Luisterplek 109 Eindhoven Een paratrooper in Eindhoven. Een lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool.

Luisterplek 109 Eindhoven Een paratrooper in Eindhoven Een lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool. 109

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Lessenserie 4 Luisterverhalen 6 Les 1 7 Les 2 9 Les 3 11 Les 4 18 Bijlagen 1: Achtergrondinformatie: Tweede Wereldoorlog 20 2: Dilemmatest 24 3: Achtergrondinformatie: bevrijding van het Zuiden 27 4: Literatuur over de Tweede Wereldoorlog 30 5: Monumenten 31 6: Achtergrondinformatie luisterverhaal 34 7: Werkblad 1. Tussen vrijheid en vrede 36 8: Werkblad 2. Wandelroute langs monumenten 39 Bronnen 47 Colofon 48

3 Inleiding Inleiding Deze lessenserie is ontwikkeld in het kader van de Liberation Route. De Liberation Route volgt het pad dat de geallieerden bewandelden tijdens de bevrijding van Europa. De route begint bij Normandië en loopt door Noord- Brabant en Gelderland richting Berlijn. De regio Nijmegen, Zuid-Veluwe speelde aan het einde van de Tweede Wereldoorlog een hoofdrol op het wereldtoneel. Ook Noord-Brabant was het toneel van heftige gebeurtenissen. De geallieerden startten in september 1944 Operatie Market Garden. Ondanks dat het één van de grootste luchtlandingsoperaties was uit de geschiedenis, is de operatie slechts deels geslaagd. Het lukte de geallieerden om het zuiden van Nederland tot Nijmegen te bevrijden, maar ze konden Arnhem niet behouden. In februari 1945 startte vanuit dit gebied de finale van de bevrijding, Operation Veritable. Deze operatie was de start van het grote Rijnlandoffensief, een veldslag die past in het rijtje van Stalingrad, Normandië en Berlijn. Militairen en burgers waren de deelnemers in de onberekenbare oorlogsroulette die draaide om overleven of sterven, om vreugde en verdriet. Uitein-delijk werd de vrijheid in heel Nederland herwonnen. Veel plekken in Noord-Brabant hebben direct te maken met historische gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op verschillende plekken zijn langs de Liberation Route gemarkeerde veldkeien, zogeheten luisterplekken neergezet. In de directe omgeving van deze keien zijn dingen gebeurd die de geschiedenis van de omgeving kleuren. Bij de veldkei is door middel van een hoorspel te horen wat één of meerdere personen bij die plek hebben meegemaakt. Om ook scholieren te laten beleven wat er in hun directe omgeving zich heeft afgespeeld is deze lessenserie bij een aantal luisterverhalen ontwikkeld. De lessenserie bestaat uit vier lessen. De eerste les is een algemene les over de Tweede Wereldoorlog. De tweede les is facultatief en bestaat uit een bezoek aan een museum in de buurt, namelijk aan het Liberty Park Overloon in Overloon; Museum Bevrijdende Vleugels in Best; of Nationaal Monument Kamp Vught. De derde les zoomt in op het regionale verhaal en op één van de luisterplekken en handelt over datgene wat er in de directe omgeving van de leerling gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook de vierde les is facultatief: tijdens deze les maken de leerlingen n.a.v. de informatie uit de voorafgaande lessen hun eigen monument. Wij horen graag wat u van deze lessenserie vindt. Lees meer over hoe u dat ons kunt laten weten op bladzijde 6.

4 Lessenserie Lessenserie Doelgroep: De doelgroep van dit project zijn jongeren tussen 10 en 12 jaar. Het project is geschreven voor leerlingen van groep 8 van het basisonderwijs. Doel: De doelstellingen van het project zijn: De leerlingen kennen de hoofdlijnen van Operatie Market Garden. De leerlingen maken kennis met lokale verhalen over de bevrijding. De leerlingen ervaren hoe lastig het is om in oorlogstijd keuzes te maken. De geschiedenismethoden richten zich op het landelijke verhaal over de Tweede Wereldoorlog. Het project rond de Liberation Route vertelt zowel het regionale als het lokale oorlogs- of bevrijdingsverhaal. Opzet van de lessenserie: Het project bestaat uit vier lessen en start met het teruggrijpen naar het landelijke verhaal uit de geschiedenismethode. Tijdens de eerste les wordt de kennis van de leerlingen over de Tweede Wereldoorlog aan de hand van de methode opgefrist. Na deze landelijke introductie zoomen de leerlingen in de volgende lessen steeds verder in op de oorlogsverhalen uit hun eigen omgeving. De tweede les is facultatief en bestaat uit een bezoek aan een museum. In het Liberty Park Overloon in Overloon; Museum Bevrijdende Vleugels in Best; of Nationaal Monument Kamp Vught maken de leerlingen kennis met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Na dit bezoek volgt de derde les waarin het regionale en lokale oorlogsverhaal centraal staat. Op de luisterlocaties van de Liberation Route zijn de plaatselijke verhalen te beluisteren. Na afloop van deze les weten de leerlingen hoe de lokale geschiedenis zich verhoudt ten opzichte van de regionale en landelijke geschiedenis. In de vierde les verwerken de leerlingen de informatie uit de voorafgaande lessen in een ontwerp voor een oorlogsmonument waarin elementen uit het landelijke, regionale en/of lokale verhaal verbeeld worden. De leerlingen kunnen zich op de website www.liberationroute.nl en/of met een bezoek aan een plaatselijk oorlogsmonument laten inspireren door het bekijken van bestaande monumenten. Opbouw in schema: Les Focus Onderwerp 1: introductie Landelijk Tweede Wereldoorlog 2: museumbezoek Landelijk/ regionaal De bevrijding 3: verdieping Regionaal/ lokaal Verhaal bij luisterplek 4: verwerking Kunstzinnig Monumenten Lesmateriaal Lesmethode geschiedenis / www.liberationrout.nl Educatie museum www.liberationroute.nl www.liberationroute.nl

5 Lessenserie Kerndoelen De lessen sluiten aan bij de volgende kerndoelen: Mondelinge taalvaardigheid: 1 De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. 2 De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het discussiëren. 3 De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema s, tabellen en digitale bronnen. 4 De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het lezen van school- en studieteksten en andere instructieve teksten, en bij systematisch geordende bronnen, waaronder digitale bronnen. 5 De leerlingen leren informatie en meningen te vergelijken en te beoordelen in verschillende teksten. 6 De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het schrijven van een brief, een verslag, een formulier of een werkstuk. Zij besteden daarbij aandacht aan zinsbouw, correcte spelling, een leesbaar handschrift, bladspiegel, eventueel beeldende elementen en kleur. 7 De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten. 53 De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis. Kunstzinnige oriëntatie: 54 De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren. 55 De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren. 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. Kosten De lessenserie is gratis te downloaden van www.liberationroute.nl Voor het bezoek aan het museum is wel entreegeld verschuldigd. Spreiding lessen: De activiteiten zijn door de leerkracht zelf in te delen. Alleen voor het museumbezoek dient een afspraak gemaakt te worden. Dat kan met: Liberty Park Overloon tel: +31 (0)478-641250 e-mail: info@libertypark.nl website: www.libertypark.nl Oriëntatie op jezelf en de wereld: 51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. 52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van het volgende tijdvak: wereldoorlogen en Holocaust. Museum Bevrijdende Vleugels Best tel: +31 (0)499-329722 e-mail: info@wingsofliberation.nl website: www.wingsofliberation.nl Nationaal Monument Kamp Vught tel: +31 (0)73-6566764 e-mail: info@nmkampvught.nl website: www.nmkampvught.nl

6 Luisterverhalen Luisterverhalen Bij deze lessenserie Liberation Route Brabant zijn zeven luisterverhalen geselecteerd. De verhalen van die plekken zijn te beluisteren via de website www.liberationroute.com. Ook zijn de luisterfragmenten ter plekke te horen door bij de veldkeien te bellen naar 0900 54 23 728 of door de QR-code te scannen. De geselecteerde verhalen kunt u vinden door bij 'Ontdek de geschiedenis' te klikken op 'luisterverhalen. Luisterverhalen: Nummer Verhaal gemeente 103 Dankzij de ondergrondse Bladel 109 Een paratrooper in Eindhoven Eindhoven 114 De burg of je leven Son 118 Vluchteling Holthees 122 De kleine Elft Reek 123 De John S. Thompsonbrug Grave 126 Luchtarmada boven Vught Vught Uw mening telt! Wanneer u gebruik heeft gemaakt van deze lessenserie horen wij graag wat u er van vindt. Daarvoor hebben we een korte vragenlijst samengesteld. Wij zouden het bijzonder op prijs stellen als u deze vragenlijst invult. De vragenlijst kunt u vinden op www.enqueteviainternet.nl/liberationroute Alvast bedankt!

7 Les 1 Algemene les over de Tweede Wereldoorlog De geschiedenismethode behandelt de Tweede Wereldoorlog. Een aanvulling hierop is deze les waarin de vraag centraal staat: Wat zou jij doen? Duur: Activiteit 1: 15 minuten Activiteit 2: 40 minuten Voorbereiden: U behandelt de Tweede Wereldoorlog via de geschiedenismethode. U leest de achtergrondinformatie over de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Zie bijlage 1. Benodigdheden: Papier en pen. Kopieën van de dilemmatest en het antwoordblad (bijlage 2) wat je doet als je niet meer bij die overheid terecht kunt. Inleiding: U legt de leerlingen de volgende vraag voor. 1 Je bent op weg naar huis en al laat. Je had je moeder beloofd op tijd thuis te zijn voor het eten. Je ziet een jongetje rennen en struikelen op de grond. Hij blijft liggen en huilt. Wat doe je? a Je stopt en probeert het jongetje te helpen. Dan maar te laat en misschien een boze moeder. b Je denkt: ik mag niet te laat komen en je fietst door. c Je rent naar het dichtstbijzijnde huis, en hoopt dat iemand thuis is om te helpen. d Je hebt geen idee wat je zou doen. Activiteit 1. U heeft het landelijke verhaal over de oorlog in Nederland aan de hand van de geschiedenismethode behandeld. Maak eventueel gebruik van deel 1 van bijlage 1 naast uw geschiedenismethode. Nu komt u hierop terug. Bespreek met de leerlingen wat ze al weten over de Tweede Wereldoorlog. Hiervoor maakt u samen met de leerlingen een woordweb en stuurt het gesprek zo dat de volgende onderwerpen aan bod komen: Hoe kon de oorlog ontstaan; van wanneer tot wanneer was de oorlog; fascisme van Hitler; Jodenvervolging; het verzet; de NSB; Slag om Arnhem (Operatie Market Garden). Activiteit 2. In deze activiteit onderzoekt u met de leerlingen de rol van de overheid bij de veiligheid van burgers en U vraagt: wie kiest er voor antwoord a? En vraagt een leerling waarom die hiervoor kiest. Dit doet u bij ieder mogelijk antwoord. Bij de kinderen die kiezen voor antwoord c benadrukt u dat deze kinderen ervoor kiezen om hulp te zoeken. U legt de kinderen de volgende vraag voor: 2 Je loopt op straat. Je ziet hoe een jongen een vrouw omver duwt en haar handtas afpakt. De vrouw gilt: Houd de dief! De jongen rent met de handtas jouw kant op. Wat doe je? a Je gaat in de weg staan van de dief. b Je belt het alarmnummer 112. c Je loopt gauw de andere kant op. d Je hebt geen idee wat je zou doen.

8 Les 1 Wederom vraagt u wie voor welk antwoord kiest en waarom. Bij antwoord b benadrukt u dat deze kinderen hulp zoeken bij mensen die in dienst zijn van onze overheid: namelijk de politie. U bespreekt met de leerlingen dat we in geval van nood hulp krijgen van onze overheid. We gaan er vanuit dat die ons wel zal helpen. U vraagt de leerlingen op welke manier de overheid voor het welzijn van de mensen zorgt. Dan bespreekt u met de leerlingen hoe dat voor de Nederlanders was in oorlogstijd. In oorlogstijd namen de Duitsers de macht over in ons land. De Duitse bezettingsmacht bepaalde de regels zonder overleg met de burgers. De Nederlanders moesten zich steeds meer aanpassen aan dat wat de bezetter wilde. Ook al ging dat ten koste van hun eigen of andermans veiligheid. Ineens waren gezagdragers niet meer de mensen die je hielpen, maar waren het mensen voor wie je bang was. Hoe moet je daarmee omgaan? De mensen reageerden daar verschillend op. De meeste mensen in de oorlog kozen niet voor actief verzet tegen de Duitsers en hun anti-joodse maatregelen. Bespreek met de leerlingen waarom mensen dat niet deden. Er zijn meerdere redenen te bedenken. Ze waren bang en dachten dat het toch niet zou uitmaken of ze wel of niet wat deden. De eerste maatregelen die de Duitsers namen waren nog niet zo erg voor de joden. En sommige maatregelen vonden ze wel goed voor Nederland. Of ze probeerden het leven van voor de oorlog zo goed en zo kwaad als het ging voort te zetten. mensen uit het verzet of aan jonge mannen die niet voor de Duitsers wilden werken. Er waren verzetsgroepen actief. Een voorbeeld van verzet is de Februaristaking in 1941 toen duizenden mensen het werk neerlegden als protest tegen de Jodenvervolging. Deze staking werd door de Duitsers met geweld neergeslagen. Alle verzetsdaden deden mensen met gevaar voor eigen leven. Waarom zouden deze mensen dat gedaan hebben? Maar niet iedereen was tegen de bezetter. Er waren ook mensen die ervoor kozen de bezetter te helpen. Waarom steunden deze mensen de bezetter? Ook hier zijn veel verschillende redenen voor te bedenken. De mensen geloofden bijvoorbeeld dat Hitler ervoor zou kunnen zorgen dat er minder armoede en meer werk zou zijn. En dat het voor hen beter zou worden. Zo maakte iedereen in de oorlog een andere keuze. Kern: De leerlingen maken nu de dilemmatest uit bijlage 2. Door het maken van de dilemmatest gaan de leerlingen nadenken over wat zij zelf in bepaalde situaties zouden doen. Afsluiting: U bespreekt met de leerlingen de resultaten van de dilemmatest. Waarom kiest de één voor het ene antwoord en de ander voor wat anders? Toch waren er ook mensen die op hun eigen manier in verzet gingen. Mensen pleegden grote daden van verzet maar ook kleine. Er waren mensen die niet reageerden op de oproep van Duitsers om zich te melden. Er waren mensen die stiekem kranten drukten; of mensen die onderdak boden aan joden,

9 Les 2 Bezoek museum Deze les is facultatief. Om een zo compleet mogelijk beeld te geven van de Tweede Wereldoorlog bezoekt u met de leerlingen een museum in de buurt. Hier bekijken de leerlingen vanuit een regionale invalshoek de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het museumbezoek zoomt in op de regionale gebeurtenissen en plaatst de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog in hun eigen omgeving in een context en is daarmee een voorbereiding op les 3 waarin de leerlingen het verhaal uit hun eigen gemeente leren kennen. Afhankelijk van het onderwerp en de locatie van de luisterplek, kiest de leerkracht een museum in de buurt. De oorlogsmusea zijn in Overloon: Liberty Park Overloon; Best: Museum Bevrijdende Vleugels; of Vught: Nationaal Monument Kamp Vught. In ieder museum is educatief materiaal van het museum aanwezig. Wat kunt u verwachten van het bezoek aan het museum? Liberty Park Overloon De museumles van het Liberty Park gaat in op de werking van propaganda. Het doel is om jongeren bewust te maken van de manipulatie waaraan zij blootstaan. Aan de hand van een overzichtstentoonstelling van zestig affiches uit de oorlogsjaren legt een medewerker van het museum uit hoe dat werkt. Daarna gaan de leerlingen er zelf mee aan de slag. Elk groepje ontwerpt een affiche op een digitaal werkstation. Als u wilt kunt u de les ook combineren met andere activiteiten in het museum. De publieksdienst van het museum informeert u graag over de verschillende mogelijkheden. Contactgegevens: Het museumbezoek duurt - zonder de heen en terugreis - anderhalf uur. Voorbereiding: Museum naar keuze inlichten over uw komst Vervoer regelen (bus of ouders die willen rijden) Museumpark 1 5825 AM Overloon tel: +31 (0)478-641250 e-mail groepsreserveringen: publieksdienst@libertypark.nl website: www.libertypark.nl

10 Les 2 Museum Bevrijdende Vleugels, Best Een van de belangrijke doelstellingen van het museum is om de jeugd een duidelijk beeld te geven van de gebeurtenissen in de periode 1930-1945. De expositie is opgebouwd rondom verschillende thema s, zoals: De Bezetting van Nederland De Concentratiekampen De Bevrijding Operatie Market Garden Deskundige gidsen verzorgen de rondleidingen. U kunt in verband met de behandelde leerstof vooraf aangeven welke aspecten speciale aandacht moeten krijgen. Indien nodig kan met de coördinator van de rondleiders een speciaal programma worden opgesteld. Duur van de rondleiding is ongeveer twee uur. In verband met de organisatie graag ten minste vier weken van te voren reserveren. De contactgegevens zijn: Sonseweg 39 5681 BH Best Tel: +31 (0)499-329722 e-mail: info@wingsofliberation.nl website: www.wingsofliberation.nl Nationaal Monument Kamp Vught Bij het Nationaal Monument Kamp Vught kunt u een rondleiding en voorbereidend lespakket in één boeken. Het voorbereidende lespakket heet Kamp Vught in de klas. U kunt kiezen uit drie rondleidingen: Kamp Vught in de klas. Dit is de standaard - rondleiding. Hierbij is het de bedoeling dat u met uw klas de DVD uit het voorbereidende lespakket hebt behandeld. Eén hoofdpersoon uit het lespakket staat ook centraal in de rondleiding. Personen. In deze rondleiding wordt het verhaal van Kamp Vught verteld, plus het verhaal van een gevangene uit dezelfde streek of plaats waar uw groep vandaan komt. Voorwerpen. In deze rondleiding wordt het verhaal van Kamp Vught verteld aan de hand van het terrein en van een tas met voorwerpen uit Kamp Vught die de rondleider meeneemt. De rondleider vertelt het verhaal van Kamp Vught in grote lijnen, maar heeft ook de ruimte om specifiek in te gaan op vragen vanuit de groep. De prijzen en boekingsvoorwaarden kunt u vinden op de site van Nationaal Monument Kamp Vught. De rondleiding duurt ongeveer een uur. De contactgegevens zijn: Lunettenlaan 600 5263 NT Vught Tel: +31 (0)73-6566764 e-mail: info@nmkamptvught.nl website: www.nmkampvught.nl

11 Les 3 Een paratrooper in Eindhoven De Eindhovenaren hebben de bevrijding van hun stad op 18 september 1944 met dolle vreugde gevierd. Ze heetten de Amerikanen van de 101e Luchtlandingsdivisie met groot enthousiasme welkom in de noordelijke delen van de stad en de Britten van het XXXe legerkorps in de zuidelijke delen. De feestvreugde was hier en daar zelfs zo groot dat de opmars van de geallieerden erdoor werd vertraagd, want de Eindhovenaren wilden hun bevrijders op alle mogelijke manieren bedanken. Na ruim vier lange jaren van onderdrukking was de ontlading enorm. Op veel Amerikaanse parachutisten die erbij waren, heeft dit een blijvende en diepe indruk gemaakt. Doel De leerlingen leren wat Operatie Market Garden is en wat deze militaire actie betekende voor de bevrijding van Nederland en in het bijzonder voor de bevrijding van het zuiden. De leerlingen onderzoeken de bijzondere positie die het zuiden van Nederland innam tijdens de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog. De leerlingen leren de achtergronden van het luisterverhaal kennen in hun directe woonomgeving. De leerlingen leren wat vrijheid betekende voor de mensen die de oorlog doormaakten in Eindhoven. Werkwijze Activiteit 1: Activiteit 2: Activiteit 3: in tweetallen klassikaal in tweetallen Duur Activiteit 1-45 minuten Activiteit 2-30 minuten Activiteit 3-90 minuten (exclusief reistijd)

12 Les 3 Activiteit 1: Tussen vrijheid en vrede Het zuiden van Nederland werd als eerste bevrijd. Maar deze bevrijding betekende nog geen vrede. De leerlingen bekijken een film met originele filmbeelden en ontdekken aan de hand van opdrachten het verhaal van het Zuiden in 1944. Voorbereiding Lezen achtergrondinformatie over het zuiden van Nederland in bijlage 3 Kopiëren werkblad 1: Tussen vrijheid en vrede Op www.youtube.com/user/liberationroute kunt u de film en de afzonderlijke hoofdstukken vinden Benodigdheden Digibord Computers met internetaansluiting Werkblad 1. Tussen vrijheid en vrede Bespreek: Wat was er anders in het zuiden dan in de rest van Nederland? Hoe kwam dat? Kern Verdeel dan de groep in tweetallen. De leerlingen gaan in tweetallen met behulp van een werkblad vragen over de film beantwoorden. Ze hebben hiervoor een computer met internetverbinding nodig. Ze bekijken steeds een hoofdstuk uit de film en beantwoorden daar vragen over. Afsluiting Spreek met de groep na. Inleiding Komt kort terug op de vorige lessen. Vertel de leerlingen dat het zuiden van Nederland een uniek verhaal kent. Dat is te zien en te horen in de film met de originele beelden van toen. Kijk met de hele groep naar de film. Deze film duurt ruim 14 minuten.

13 Les 3 Activiteit 2: Luisterkei 109 Een paratrooper in Eindhoven werd dat de mensen in Noord-Brabant tijdens de laatste maanden van de oorlog tussen vrijheid en vrede hebben geleefd. Praat er met de leerlingen over. En vertel dat ze gaan luisteren naar het luisterverhaal dat zich in hun omgeving afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Eindhovenaren vierden de bevrijding van hun stad op 18 september 1944 met dolle vreugde. Na ruim vier lange jaren van onderdrukking was de ontlading enorm. De vreugde om de bevrijding ontlaadde zich ook tegen alles wat met de bezetting te maken had. De feestvreugde was hier en daar zelfs zo groot dat de opmars van de geallieerden erdoor werd vertraagd, want de Eindhovenaren wilden hun bevrijders op alle mogelijke manieren bedanken. Voorbereiden Downloaden luisterverhaal 109 via www.liberationroute.nl. Klik op 'Ontdek de geschiedenis' en vervolgens op 'luisterplekken'. Via deze webpagina kunt u het verhaal opzoeken, beluisteren en in mp3-formaat downloaden. Het bestand is te vinden bij 'media. Het verhaal is eveneens te beluisteren via de app: www.liberationroute.nl/app. Lezen achtergrondinformatie luisterverhaal (bijlage 6). Benodigdheden Computer (of digibord) met luidsprekers waar vanaf het luisterverhaal is af te spelen Inleiding Kom terug op de vorige lessen. Wat is er gebeurd in de Tweede Wereldoorlog, wat hebben ze geleerd van het bezoek aan het museum. Vervolgens herinnert u de leerlingen aan de vorige activiteit waarbij duidelijk Ook in hun eigen omgeving is tijdens de Tweede Wereldoorlog veel gebeurd. Misschien hebben de leerlingen daar wel eens iets over gehoord van hun ouders of grootouders. Praat er met de leerlingen over. En dat ze gaan luisteren naar het luisterverhaal dat zich in hun omgeving afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Leid het luisterverhaal als volgt in: Op 18 september 1944 kwamen Amerikaanse soldaten die in Son waren geland naar Eindhoven. Ze hadden de taak de stad in te nemen om zo de weg vrij te maken voor het Britse grondleger dat optrok richting Arnhem. Bill is een van die paratroopers. Hij vertelt hoe hij in Eindhoven werd ontvangen door enthousiaste en opgeluchte inwoners. Kern Luister klassikaal naar het verhaal. Stel na het luisteren van het verhaal deze vragen: Hoe reageerden de mensen op de bevrijding? (blij) Bill vervoerde munitie en wapens. Waarin vervoerde hij die? (kinderwagen) Hij kwam een gewonde Duitser tegen. Hoe reageerde een oud vrouwtje op die Duitser? (ze sloeg hem met een baksteen in haar tas) Wat vind je daarvan? (eigen mening) Waarom deed die vrouw zo? (ze had net 5 jaar bezetting achter de rug en was boos op de bezetter)

14 Les 3 Bill kwam een man tegen die hem vroeg: Kun je zeggen wat vrijheid betekent? Wat zei die man daar nog meer over? (Je weet pas wat vrijheid betekent, als je het kwijt bent) Afsluiting Je weet pas wat vrijheid betekent, als je het kwijt bent. De man was tijdens de oorlog zijn vrijheid kwijtgeraakt. Praat samen met de leerlingen over het begrip vrijheid. De volgende activiteit gaat in op wat het verliezen van die vrijheid betekende voor de inwoners van Eindhoven.

15 Les 3 Activiteit 3: Luisteren op locatie In de klas hebben de leerlingen het fragment gehoord en gekoppeld aan luister- en verdiepingsvragen. Op locatie komen daar kijk- en verbeeldingsvragen bij. De leerlingen lopen langs monumenten die te maken hebben met vrijheid en bevrijding. De leerlingen krijgen een beeld van de plek waar het verhaal zich heeft afgespeeld. Door de kijkopdrachten te beantwoorden over de monumenten denken de leerlingen na over wat vrijheid betekent. Voorbereiding Optie 1: Verdeel de klas in groepjes van twee. Vraag elk tweetal een mp3-, mp4-speler of telefoon mee te nemen. Plaats op iedere speler / telefoon het gedownloade luisterfragment. U kunt de leerlingen ook vragen thuis of op de computer op school het bestand zelf te downloaden en op hun speler te zetten, geef ze indien nodig instructies. Optie 2: Download het bestand en brand het op een cd. Neem een draagbare cd-speler mee en luister het fragment nogmaals klassikaal op een rustige plek op locatie. Kopieer werkblad 2 voor de leerlingen. Zorg eventueel voor begeleiding Benodigdheden Kopieën werkblad 2. Klemborden of andere harde ondergrond voor het opschrijven van de antwoorden. Potloden De wandelroute gaat vanaf de luisterkei langs drie monumenten in Eindhoven die te maken hebben met vrijheid en bevrijding: Oorlogs- en bevrijdingsmonument Stadhuisplein, 5611 EM, Eindhoven Bevrijdingsreliëf Marktstraat, 5611 EA, Eindhoven (Het monument is bevestigd op de gevel van het hoekpand Markt/ Marktstraat in Eindhoven) 'Gekooide vrijheid' Wilhelminaplein, 5611 HE, Eindhoven De wandelroute langs drie monumenten en de luisterkei 109 is in totaal 3,71 km.

16 Les 3 De start is bij luisterkei 109 op het kruispunt Stratumsedijk, Elzentlaan en Sint Jorislaan. Vanaf hier lopen de leerlingen naar het oorlogs- en bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein. Daarna gaan de leerlingen naar de Markt waar het bevrijdingsreliëf te zien is. Vanaf hier gaan ze naar het laatste monument in de route op het Wilhelminaplein, het monument Gekooide vrijheid. Vanaf hier lopen ze weer terug naar het beginpunt van de wandeling, het kruispunt Stratumsedijk, Elzentlaan en Sint Jorislaan. Inleiding Kom terug op de vorige activiteit. Vertel de leerlingen dat ze het fragment gaan luisteren op de plek waar het in 1944 is gebeurd. Kern Op de plek luisteren de leerlingen het fragment via hun mp3 speler, telefoon (bellen/app) of via de cdspeler. Daarna maken ze in tweetallen werkblad 2. Afsluiting Terug in de klas. Bespreek de antwoorden bij het werkblad klassikaal na. 1 Luisterkei 109 Foto a: welke naam schrijft Bill op? Mickey Mouse Foto b: wat gebeurt er op deze foto? Krijgsgevangen genomen Duitsers moesten plat op de buik liggen op de grond. Bill vertelt dat de bewoners van Eindhoven hem dol enthousiast verwelkomden. Hoe merkte hij dat? De mensen zwaaiden, hij kreeg lekkernijen en zoenen. Beschrijf wat je ziet: Eigen interpretatie. Op de voorgrond Amerikaanse paratroopers in schuttersputjes gadegeslagen door de bewoners van Eindhoven. Een tank passeert zwaaiende mensen. Op deze foto zie je hoe de Aalsterweg met de Sint Joriskerk er in 1939 uitzag. Er is veel veranderd. Noem de drie grootste veranderingen. Bijvoorbeeld: de straten zijn veel drukker en breder. Minder bomen. Stoplichten. Verkeersborden. Huizen zijn verdwenen. Er zijn flats gekomen. 2 Oorlogs- en bevrijdings monument Stel je voor dat je alles met de bon moet halen. Niet alles is te krijgen en je krijgt van alles te weinig of net genoeg. Hoe zou je dat vinden? Eigen mening. Wat konden de Duitsers met de persoonlijke gegevens controleren? Aan de leeftijd konden ze zien wie er naar de werkkampen moest. Aan het geloof konden ze zien wie er joods was en dus moest worden vervolgd. Op welke manier werden de joden stap voor stap van hun vrijheid beroofd? Eerst buitengesloten, dan herkenbaar gemaakt met Jodenster, vervolgens bij elkaar gezet. Daarna gedeporteerd en vermoord. Verzet tegen de Duitsers was niet zonder risico. Als de Duitsers ontdekten wat je deed kon je opgepakt worden en vermoord. Wat vind je ervan dat deze mensen dat ondanks het gevaar toch deden? Eigen mening. Vind jij het belangrijk om stil te staan bij de dood van deze mensen? Schrijf op waarom. Eigen mening.

17 Les 3 3 Bevrijdingsreliëf Beschrijf wat je ziet. Eigen interpretatie. Twee handen die een fakkel vasthouden. De vlam aan elkaar doorgeven. Waarom was de samenwerking van de Amerikaanse en Britse geallieerden belangrijk? Er waren luchttroepen en grondtroepen om zo snel mogelijk van zuid naar noord te komen. Bondgenoten waren belangrijk om samen tegen de vijand te vechten. Vind jij dat iedereen altijd mag zeggen wat hij wil? Wanneer doe je dat niet? Leg je antwoord uit. Eigen mening. Vind jij dat de kranten alles mogen opschrijven? Wanneer mag dat niet? Eigen mening. Noem paar afspraken en regels die mensen maken voor de vrijheid. Eigen mening. De kunstenaar koos ervoor de bevrijding uit te beelden met brandende fakkels. Vind jij dit passen bij de manier waarop Eindhoven is bevrijd? Leg je antwoord uit. Eigen mening. Ze wilden in drie dagen van het zuiden naar het noorden van Nederland. Als een lopend vuurtje. Het doet ook denken aan Olympisch vuur wat ook samenwerking symboliseert. Wat zou de kunstenaar hiermee bedoeld hebben? Eigen mening. Bijvoorbeeld: de vrijheid die je zelf neemt mag niet ten koste gaan van de vrijheid van een ander. Ben je het met hem eens? Leg je antwoord uit. Eigen mening. 4 'Gekooide vrijheid' Het monument heet Gekooide Vrijheid. Wat heeft de titel met de oorlog te maken? In de oorlog werd veel verboden en werd de vrijheid van mensen gekooid oftewel aan banden gelegd. Schrijf op welk dier je herkent. Waarom symboliseert dit dier de vrijheid? Eigen interpretatie. Vogel. Vleugels suggereren vrijheid.

18 Les 4 Maak een monument De leerlingen maken een monument waarin ze datgene vormgeven wat ze de voorgaande lessen hebben ontdekt en ervaren. mo nu ment het; o -en 1 iets dat opzettelijk bestemd is om de herinnering aan iemand of iets te bewaren; gedenkteken 2 gebouw, terrein enz., van algemeen belang vanwege schoonheid, wetenschappelijke waarde enz. gedenksteen, standbeeld, kunstwerk, soms zijn er van die plekken langs de weg waar mensen bloemen neerleggen omdat daar iemand verongelukt is). Vraag de leerlingen waarom deze monumenten er zijn. Waarom we herinneren. Vinden ze dat belangrijk? Vinden de leerlingen dat het herdenken moet stoppen? Waarom wel of niet? Hoelang denken de leerlingen door te gaan met het herdenken van de oorlog? Zullen we dat over 50 jaar nog doen? Werkwijze Klassikaal en individueel Duur 70 minuten Benodigdheden Voorbeelden van monumenten (bijlage 5) Schetspapier en potlood Klei (luchtdrogend), onderleggers en kleigereedschap (iedere leerling krijgt een stuk klei van 15 cm3) Inleiding (10 minuten) Een monument is een standbeeld, gedenksteen of kunstwerk dat is gemaakt om te herinneren aan een persoon of aan een belangrijke gebeurtenis. Achter al deze gedenktekens gaan verhalen schuil. Ook vanwege de Tweede Wereldoorlog zijn veel monumenten gemaakt. Vraag de leerlingen welke monumenten ze kennen. Bijvoorbeeld het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam waar op 4 mei ieder jaar de oorlogsdoden herdacht worden. Bespreek met de leerlingen of zij in hun directe omgeving een monument weten (bijvoorbeeld: (10 minuten) In bijlage 5 staan afbeeldingen van monumenten in Noord-Brabant die de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog herdenken. Bekijk samen met de leerlingen de afbeeldingen. Verdeel de groep in tweetallen. Geef ze een afbeeldingen van een monument en laat ze met zijn tweeën associëren op het beeld. Kun je aan het beeld zien welke gebeurtenis hier wordt herdacht? Bespreek de bevindingen met de klas. Zijn de associaties hetzelfde? Vertel ze wat het monument verbeeldt. Zijn er thema s te onderscheiden? Schrijf deze op het bord: vieren van de herwonnen vrijheid; herdenken van de oorlogsslachtoffers; eerbetoon aan de militairen die ons land hebben bevrijd. Welk monument hoort bij welk thema? Kern Vertel de leerlingen dat ze zelf een monument gaan maken. Ze gaan een beeld maken in klei. Hierin verbeelden ze één van de drie thema s die op het bord staan geschreven. Ze kiezen welk thema hun het meeste aanspreekt.

19 Les 4 (10 minuten) De leerlingen maken in een schets een ontwerp van het monument dat ze gaan maken. (30 minuten) De leerlingen krijgen een stukje klei van ongeveer 15 cm3 en maken hiervan hun eigen monument. Afsluiting (10 minuten) Vraag aan de leerlingen om de werkstukken neer te zetten op een presentatietafel. Bekijk met de groep wat ze hebben gemaakt. Bespreek met ze de volgende onderwerpen: Welk werkstuk hoort bij welk thema? Hoe kun je dat zien? Waarom kozen de leerlingen voor dat thema? Rangschik met de leerlingen de werkstukken die bij één thema horen bij elkaar.

20 Bijlage 1: Achtergrondinformatie Tweede Wereldoorlog Wat er aan vooraf ging In de jaren dertig van de 20e eeuw was er wereldwijd veel armoede. Door een economische crisis waren veel mensen werkloos en arm. Vooral de mensen in Duitsland hadden het zwaar te verduren. Omdat Duitsland de Eerste Wereldoorlog had verloren moest het land veel geld (herstelbetalingen) betalen aan de landen die deze oorlog hadden gewonnen. Veel Duitse mensen waren arm, werkloos en ontevreden. Adolf Hitler werd de leider van de Nationaal- Socialistische Duitse Arbeiders Partij (NSDAP). Hij vertelde de Duitsers dat hij van Duitsland weer een machtig land zou maken. Steeds meer mensen geloofden hem en zo werd zijn macht en de macht van zijn partij steeds groter. Hitler aan de macht In 1933 kwam Adolf Hitler met de NSDAP in Duitsland aan de macht. Hitler wilde van Duitsland het machtigste land van Europa maken. Om dat te bereiken wilde hij landen veroveren. Eerst richtte hij zijn pijlen op Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije en Polen, vervolgens wilde hij Duitslands grote tegenstander in West-Europa uitschakelen: Frankrijk. In de aanval op Frankrijk zouden ook Nederland en België worden bezet. Voor Hitler waren niet alle mensen gelijk. De NSDAP propageerde Jodenhaat. Hij vond het Arische of Germaanse ras beter dan de rest. Hij vond bijvoorbeeld joden, zigeuners en mensen met een niet blanke huidskleur minder waard. Aanval op Nederland Op vrijdagochtend 10 mei 1940 werden veel Nederlanders wakker van het gebrom van vliegtuigen, ontploffende bommen en het geratel van tanks. Duitse soldaten waren de grens over getrokken. De oorlog was begonnen. De Nederlandse soldaten probeerden de Duitsers tegen te houden langs de verdedigingslinies zoals de Grebbelinie en de Maaslinie. Capitulatie Nederland Het Nederlandse leger was veel te zwak om de Duitse aanval te kunnen afslaan. De Nederlanders waren niet goed voorbereid, ze hadden verouderd materieel, terwijl het Duitse leger allemaal nieuw en modern wapentuig had om mee te vechten. Nadat de Duitse luchtmacht op 14 mei 1940 het centrum van Rotterdam had gebombardeerd, en andere steden hetzelfde lot wachtte, besloot de Nederlandse legerleiding te capituleren. De regering en de koningin waren toen al uitgeweken naar Engeland. Bezetting Nederland In het begin leek de bezetting mee te vallen, maar al snel werd duidelijk wat onvrijheid betekende. Nederlandse mannen werden gedwongen in Duitse fabrieken te werken. Gaandeweg werden mensen zonder vorm van proces opgesloten in gevangenissen en concentratiekampen. Het eten ging op de bon. s Avonds moest iedereen binnen blijven en de ramen verduisteren. Omdat de aanvoer van grondstoffen een probleem was, namen de Duitsers alles mee wat voor hen bruikbaar was. Omdat ze bijvoorbeeld het rubber van de fietsbanden nodig hadden, fietsten de mensen op houten banden. Het brons van de kerkklokken gebruikten ze om munitie van te maken. Het gelui van klokken hoorde je niet meer.