervaert Gilde St. Joris Rijsbergen Begijnhof Breda, donderdag 4 juni 2015 1
In 2014 werd op verschillende plaatsen in de Lage Landen het jubileum 750 jaar Sacramentsdag gevierd. De ontstaansgeschiedenis van dit feest voert terug naar de dertiende-eeuwse mystieke vrouwenbeweging in het bisdom Luik. Uit deze mystieke stroming is onder andere ook de begijnenbeweging voortgekomen. De visionaire Juliana van Luik introduceerde het nieuwe feest, dat in 1264 door paus Urbanus IV op de universele kerkelijke kalender werd geplaatst. Het Gilde van het heilig Sacrament van Niervaert organiseerde in het kader van dit jubileum op zondag 24 augustus 2014 een wetenschappelijk symposium in de Catharinakerk van het Bredase Begijnhof. De relatie tussen de begijnenbeweging en het feest van Sacramentsdag beperkt zich echter niet tot de ontstaansgeschiedenis van dit feest. Dat de begijnenbeweging door de eeuwen heen een opvallende eucharistische spiritualiteit heeft gekend bewijzen onder andere de begijnhofprocessies van Gent, Lier, Turnhout, Amsterdam en Breda. De Lierse begijnenprocessie is in het begin van de twintigste eeuw opgevallen aan de Vlaamse schrijver en tekenaar Felix Timmermans. Hij heeft deze processie in tekeningen vereeuwigd. In het Amsterdamse begijnhof bestaat tot op de dag van vandaag een nauwe band met de verering van het Sacrament van Mirakel van Amsterdam (1245). In het Begijnhof van Turnhout gaat de Begijnhofprocessie nog jaarlijks uit op de tweede zondag van september. Ook in het Begijnhof van Breda werd tot in de twintigste eeuw een Sacramentsprocessie gehouden. Een processie van tinnen beeldjes in het Begijnhofmuseum, Catharinastraat 29, herinnert hier nog altijd aan. Als vrucht van het jubileum 750 jaar Sacramentsdag 2014 zet het Gilde van het Heilig Sacrament van Niervaert in samenwerking met de Parochie Breda Centrum vanaf 2015 de Niervaertprocessie door de stad voort in de vorm van een Sacramentsprocessie in het Begijnhof. Sacramentsprocessie Begijnhof Breda, 1933 2
Korte geschiedenis van het Gilde Sint Joris Rijsbergen, uitgesproken in de Begijnenzaal door de keizer van het Gilde, de heer Cees Martens De schuttersgilden zijn ongetwijfeld de oudste nog werkzame verenigingen en hebben sinds eeuwen hun plaats in de maatschappij ingenomen. Zo ook gilde Sint Joris Rijsbergen. In de 12e en 13e eeuw ontstaan er steden en in de zelfde tijd ontstaan er ambachtsgilden. Later in de 15e en 16 eeuw zijn de schuttersgilden ontstaan ter bescherming en beschutting van outer en heerd ofwel have en goed. De organisatie van de schuttersgilden vertonen in een aantal opzichten grote gelijkenis met de ambachtsgilden. Gilde Sint Joris is 10 juni 1707 heropgericht. Hiervan is de originele Caert (oprichtingsakte) nog aanwezig. Deze bevindt zich in het Nationaal Archief in Den haag. Heropgericht wil zeggen dat het gilde veel ouder moet zijn, hier zijn echter geen harde bewijzen voor. In het boek van Thomas Ernst van Goor, uit 1744, Beschrijving der Stadt en Lande van Breda wordt vermeld dat de gilden uit Rijsbergen en Zundert mee liepen in de ommegangen van het Heilig Kruis en van t Sacrament van Niervaert. Helaas worden hierbij niet de namen van de gilden genoemd. Daar deze al gehouden werden vóór 1574 is het mogelijk dat het gilde toen al bestaan moet hebben. Veel is verloren gegaan tijdens de beeldenstorm van 1566 en de daarop volgende 80 jarige oorlog 1568-1648. In het jaar 1572, tijdens de Spaanse overheersing, werd Rijsbergen door de Spanjaarden in de as gelegd, waardoor aangenomen mag worden dat vele documenten en bezittingen van de gilden, ook van gilde Sint Joris hierbij verloren zijn gegaan. Een gilde ontleent zijn bestaansrecht aan een document, genoemd Caert, Octrooibrief of Charter. Dit document bevat een aantal artikelen die het gilde moet nakomen. Dit is tegenwoordig te vergelijken met een notariële akte, statuten en inschrijving in het handelsregister. Embrecht Aert Reijns en Cornelis Floren, schepenen en kwartiermeesters van het dorp richten zich met een schrijven tot (Edel Mogende Heeren Raaden en de Reeckenmeesters van) Sijn Kon. Majestijt van Groot Brittannia. Hierin zeggen zij, als regenten van de voetboog, dat Sint Joris van al oudetijden samen komen en dat er een oud schilderij met daarop afgebeeld het gilde, in hun bezit is. Dit geeft ook weer aan dat het gilde ouder is. Waarom richten zei zich tot Zijne Majesteit van Groot Brittannië? Stadhouder Willem III was getrouwd met Maria Stuart II dochter van Koning Jacobus II van Groot-Brittannië, in 1689 worden zij tot koning en koningin van Groot Brittannië gekroond. Maria Stuart overlijdt kinderloos in 1694 en in 1702 overlijdt Willem III. Daar er geen directe opvolger was is de Domeinraad door de Staten-Generaal als uitvoerder en beheerder van het testament van Willem III aangesteld. De Domeinraad heeft de Caert, die 32 artikelen bevat, aan gilde Sint Joris afgegeven 10 juni 1707 te s Gravenhage, onder voorbehoud dat het gilde handelend in de naam van de heer en baron van Breda, konden aanpassen of wijzigen. Gilde Sint Joris is sinds 10 juni 1707 altijd actief geweest. De eerste vastlegging in een Gildeboek dateert uit 1749. Bij het gilde worden de functies nog steeds met de benamingen van vroeger aangeduid. Zo is er een overheid (bestuur) een hoofdman (voorzitter), dekenschrijver (secretaris) en een dekenschatbewaarder (penningmeester), verder kennen we nog de koning en de keizer. 3
Volgens art. 1 van de Caert bepaalde, vóór 1845, de overheid wie als lid werd toegelaten, later in 1845 wordt bepaald dat een lid bij meerderheid van stemmen wordt ingestemd. In de oude Caert zijn ook diverse artikelen opgenomen voor kleine vergrijpen, waar een boete op stond. Enige voorbeelden van boeten zijn: Vloeken: vier stuivers Ruziemaken: twaalf stuivers een andere gildebroeder slaan: twee gulden wie op zondag te laat voor het schieten is: zes stuivers wie niet op een vergadering of bij een begrafenis van een gildebroeder verschijnt: twaalf stuivers etc. Bij het overlijden van een gildebroeder zijn de nabestaande, indien mogelijk, verplicht een ton bier te schenken aan het gilde. Als een gildebroeder in het huwelijk treedt betaalde hij trouwgeld. (1962 f 6.) De hoofdman en koning houden de avond voor de begrafenis een avondwake wat tegenwoordig ook nog steeds gebeurd. Het gilde heeft een koning, deze wordt niet gekozen maar een gildebroeder schiet zich tot koning. Dit is gedeeltelijk toeval en geluk. Het gunnen van het koningschap is van alle tijden. De koning moet een zilverenschild van minsten 100 gram aan het gilde schenken. Het oudste schild, nog in het bezit van het gilde, is een schild uit 1759. Bij ons gilde duurt een koningschap zes jaar! Indien een gildebroeder drie maal achtereen de vogel afschiet wordt hij na 18 jaar keizer. Gilde Sint Joris heeft een keizer gehad in 1854 en in 2007. Op dat moment wordt alle zilver eigendom van de keizer en de gildebroeders kunnen het terug kopen door de keizer een keizerketen te schenken. De keizersketen uit 1854 is nog in het bezit van het gilde, overigens die heeft het gilde in 1988, voor f 16.000 teruggekocht van een veiling. Het aantal leden heeft in de loop der jaren tussen 37 in 1813 en 14 in 1848 bewogen. In het verleden was iedere gildebroeder verplicht een kruisboog c.q. voetboog te hebben. Deze kosten toen ongeveer f 70 tegenwoordig 2.000. Dit was toen wellicht de rede dat het gilde nooit meer dan 34 gildebroeders gehad heeft. Momenteel hebben we 24 leden. Het gelag (de contributie) die betaald werd was in het verleden f 1,50, f 0,75 of f 0,50. Dat dit vrij laag was komt door de bezittingen van het gilde. Bezittingen van het gilde in de loop der jaren: In 1861 bezat het gilde een schaapskudde (30) die per jaar ongeveer f 100 opleverde. Het gilde was welvarend. De kudde is in 1891 verkocht voor f 500. Het gilde is eigenaar geweest van een stuk grond 5,70 aren. Hierop stond een permanente schutsboom., welke door de drie gilden uit Rijsbergen gebruikt werd. In 1792 werd een nieuwe boom aangeschaft kosten f 87: 19 stuivers. De grond is in 1950 verkocht voor f 171. Tegenwoordig heeft het gilde een eigen gildelokaal op grond van de gemeente. 4
In het museum in Breda is een voetboog en een zilveren aanwijsstok van ons gilde aanwezig. Het gilde heeft ook nog een medaillon van het vaandel uit 1707 en een vaandel uit 1875 dat f 118,00 gekost heeft. Dit is vorig jaar ingelijst en is nu het pronkstuk van ons gildelokaal. Gilde Sint Joris is tegenwoordig lid van Kring Baronie en Markiezaat en deze maakt weer deel uit van de Noord- Brabantse Federatie van Schuttersgilden. Ook is het gilde lid van Het Verbond van Sint Jorisgilden van in België. Dit verbond telt negen gilden, zeven uit België en twee uit Nederland. Reeds voor 1830, de scheiding van de Nederlanden, was er al samenwerking met deze gilde, voornamelijk uit het Land van Hoogstraten. Het aantal gildebroeders en zusters is nu ongeveer 250. Dit verbond organiseert een jaarlijkse competitie met de grote kruisboog of Sint-Jansboog waar op een afstand van eenenzestig meter geschoten wordt. Verder nemen wij deel aan gildedagen, landjuwelen en gildeactiviteiten. Ook zijn we aanwezig bij de dodenherdenking en luisteren andere activiteiten op waar voor we gevraagd worden. Ons huidige aantal leden is 24 maar met een gemiddelde leeftijd van +65! De heer Martens in de Begijnenzaal. 5
gedachte Zoals het Volk van God eertijds vanuit Egypte, door de Rode Zee, geordend in groepen, naar het beloofde land trok Zo trokken wij tien jaren lang - geordend in groepen - door de binnenstad van Breda, als Gods volk onderweg. Zoals het volk van God eertijds aankwam in de woestijn, de tien geboden als woorden en bepalingen van de Heer ontving als liefdesregels voor een Verbond tussen God en mens. Zoals het volk van God eertijds veertig jaren in de woestijn verbleef en gevoed werd met manna Zo blijven wij vanaf vandaag - dicht bij de tabernakel van een nieuw en eeuwigdurend Verbond - in het Begijnhof. Kom, o Hogepriester, Christus en betreedt de ruimte achter het voorhangsel van de tempel van Uw lichaam - waarvan wij de ledematen zijn - en ontsteek in ons het vuur van Uw Geest. Martin M.M. Rasenberg, voorzitter Collegium Sancti Sacramenti Niervaertensis 6
Plechtige Eucharistieviering. Celebrant pastoor Mr. S.J.M. de Koning B.A. 7
Sacramentsprocessie Begijnhof Breda, 2015. 8
Afsluiting in de tuin van de voormalige pastorie van het Begijnhof. 9