Versie HK 12072013 DE TORENFUNDAMENTEN VAN DE OUDE H. CLEMENSKERK Deel 2: Determinatie van de sporen en vondsten van het veldonderzoek uit 2008 door Devon de Jong In oktober 2008 heeft de heemkundekring De Drijehornick het initiatief genomen om in samenwerking met enkele leden van de Archeologische Vereniging Kempen en Peelland (AVKP) een veldonderzoek uit te voeren op het terrein aan de Tomakker te Nuenen. Dat terrein is aangeduid als een gebied met hoge archeologische waarde door de aanwezigheid van restanten van de oude middeleeuwse kerktoren. Aanleiding voor het onderzoek was het risico dat werd verwacht voor beschadiging van de fundamenten door wortels van bomen, struiken en onkruid in het verwaarloosde terrein. Tegelijkertijd zou dan tevens de exacte positie van de fundamenten van de toren in kaart kunnen worden gebracht. Het resultaat van het veldonderzoek werd in deel 1 gepubliceerd 1. De aangetroffen losse archeologische materialen in de bovenlaag van de weggegraven grond werden verzameld en nader onderzocht door Devon de Jong, een jong en enthousiast lid van de AVKP, afdeling Eindhoven. De bevindingen van zijn onderzoek zijn in dit artikel beschreven. Historische gegevens Op de onderzoekslocatie stond de oude kerk van Nuenen, de voorganger van de huidige H. Clemenskerk. De oude kerk dateert uit de 15e eeuw. Hoe deze er uit zag is slechts bekend van de 18e eeuwse afbeeldingen van landmeter Hendrik Verhees. 2 Over het uiterlijk van de toren met de toen al ingekorte spits, schreef dominee Stephanus Hanewinckel in 1803: De toren was een zeer zwaar en hoog gevaarte, zynde, ten opzigte der bouworde, zeer schoon, doch de spits was lomp en niet hoog, en dus waarschynelyk door enen anderen Bouwmeester of in lateren tyd op denzelven geplaatst. 3 Vincent van Gogh heeft de toren meerdere malen getekend en geschilderd. De oude H. Clemenskerk had oorspronkelijk een rijkversierde toren, waar vier geledingen te onderscheiden waren. Ook had de toren een hoge spits. De kerk was gebouwd in de stijl van de Laat Kempische gotiek, een populaire bouwstijl voor kerken in de 15e eeuw, echter de torens verschillen allemaal van elkaar ten aanzien van versieringen en geledingen. Een voorbeeld van deze bouwstijl is de nog bestaande, maar eenvoudiger uitgevoerde kerk van Gerwen. In 1490 werden in de Nuenense kerktoren twee klokken gehangen, waarvan de grootste bewaard is gebleven en nu dienst doet in de huidige H. Clemenskerk. De kerk werd na de Vrede van Munster (1648) overgenomen door de protestanten. In 1792 stortte het noordelijk deel van de toren in, waardoor een groot deel van het schip van de kerk zwaar beschadigd raakte. In 1803 besloot de gemeente de onderste twee geledingen van de toren te restaureren en daarop een nieuwe spits te plaatsen. Het schip van de kerk werd in 1823 opgeruimd. Uiteindelijk werd ook de oude toren in 1885 gesloopt, en deden de gelovigen intrek in de huidige Clemenskerk. Invoegen afbeelding 1. Het onderzoek uit 2008 Bij die veldwerkzaamheden werd de aarde op de vermoedelijke plek van de fundamenten van de toren handmatig weggegraven waardoor de precieze locatie van de toren kon worden vastgesteld. Alles werd zorgvuldig in kaart gebracht met tekeningen en foto s. De in de bovenlaag van de grond aangetroffen archeologische materialen werden verzameld voor nader onderzoek. 4 Het veldonderzoek beperkte zich tot de locatie van de toren. De bodem rond de toren en elders op
het veld is, behoudens onderzoek met een metaaldetector, ongestoord gelaten. Na het onderzoek is het fundament afgedekt met worteldoek en is de afgegraven aarde weer teruggebracht. De vrees dat de torenrestanten door wortels beschadigd zou kunnen worden, werd bewaarheid. Aan de noordzijde van de toren stond, onder andere, op nauwelijks twee meter afstand een grote volwassen boom waarvan de wortels een serieus risico vormden voor de fundering van de toren en het tegen de toren aanliggende ondergrondse gewelf. Deze boom is in 2013 bij het herinrichten van het gebied verwijderd. Invoegen afbeelding 2 Determinatie van de sporen en vondsten Sporen Tijdens het onderzoek is duidelijk geworden dat het fundament van de oude toren zich nog in zeer gave staat in de bodem bevinden. Aan de oostelijke zijde is een afbraakspoor te zien. Waarschijnlijk is dit ontstaan toen het schip van de kerk rond 1822 werd afgebroken. Ook is aan die kant nog een stuk muur van het schip aanwezig. Op de hoeken van het fundament zijn restanten van de zogenoemde steunberen nog aanwezig. Vondsten Tijdens het opgraven van de toren en het belopen van het veld met de metaaldetector zijn 240 vondsten verzameld. Er zijn echter geen spoornummers of vondstnummers uitgeschreven waardoor de exacte locatie van de aangetroffen artefacten niet meer te achterhalen is. De vondsten zijn globaal te dateren tussen de 11e en de 20ste eeuw. Hieronder worden de vondsten per categorie beschreven. Keramiek In totaal werden tijdens het onderzoek 13 fragmenten in keramiek aangetroffen. Globaal zijn de scherven te dateren tussen de 11e en de 19e eeuw. De fragmenten zijn in twee categorieën in te delen: middeleeuws aardewerk en nieuwetijdsaardewerk Middeleeuws aardewerk Onder het aangetroffen vondstmateriaal bevindt zich één klein wandfragment van een Paffrath pot. Dit soort aardewerk is vernoemd naar de productieplaats in het Duitse Rijnland, waar vanaf 1000 tot ongeveer 1200-1250 dit aardewerk werd geproduceerd. Paffrath is dunwandig aardewerk, en heeft zichtbaar op de breuk een sterk gelaagde bladerdeegachtige structuur. Het oppervlak is meestal blauw-grijs van kleur. Een tweede fragment middeleeuws aardewerk betreft een bodemfragment van een voorraadpot, vervaardigd van grijs gedraaid aardewerk. Dit aardewerk is op verscheidende plaatsen geproduceerd, echter van het aangetroffen fragment is de productieplaats niet vast te stellen. Grijs gedraaid aardewerk is te dateren in de 14 e en 15e eeuw. Nieuwetijdsaardewerk Dit is in de volgende drie categorieën te verdelen: roodbakkend, steengoed en industrieel wit. Roodbakkend aardewerk vormt de grootste groep van de drie categorieën, in totaal werden er acht fragmenten aangetroffen, waarvan twee bodemscherven, één randfragment en vijf wandfragmenten. Het randfragment kan worden toegeschreven aan een bord of schaal, dat dateert uit vermoedelijk de 15e of 16e eeuw. De twee bodemfragmenten zijn van een voorraadpot. De structuur van de scherven is erg grof met aan de binnenkant een dikke laag glazuur. Dergelijke potten kunnen in de 18 e of 19e eeuw worden gedetermineerd. De vijf wandfragmenten zijn zo klein dat moeilijk is vast te stellen aan welk gebruiksvoorwerp ze toebehoren. Wel staat vast dat ze dateren uit de 18e of 19e eeuw. Dit gezien de dikte, het glazuur en structuur van de scherven.
Het steengoed dat is aangetroffen tijdens het onderzoek behoort toe aan een 18 e of 19e eeuwse mineraalwaterfles, die is vervaardigd in Westerwald, een plaats in het Duitse Rijnland. Als laatste is er ook nog een randje industrieel wit aangetroffen. De scherf is versierd met een blauw witte glazuur, en behoort waarschijnlijk aan een bord toe. Vermoedelijk stamt deze scherf uit de tweede helft van de 19e eeuw. Invoegen afbeelding 3 Bouwkeramiek In totaal zijn er 133 vondsten in bouwkeramiek aangetroffen. Gezien de situatie van het onderzoeksterrein behoren alle 133 fragmenten vrijwel zeker toe aan de kerk en/of de toren. De aangetroffen vondsten kunnen in de volgende categorieën worden ingedeeld: plavuizen (31), bakstenen (10), leisteen (68), dakpannen (21), mortel (3). Van de 31 aangetroffen plavuizen zijn er drie compleet, één rode en twee grijze. De overige zijn allemaal fragmenten. De fragmenten hebben evenals de complete plavuizen allemaal een rode of grijze kleur. Misschien lagen de plavuizen in de kerk in een patroon waar rood en grijs werd afgewisseld. Daar is echter geen bewijs voor gevonden. De complete plavuizen zijn opgemeten en waar mogelijk ook de grotere fragmenten. De globale afmetingen zijn 17 x 17 x 3,5 cm. Gezien de overeenkomende maten van de plavuizen is het zeer aannemelijk dat de meeste uit dezelfde tijd stammen. Hoogstwaarschijnlijk zijn die te dateren in de 18e eeuw; de kerk is echter gebouwd in de 15e eeuw. Hieruit kunnen we voorzichtig concluderen dat de kerk en/of de toren in de 18e eeuw een nieuwe vloer heeft gekregen. Tijdens het onderzoek zijn tien bakstenen geborgen. Hiervan waren er twee compleet. De bakstenen zijn eveneens opgemeten. Opvallend is dat de bakstenen erg groot zijn (23 x 10 x 5 cm) en vrijwel dezelfde afmetingen hebben. Onder de aangetroffen bakstenen bevinden zich een vijftal stenen die erg slecht zijn van kwaliteit; bij een van de stenen zit zelfs een baksteen aan een andere vastgebakken. Tijdens de productie van bakstenen mislukt er vaak een aanzienlijk aantal. Ze werden niet weggegooid maar gewoon gebruikt, vaak als fundering, in dit geval voor de kerk. De stenen die op de onderzoekslocatie werden aangetroffen zijn waarschijnlijk allemaal van de eerste fase van de kerk, dus uit de 15e eeuw. Kerkdaken werden vroeger vaak bedekt met leien. Er werden slechts fragmenten leisteen aangetroffen, in totaal 68, waardoor de afmeting van de leien niet kon worden vastgesteld. De leien werden met een nagel op de houten balken vastgezet. In 24 fragmenten zitten kleine gaatjes waar de nagel door heen geslagen werd. In een van de aangetroffen fragmenten zit een gat, met daarin nog een deel van een nagel. Bij het onderzoek naar de toren zijn ook 21 fragmenten van grijze dakpannen aangetroffen, deze dateren vermoedelijk uit de 19e eeuw. Een mogelijke verklaring voor het aantreffen van deze dakpannen zou kunnen zijn dat tijdens de restauratie van de toren in 1803, die daarbij ook een nieuwe spits kreeg, dakpannen zijn gebruikt. Metaal Onder de 63 metaalvondsten bevinden zich zeven bronsslakken, dit zijn typische vondsten voor een kerkterrein. De klokken die in de kerktoren werden gehangen, waren veel te zwaar om van elders naar de locatie te vervoeren, daarom werden de klokken plaatselijk gegoten. Waarschijnlijk behoren de slakken toe aan de klokken die in 1490 in de toren werden gehangen. Vergelijkbare vondsten zijn ook aangetroffen op anderen kerkterreinen, zoals bij de oude Catharinakerk in Eindhoven en de Oude Toren in Woensel.
Op het terrein is met een metaaldetector een aantal zeer gave munten gevonden: een halve munt van vermoedelijk Jan III, deze munt is tussen 1312 en 1355 in Brabant geslagen een mijt van Philips de Schone geslagen tussen 1482 en 1506 geslagen in Brabant een hertogelijke duit van Philips II 1597, geslagen in Antwerpen een oord van Albrecht en Isabelle 1607/1609 geslagen in Den Bosch Een duit uit Westfriesland daterend tussen 1629 en 1699. Het is een vervalsing, die in Reckheim is geslagen: daar werden allerlei munten vervalst een ½ cent van Koning Willem I. Deze is geslagen in Brussel of Utrecht; de voorzijde van de munt is echter te ver afgesleten om de exacte plaats te bepalen een dubbeltje van Koningin Juliana uit 1959. Een andere metaalvondst betreft een messing knoopje uit de 16e of 17e eeuw. De tijdens het onderzoek aangetroffen 14 stukken ijzer zijn te versleten of te verroest om te kunnen determineren. De overige metaalvondsten zijn allemaal in de 20e eeuw te dateren. Pijpaarde Tot aan het begin van de 20e eeuw rookte men uit pijpen die waren gemaakt van witbakkende klei. Van dergelijke kleipijpen zijn vier fragmenten aangetroffen, drie fragmenten van stelen en één fragment van een ketel. Gezien de formaten dateren de pijpen uit de 18e of 19e eeuw. Invoegen afbeelding 4 Glas Glas vormt een kleine categorie onder het aangetroffen vondstmateriaal, in totaal werden er drie fragmenten aangetroffen, twee fragmenten behoren aan flessen toe, één fragment betreft een klein stukje vensterglas. De glasscherven kunnen worden gedetermineerd in de 18e of 19e eeuw Hout De 11 stukken hout zijn afkomstig van een (half) vergane paal of balk van een zachte houtsoort. Menselijk bot Onder de vondsten bevindt zich een klein botfragment. Vermoedelijk behoort het toe aan een mens. Het is echter niet vast te stellen om welk skeletdeel het gaat, ook is niet te bepalen hoe oud het is. Natuursteen In kerken is vaak veel natuursteen verwerkt in pilaren, sluitstenen, doopvont etc. Bij de vondsten van natuursteen is één bewerkt fragment, vermoedelijk Naamse hardsteen. Het is echter zo klein dat niet te bepalen is welke functie dit stuk natuursteen heeft gehad. Onder de vondsten bevindt zich een drietal straatstenen, waaronder een zogenaamd kinderkopje. Het is niet te zeggen wanneer de stenen bewerkt zijn. De overige vondsten van natuursteen zijn splinters, waaraan geen duidelijke functie kan worden toegekend. Invoegen afbeelding 5 Conclusie Bij het veldonderzoek uit 2008 zijn verschillende materialen gevonden die zeker met de kerk te maken hebben. Daarnaast zijn er materialen aangetroffen van vóór het bestaan van de kerk. Dit kan betekenen dat op die plek al eerder menselijke activiteiten waren. Dit is heel waarschijnlijk omdat enkele honderden meters in westelijke richting, op het gebied De Luistruik bij een archeologische opgraving in 2009, een aantal huisplattegronden en een waterput zijn gevonden die dateren uit de ijzertijd en de middeleeuwen. 5
Naschrift van de redactie In vervolg op het veldonderzoek van 2008, werd in overleg met de gemeente en de eigenaar van de grond, de H. Clemensparochie, bekeken of de fundamenten van de kerk blijvend zichtbaar gemaakt konden worden. Dit om de belangrijke historische waarde van het gebied voor het publiek beleefbaar te maken. Uiteindelijk kon dit worden gerealiseerd. Het terrein in de naaste omgeving van de fundamenten werd opgeschoond en de boom die een risico voor de fundamenten vormde, werd met wortel en tak opgeruimd. De contouren van de fundering van de toren werden bovengronds gemarkeerd met schanskorven. Het geheel, dat als een monument voor de voormalige toren kan worden beschouwd, ligt nu te midden van het opgeschoonde terrein. Op 9 mei 2013 vond tijdens de regionale Torendag 2013 de feestelijke opening van het terrein met het nieuwe monument plaats. Invoegen afbeelding 6 Te plaatsen afbeeldingen Afbeelding 1- De toren door Vincent van Gogh in 1885 geschilderd Afbeelding 2: de fundamenten (tekening Maria Brokken) Afbeelding 3: fragmenten van middeleeuws en nieuwetijdsaardewerk (foto Devon de Jong) Afbeelding 4: fragmenten van kleipijpen(foto Devon de Jong)
Afbeelding 5: fragmenten natuursteen(foto Devon de Jong) Afbeelding 6: het op 9 mei 2013 in gebruik genomen heringerichte terrein (foto???) Noten 1 Jacques Gerritse en Hans Korpershoek, De torenfundamenten van de oude H. Clemenskerk- Een aanzet tot herwaardering van een cultuurhistorisch belangrijk gebied, De Drijehornickels, december 2008, p. 42-48. 2 Nico Nagtegaal, Kerken en kapellen langs Nuenens wegen en paden - De H. Clemenskerk van Nuenen, De Drijehornickels, april 1997, p. 18. 3 J. Coenen, Gegeven Sint Barbaradag 1300. Een overzicht van de geschiedenis van Nuenen, Gerwen en Nederwetten, 2000, p. 76 4 De vlaktekening werd vervaardigd door Huub de Jong. Henk Wijn, Jacques Gerritse en Devon de Jong. Maria Brokken heeft de veldtekening overgetrokken en ingekleurd. De veldfoto s zijn gemaakt door Dirk Vlasblom en Jacques Gerritse. De vondsten, opgeslagen in het Archeologische Centrum Eindhoven en Helmond, zijn gedetermineerd door Devon de Jong. 5 Hans Korpershoek en Jacques Gerritse, Tot op de bodem uitgezocht Deel 1: Een archeologische opgraving op de Luistruik, De Drijehornickels, april 2012, p.2-9.