November 2008 Voorwoord Dit nummer centreert zich rond een apparaatje, Litebook genaamd, een uit Canada afkomstig vernuftig product ter grootte van een hand, waarmee we in de afgelopen tijd kennis hebben gemaakt. Het kan een afdoend apparaat zijn voor mensen die zich depressief of extra depressief voelen in de wintermaanden. De tekst van dit nummer bestaat uit drie componenten. Een eigen stuk, een geredigeerd stuk Winterdepressie: Een Nadere Analyse en ten slotte een stuk dat gevonden is op de website van Litebook : Lichttherapie: Een Nadere Uitleg. Nadere informatie en referenties naar de wetenschappelijke literatuur omtrent winterdepressie en lichttherapie zijn op aanvraag verkrijgbaar bij uw eigen Stichting FVR. Een speciale aanbieding van dit Litebook voor onze leden, familie en vrienden vindt u achterin dit nummer. De redactie hoopt dat u er uw voordeel mee kunt doen. De kredietcrisis heeft geleid tot afname van ons aantal donateurs. Ik wil in elk geval onze trouwe donateurs hartelijke danken en een fijne kerst toewensen. Mocht er voor u ruimte zijn om de Stichting een extra financieel hart onder de riem te steken dan is dat van harte welkom. Alvast Prettige Kerstdagen en een voorspoedig Nieuw Jaar! Namens alle vrijwilligers, Marja Taams, voorzitter 1
Een Algemene Inleiding Tot De Seizoens-Afhankelijke Depressie (SAD) Hoe is SAD te herkennen?de aan winterblues gelijkwaardige term winterdepressie geeft aan dat de oorsprong van de conditie van biologische en niet van psychische aard is. Meestal geeft deze term de relatief lichtere vormen weer. Indien het een afwijking betreft die zeer intens kan zijn en waarvoor professionele behandeling vereist is, verdient de term Seasonal Affective Disorder - te vertalen met Seizoens-Afhankelijke Depressie (SAD) - de voorkeur. Naast de bekende kenmerken van een depressieve stoornis (i.h.b. somberheid, angst, weinig interesse, passiviteit, energieafname, concentratiezwakte, libidoverlies, prikkelbaarheid en vooral moeheid) komen bij SAD ook atypische, echter voor de diagnose niet doorslaggevende, verschijnselen voor: onrustig slaappatroon plus vergrote behoefte aan slaap zonder dat meer slaap echt helpt en eetlusttoename (er kan een enorme behoefte ontstaan aan calorierijk voedsel als gevolg waarvan men kan aankomen en weer afvallen als de dagen langer worden). Patiënten hebben dikwijls een voorgeschiedenis van hormonaal geënte klachten (tijdens puberteit, zwangerschap, overgang, premenstrueel syndroom, jet lag, e.d.) met een lijdensdruk en nadelige psychosociale gevolgen. SAD als term komt in DSM IV (psychiatrisch diagnostisch handboek voor psychische klachten) niet voor. Aldaar is de stoornis te vinden als variant van een terugkerende depressieve stoornis of van een zogenoemde bipolaire I of II stoornis. Daartoe dient de diagnostiek aangevuld met de specificatie met seizoensgebonden patroon. Deze kent vier criteria: (1) Er is een verband in de tijd te constateren tussen het begin van de depressieve episode en het seizoen, herfst of winter. (2) Seizoensgebonden psychosociale stress factoren zijn uitgesloten. Volledige remissie of (hypo)manische stemmingsomslag treedt karakteristiek op in de lente of zomer. (3) De laatste twee jaar is twee maal een depressie voorgekomen conform het in A en B beschrevene. (4) Seizoensgebonden episoden kwamen wezenlijk meer voor dan nietseizoensgebonden episoden. (Er bestaat een vragenlijst voor SAD, de Seasonal Pattern Assessment Questionnaire ; in het Nederlands vertaald door Y. Meesters). 2
Welke andere kenmerken heeft SAD? Over de ontstaansgeschiedenis en lichamelijke afwijkingen van SAD is weinig bekend. Begin jaren 80 ontdekte men dat een helder wit licht met een hoge intensiteit de productie van het door de pijnappelklier s nachts afgescheiden hormoon melatonine kon onderdrukken en dat dit een (toen niet als ziekte-eenheid onderkende) winterse depressie kon doen verdwijnen. Naar schatting komt SAD in 2 tot 6% van de algemene volwassen bevolking in Noord-West en midden Europa voor. Hoe noordelijker men woont des te meer blijkt SAD voor te komen, tot zelfs 30% in Lapland. Hoe lang men per dag aan daglicht wordt blootgesteld blijkt een doorslaggevend criterium. SAD komt in alle leeftijdcategoriën voor. Vrouwen hebben er 3 tot 4 keer meer last van dan mannen. Tot aan de puberteit en na de menopauze is de verhouding der geslachten gelijk. SAD begint meestal na de adolescentie en komt het meest voor op 35-40 jarige leeftijd. Ongeveer 50% van de SAD gevallen heeft er in haar/zijn ziektegeschiedenis ooit een antidepressivum (waaronder lithium) voor ingenomen, terwijl 10% er ooit voor was opgenomen. Een kwart werd niet eerder behandeld. Een depressie in de familie komt in 70-75% van de SAD gevallen voor, hetgeen een erfelijke belasting suggereert. De volgende stellingen over SAD vonden wetenschappelijke bevestiging: *Een afname in perioden van (dag)licht doet de melatonine afscheiding door de pijnappelklier toenemen. *Een oorzakelijk verband met verminderde blootstelling aan licht in de winter. *Een fase-vertraging van het biologisch ritme. *Een seizoensgebonden instabiliteit van het biologisch ritme. *Een over- of ondergevoeligheid van de lichtreceptoren van de ogen. *Een verband met aan depressie verbonden neurotransmitters, b.v. serotonine. Lichttherapie: wie, wat, waar, wanneer en hoe?wereldwijd zijn meer dan 100 gecontroleerde onderzoeken bij honderden SAD patiënten uitgevoerd. Hieruit is de klinische werkzaamheid van lichttherapie onomstotelijk bewezen bij 60 tot 90% van hen die het toepasten. Deze betrekkelijk eenvoudige behandelwijze vereist professionele deskundigheid voor de juiste diagnose en hantering van de bijwerkingen, met name in de eerste twee behandelseizoenen. 3
Wezenlijk is de blootstelling van de ogen, met name van de retina niet van de huid, aan wit kunstlicht. Deze vindt s ochtends plaats, beter niet smiddags en helemaal niet s avonds omdat je dan het normale dag-, nacht-ritme aantast. De behandeling dient met regelmaat dagelijks te gebeuren gedurende de periode waarin de klachten zich eerder voordeden (b.v. herfst, winter en lente). Binnen een week is er al vooruitgang te bespeuren; na twee weken is het effect zo goed als zeker duidelijk merkbaar. U stopt na twee weken met de behandeling. Als de klachten weer tevoorschijn komen neemt u weer opnieuw een kuurtje van twee weken. Het advies is de lichttherapie toe te dienen bij aanvang van een mogelijke SAD of bij de eerste tekenen van een depressieve episode. Hiermee kan SAD worden voorkomen of snel weggewerkt. Ook resulteert de therapie in een herstel van overmatig slapen als atypisch verschijnsel bij de SAD. Aanwezigheid van hypersomnia (zucht tot veel slapen) voorspelt een gunstig behandelresultaat. Indien de lichttherapie niet of onvoldoende aanslaat dan valt een combinatie, kortdurend, met een modern antidepressivum te overwegen. Voorts kan men aan lichttherapie denken als toevoeging bij andere, zich (mogelijk) seizoensafhankelijk manifesterende stoornissen (o.m. premenstrueel syndroom, angststoornissen, eetstoornissen). Welke bijwerkingen? Nadelige bijwerkingen treden zelden op. Vermindering van de lichtdosering doet de dikwijls zwakke nevenverschijnselen verdwijnen (o.m. brandende of vermoeide ogen, wazig zien, misselijkheid, hoofdpijn, duizeligheid, zweten, geagiteerdheid, inslaapstoornis bij toediening s avonds). Sporadisch kan een met premorbide persoonlijkheidstrekken (al bestaande karakterkenmerken, voordat SAD optrad) samenhangende (hypo)manische toestand (overmatige uitbundigheid zonder aanwijsbare reden) of een suicidepoging optreden. De combinatie met psychofarmaca kan op de lange duur tot oogschade lijden. Lithium doet bij dierstudies de visuele gevoeligheid afnemen en is daarom ook af te raden. Gevaar voor retinaschade kan optreden bij combinatie met alle medicatie die de lichtgevoeligheid beinvloeden (o.m. neuroleptica, antidepressiva, diuretica, dermatologica, cardiaca, antimalaria, cytostatica, antibiotica). Voorzichtigheid is ook geboden bij zelfmedicatie van melatonine en St. Janskruid. Tevens dient men steeds bedacht te zijn voor oogschade bij alle eerder aanwezige oogaandoeningen of uitgevoerde oogoperaties en andere ziekten die met de retina kunnen samenhangen, b.v. suikerziekte. Bij oudere personen dient men rekening te houden met 4
een vergroot risico i.v.m. aftakeling van het gezichtsvermogen. Bij eerdere oogklachten wordt onderzoek voor aanvang van de lichttherapie sterk aangeraden. Winterdepressie: Een Nadere Analyse http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=278 De aandoening heeft te maken met de seizoensvariaties in licht waardoor onze biologische klok verstoord raakt en niet meer gelijk loopt met het daglicht. De moeilijkste maanden zijn doorgaans januari en februari. Iedereen heeft wel eens last wanneer het dagenlang somber weer is. Maar naar schatting één op 10 tot 20 mensen hebben hiervan zoveel last dat ze moeite hebben om nog normaal te functioneren. Vrouwen hebben om een of andere reden vier maal meer last van een winterdepressie dan mannen. Winterdepressies komen iets frequenter voor in noordelijk gelegen landen in vergelijking met zuidelijke landen met meer zonlicht, maar ook in Italië wordt het percentage geschat op ca. 10%. Misschien zijn mensen uit het noorden genetisch beter aangepast aan het tekort aan licht. Wel lijken winterdepressies meer voor te komen in families met een alcoholverleden. Symptomen men voelt zich lusteloos en moe, men is prikkelbaar, overdreven angstig, concentratieproblemen, overdreven eten en slapen, gewichtstoename een onbedwingbare zin in zoetigheden. Er bestaan enkele opvallende verschilpunten tussen niet-seizoensgebonden depressies en winterdepressies. Iemand met een niet-seizoensgebonden depressie voelt zich ook voortdurend moe, maar kan in tegenstelling tot iemand met een winterdepressie de slaap niet vatten. Ze zijn moe omdat ze onvoldoende slapen (ze willen wel, maar ze kunnen niet), terwijl de winterdepressieven moe zijn ondanks vele uren slaap. Een tweede verschilpunt is de trek in zoetigheid, die typisch is voor een winterdepressie. Wie lijdt aan een niet-seizoensgebonden depressie heeft helemaal geen eetlust, en zal meestal (niet altijd) eerder vermageren in plaats van dikker te worden. Criteria. Om van een echte winterdepressie te kunnen spreken, moet aan een aantal voorwaarden voldaan zijn: de klachten moeten gedurende tenminste twee opeenvolgende winterseizoenen optreden de klachten verdwijnen spontaan in de lente 5
er zijn geen andere redenen om de depressie te verklaren (verlies van een geliefd persoon, verlies van werk, vereenzaming,... ) Vaak is het moeilijk om een diagnose te stellen omdat verschillende factoren verantwoordelijk kunnen zijn voor een depressie. Oorzaak. Er bestaan verschillende theorieën over de oorzaken van winterblues. De lichttheorie zegt dat het te maken heeft met een gebrek aan (zon) licht. Op een zonnige dag schommelt de verlichtingssterkte (uitgedrukt in lux) tussen 10.000 en 100.000 lux. Op een sombere, bewolkte dag kan dit soms slechts 1000 lux zijn en in een kantooromgeving slechts 500 lux. Wanneer er minder licht is, schakelt de natuur over op een trager ritme. Bij mensen met wintermoeheid wordt de activiteit echter in die mate vertraagd, dat een normaal leven verstoord raakt. Licht, dat via de ogen bij ons binnendringt, heeft immers een grote invloed op het menselijk lichaam. De pijnappelklier in onze hersenen scheidt gedurende de nacht het hormoon melatonine af. Melatonine zet het slaapmechanisme in gang en speelt ook een rol in de interne regeling van de biologische klok. Men gaat ervan uit dat een teveel aan melatonine een deprimerende invloed heeft. Het feit dat lichttherapie mensen met een winterdepressie weer opmontert, pleit sterk voor de lichttheorie. Maar anderzijds hebben studies met melatonine tot nu toe tot geen eensluidende resultaten geleid. Er wordt ook geopperd dat een verstoring van onze biologische klok, die de dagelijkse levenscyclus controleert, de oorzaak is van winterdepressies. Deze klok waakt er over dat de structuren in ons lichaam afwisselend in een rust- en in een actieve fase komen. Ze ziet er bijvoorbeeld op toe dat we vooral overdag alert zijn en ons s avonds moe voelen, dat onze bloeddruk in de loop van de dag stijgt, net als onze lichaamstemperatuur en dat de productie van sommige hormonen overdag op volle toeren draait, terwijl andere hormonen vooral s nachts geproduceerd worden, enz. Mensen met een winterdepressie zouden een gevoeliger interne klok hebben, die makkelijker ontregeld raakt dan bij gezonde mensen. Ook deze hypothese is nog niet echt bewezen. Recente onderzoeken hebben bij patiënten met winterdepressie een verminderde lichtgevoeligheid van de retina in het oog aangetoond waardoor de hersenen minder lichtsignalen zouden krijgen. De preciese betekenis hiervan is echter niet duidelijk. Remedies. Wat ook de oorzaak is, feit is dat heel veel mensen met een winterdepressie heel goed reageren op licht. Lichttherapie wordt tegenwoordig dan ook 6
als de voorkeurbehandeling beschouwd, ook al is het precieze mechanisme waarop dit werkt niet bekend en werkt het ook niet altijd. Men vermoedt dat hierdoor de afscheiding van melatonine wordt gereguleerd. Lichttherapie blijkt het best te werken wanneer het 's morgens onmiddellijk na het ontwaken wordt toegepast. De eenvoudigste vorm van lichttherapie is veel buiten zijn in het volle licht (elke dag bv. een uurtje gaan wandelen) en zo veel mogelijk tijd doorbrengen in een van nature goed verlichte ruimte (dus zo weinig mogelijk gordijnen, geen hoge bomen vlak bij het raam, enz.). Volgens een recente studie zou één uur in buitenlicht evenveel effect hebben als twee-en-half uur kunstlicht. Indien je over de financiële mogelijkheden beschikt is een wintervakantie in de zon ideaal. De laatste jaren zijn behandelingen ontwikkeld waarbij de patiënt gedurende enkele weken dagelijks twee à drie uur wordt blootgesteld aan een intens wit licht. Daarvoor moet men plaatsnemen voor een speciale lichtbak met een lichtintensiteit, afhankelijk van de ernst van de winterdepressie en de duur van de behandeling. Ter vergelijking: gewoon kunstlicht binnenshuis bereikt zelden meer dan 500 lux. De toestellen zijn voorzien van speciale UV-filters om eventuele beschadiging van de huid te voorkomen. U moet wel de raadgevingen inzake behandelingsduur en afstand tussen ogen en toestel eerbiedigen. Meestal hebben deze toestellen speciale witte fluorescerende lampen, maar tests met gewone fluorescerende lampen en zelfs met gewone lampen hebben geen verschil kunnen aantonen. Wel blijkt er een relatie te bestaan met de sterkte van de lampen: hoe sterker, hoe efficiënter. Maar recent zijn er ook studies gebeurd met lampen van slechts 100 lux die toch een betekenisvol resultaat bleken te hebben. Een andere veelbelovende therapie is het kunstmatig nabootsen van het ochtendgloren. Experimenten waarbij men tijdens de slaap het lichtvolume geleidelijk aan verhoogt zodat het een zomerochtend lijkt, blijken zeer effectief te zijn, zelfs bij vrij zwakke lichtbronnen (250 lux). Alhoewel dergelijke toestellen tegenwoordig vrij te koop zijn of zelfs kunnen worden gehuurd, is het toch ten zeerste aan te raden om uw arts te raadplegen voor u met dergelijke therapie start. In sommige gevallen (b.v. bij manisch-depressiviteit, bepaalde oogaandoeningen) is lichttherapie af te raden. Complicaties. De eerste dagen na de start van een behandeling met lichttherapie kunnen lichte oogirritaties, tranende ogen of hoofdpijn optreden. Normaal verdwijnen deze symptomen vrij snel. Is dit niet het geval, dan onderbreekt u de 7
therapie best en vraagt u raad aan uw arts. Dit is vooral van groot belang bij oudere personen omdat zij soms, zonder het te beseffen, latente oogaandoeningen kunnen hebben. Lichttherapie heeft voor zover tot nu toe bekend geen negatieve bijwerkingen. Maar of het op lange termijn geen schadelijke effecten kan hebben op de ogen, is momenteel nog een vraagteken. Een winterdepressie voorkomen door lichttherapie heeft geen zin, maar een beginnende winterdepressie kan men met vroegtijdige lichttherapie wel de kop indrukken. Lichttherapie blijkt het meest effect te hebben bij patiënten waarbij de winterdepressie gepaard gaat met slaap- en eetstoornissen. Sommige mensen zoeken hun heil onder de zonnebank omdat dit ook veel licht geeft. Helaas gaat de vergelijking tussen de zonnebank en de lichtbak, niet op. Lichttherapie werkt via de ogen, die moeten geopend zijn tijdens de therapie. Tijdens een zonnebankkuur moet men de ogen sluiten en liefst nog een beschermend brilletje dragen. UV-stralen verdrijven alleen de bleke teint, de sombere gevoelens blijven. In sommige gevallen zal de arts samen met of als alternatief voor lichttherapie een anti-depressivum voorschrijven. Over de combinatie van beide zijn evenwel geen studies bekend. Lichttherapie: Een Nadere Uitleg http://www.goodlite.nl/site/lichttherapie-algemeen Iedereen voelt zich beter op een zonnige dag. Bijna iedereen herkent dit wel; op een zonnige dag voel je je vrolijker en heb je meer energie. Ons leven speelt zich echter grotendeels binnen af, waardoor we te weinig zonlicht tot ons krijgen. We sluiten ons dagelijks op in veelal slecht verlichte kantoorgebouwen en in onze vrije tijd hangen we uren voor de TV of surfen we op het internet. En als we vervolgens op een mooie dag naar buiten gaan voor een lekkere strandwandeling verschuilen we onze ogen achter een donkere zonnebril. We betalen hiervoor met onze gezondheid. De biologische klok van het lichaam raakt van slag en zal hierdoor op verkeerde tijden bepaalde stofjes in het lichaam aanmaken of juist niet aanmaken. Moeheid, somberheid, weinig energie, langer slapen en toch niet uitgeslapen wakker worden, zijn veel voorkomende klachten. Zeker als in de herfst en winter de dagen ook nog eens korter en donkerder zijn, neemt het aantal mensen met gezondheidsklachten als het gevolg van te weinig licht toe. Men noemt dit verschijnsel ook wel 8
herfstmoeheid, winterdip of winterblues. Dit zijn allemaal mildere vormen van SAD (Seasonal Affective Disorder) ofwel winterdepressie. Naast een tekort aan voldoende daglicht kunnen er ook andere oorzaken zijn waardoor de biologische klok van het lichaam niet meer gelijk loopt met het normale dag - en nachtritme. Denk hierbij aan leeftijd, nachtdiensten, het afreizen naar bestemming in de wereld waar de locale tijd afwijkt van het land van vertrek, bepaalde ziektes en aandoeningen. Met lichttherapie kunt u de biologische klok van het lichaam op een veilige en natuurlijke manier herstellen. Licht en gezondheid. Licht is ontzettend belangrijk voor veel lichaamsfuncties en gedragingen. Vrijwel alle processen in ons lichaam vertonen een ritme van net iets meer dan 24 uur. Voorbeelden van deze processen zijn de lichaamstemperatuur, de afgifte van hormonen en neurotransmitters en het slaap-waak ritme. Dit 24-uurs ritme wordt ook wel de biologische of circadiane klok genoemd. Licht heeft grote invloed op de biologische klok. Bij weinig daglicht, bijvoorbeeld in de avond, wordt via de ogen een signaal afgegeven aan de hersenen. Deze zullen vervolgens het slaaphormoon melatonine aanmaken: tijd om te gaan slapen! Een voldoende hoeveelheid daglicht in de ochtend hoort de aanmaak van melatonine weer te stoppen. Bij onvoldoende daglicht kan uw biologische klok ontregeld raken, waardoor het lichaam ook overdag melatonine blijft aanmaken. Hierdoor kunt u moeilijk opstaan, voelt u zich de gehele dag moe en neemt het energieniveau af. Bij sommige mensen treden ook depressieve klachten op. Naast een tekort aan voldoende daglicht kunnen er ook andere oorzaken zijn waardoor de biologische klok van het lichaam niet meer gelijk loopt met het normale dag - en nachtritme. Denk hierbij aan leeftijd, nachtdiensten, het afreizen naar bestemming in de wereld waar de locale tijd afwijkt van het land van vertrek, bepaalde ziektes en aandoeningen Werking lichttherapie: Via de ogen. Bij lichttherapie worden de ogen blootgesteld aan een intense lichtbron. De ogen blijken veel meer functies te hebben dan alleen maar om mee te kijken en te observeren. Onderzoekers hebben ontdekt dat er speciale zenuwverbindingen bestaan tussen onze ogen en het gedeelte in de hersenen waar de biologische klok van het lichaam zich bevindt. Door blootstelling aan intens licht wordt de biologische klok beïnvloedt. Het lichaam krijgt door het licht een duidelijk signaal dat de dag is begonnen. Hierdoor zullen belangrijke biologische processen in het lichaam weer aansluiting vinden op het normale 24-uurs 9
ritme. Ook blijkt blootstelling aan intens licht directe effecten op een aantal lichaamsprocessen te hebben, zoals de verhoging van alertheid en de onderdrukking van de aanmaak van het slaaphormoon melatonine. Zodra de aan-maak van melatonine is gestopt zal het lichaam andere activatiehormonen en neurotransmitters aanmaken om overdag normaal te kunnen presteren. Zoals het hoort. Voor een goed herstel van het dag- en nachtritme en de onderdrukking van melatonine adviseert men in het algemeen lichttherapie in de vroege ochtend toe te passen. Licht intensiteit en golflengte. Bij lichttherapie worden uw ogen blootgesteld intens licht, afkomstig van een speciale lamp. De intensiteit van licht drukt men uit in LUX. Artsen gingen er eerst van uit dat blootstelling van 10.000 LUX noodzakelijk was om het gewenste gunstige effect met lichttherapie te bereiken. Inmiddels is duidelijk aangetoond, dat de golflengte van het licht, ook belangrijke rol speelt. Licht is opgebouwd uit verschillende kleuren. Denk hierbij aan de regenboog. De fotocellen in het oog blijken met name gevoelig te zijn voor het blauwe licht in het totale lichtspectrum om melatonine effectief te kunnen onderdrukken. Nog steeds wordt er gebruik gemaakt van fluorescente lampen die niet het meest optimale lichtspectrum geven. Het gevolg is dat men vrij lang achter een lamp moet zitten om het beoogde resultaat te behalen. Soms wel 2 uur! Tegenwoordig wordt steeds meer gebruik gemaakt van LED-lampjes (Licht Emitterende Dioden). In tegenstelling tot fluorescente lampen kunnen LEDs geprogrammeerd' worden. Ze kunnen zo gemaakt worden dat het licht zich concentreert op een bepaalde golflengte. De gepatenteerde witte LEDs van de Litebook Elite lichttherapielamp concentreren zich op de meest effectieve golflengte van licht (blauw, 462 nanometer) om de biologische klok en aanmaak van melatonine op effectieve wijze te beïnvloeden. Deze hoge lichtefficiëntie uit zich in een korte dagelijkse behandelduur van slechts 15 tot 30 minuten (tot 60 centimeter afstand). Blue light hazard. Als de blauwe golflengte van licht het meest effectieve golflengte is, zou je ook blauwe LEDs kunnen gebruiken. Dat kan, maar men moet wel heel erg oppassen met blauwe LEDs. Bij het gebruik van blauw licht ALLEEN bestaat er een kans op oogschade. Het gevaar van het gebruik van blauw licht ALLEEN staat ook wel bekend als blue light hazard. De ogen zullen namelijk niet natuurlijk reageren bij blootstelling aan louter blauw licht. Normaliter zullen de 10
pupillen van de ogen als natuurlijke bescherming samenknijpen bij blootstelling aan intens licht. Bij blootstelling aan blauw licht ALLEEN, gebeurt dit niet. Om de ogen maximaal te beschermen, maakt de Litebook gebruik van speciale witte LEDlampjes. Het licht concentreert zich op het blauwe spectrum, maar de witte LEDs stralen óók andere kleuren uit. Hierdoor zullen de ogen natuurlijk reageren op het licht van de Litebook en kunt u op een veilige manier de voordelen van lichttherapie ervaren. Indicaties lichttherapie. Lichttherapie is effectief bij: Winterdepressie Winterdip Ploegendienstsyndroom (nachtdiensten) Jetlag Slaapproblemen Daarnaast wordt lichttherapie steeds vaker ingezet bij: Depressie Alzheimer Boulimia ADHD Parkinson Pre- en postnatale depressie Menopause Pre-menstrueel syndroom (PMS) Gewichtsafname Momenteel wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar het effect van lichttherapie bij deze ziektebeelden. De eerste onderzoeksresultaten zijn gunstig, maar aanvullend systematisch onderzoek is nodig om een valide wetenschappelijk uitspraak te doen. Winterdepressie. Een winterdepressie; in de zomer is er niets aan de hand, maar zodra de blaadjes in het najaar van de bomen beginnen te vallen laat het lichaam u in de steek. Moeheid, weinig energie, somberheid, een grote behoefte aan slapen, gewichtstoename door een toegenomen behoefte aan calorierijk voedsel zijn enkele kenmerkende symptomen van een winterdepressie (Seasonal Affective Disorder, 11
SAD). Voor veel mensen is dit een jaarlijks terugkomend fenomeen. Met lichttherapie is een winterdepressie goed te behandelen. Als de volgende symptomen u met name in het najaar en winter bekend voorkomen, is de kans aanwezig dat u een winterdepressie heeft: (Aanhoudende) vermoeidheid. Overmatige behoefte aan slaap. Somberheid, je depressief voelen. Concentratieproblemen. Veel slapen en toch niet uitgerust wakker worden. Prikkelbaar, agitatie. Toegenomen eetlust (m.n. koolhydraat voedsel als pasta, chocolade en snoep). Gewichtstoename, soms wel 4 tot 6 kilo. Verminderde behoefte aan intimiteit en sex. Passiviteit, apathie. Minder behoefte aan sociale contacten Het is kenmerkend aan een winterdepressie dat deze klachten in het voorjaar weer verdwijnen. Meer dan een 500.000 mensen in Nederland hebben jaarlijks last van een winterdepressie. Het aantal mensen met een subsyndromale winterdepressie is nog vele malen groter. Een subsyndromale winterdepressie noemt ook wel een winterdip of herfstblues. Niet alle symptomen van een winterdepressie zijn hierbij aanwezig, maar hebben wel een uitermate vervelende impact op uw psychische en/of lichamelijke welbevinden. Met name vermoeidheid is een klacht waar veel mensen in de winter over klagen. Een winterdip is dus een mildere vorm van een winterdepressie. Een winterdepressie komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Wetenschappers vermoeden dat een winterdepressie wordt veroorzaakt door een tekort aan licht, waardoor de biologische klok van het lichaam ontregeld raakt. Omdat de dagen korter en donkerder zijn loopt de biologische klok van het lichaam niet meer gelijk met de natuurlijke dag- en nachtritme. Het gevolg is dat een aantal biologische processen in het lichaam niet meer goed verlopen. Zo zal het lichaam bijvoorbeeld extra slaaphormoon produceren. Normaliter wordt de productie van dit slaaphormoon, melatonine, zodra u in de ochtend wakker wordt onder invloed van voldoende daglicht gestopt. In de winter gebeurt dit bij veel mensen niet, waardoor ze ook overdag dit slaaphormoon in het lichaam hebben. Dit hoort 12
uiteraard niet en zorgt voor een aanhoudend vermoeid gevoel, zelfs als men daarvoor wel 14 uur heeft geslapen. Er zijn ook wetenschappers die beweren dat de aanmaak van melatonine de productie van neurotransmitters en een bepaalde activatiehormonen overdag negatief beïnvloeden. Deze stoffen, zoals serotonine, noradrenaline, dopamine en cortisol hebben veel invloed op de stemming, eetlust, concentratievermogen en prestatievermogen. Wat wel onomstotelijk wetenschappelijk is aangetoond, dat een winterdepressie (winterdip) zeer goed te behandelen is met lichttherapie. Ploegendienst / Nachtdienst. We leven tegenwoordig in een 24-uurs economie. Ook in de nacht zijn veel mensen aan het werk. Dit kan grote gevolgen hebben voor hun veiligheid en gezondheid, omdat het lichaam niet gemaakt is om 's nachts langdurig actief te moeten zijn. Ernstige vermoeidheid en concentratieproblemen zijn veel voorkomende klachten bij mensen die 's nachts of op onregelmatige tijden werken. 's Nachts wil het lichaam rusten en zal dit duidelijk laten merken. Men noemt dit verschijnsel ook wel het ploegendienstsyndroom. De volgende klachten zijn een goede indicatie dat u gevolgen ondervindt van het ploegendienstsyndroom.u bent tijdens het werk niet of minder geconcentreerd, waardoor u gedachten regelmatig afdwalen. Hoofdpijn en buikklachten komen ook vaak voor. U voelt zich slaperig tijdens het werk en als u na afloop uiteindelijk in bed ligt heeft u moeite met het in slaap vallen en/of doorslapen. Ook kunt u het gevoel hebben dat u moeite heeft met helder nadenken. Je stemming wordt er uiteindelijk ook niet beter op. De verschijnselen kan je vergelijken met de klachten van een jetlag. Het ploegendienstsyndroom is niet alleen vervelend, maar kan ook erg gevaarlijk zijn. Als u door uw vermoeidheid even niet oplet kan een ongeluk zich snel voordoen. Klinisch onderzoek bevestigd dat u met het gebruik van lichttherapie de biologische klok goed kan afstemmen met de tijden dat je moet werken waardoor bovenstaande klachten aanzienlijk minder vaak meer voorkomen. Jetlag. Jetlag is de Engelse naam voor de verstoring van het waak-slaapritme. Jetlag treedt op als iemand in korte tijd, bijvoorbeeld per vliegtuig, naar een plaats op aarde reist, waar de plaatselijke tijd afwijkt van de plaats van vertrek. 13
Vermoeidheid, concentratieproblemen, weinig energie en moeite met slapen zijn typische klachten bij een jetlag, omdat je biologische klok niet gelijk loopt met de plaatselijke tijd. In het algemeen heeft het lichaam een dag per gepasseerde tijdzone nodig om te herstellen. Bij verre reizen kan het dus meer dan een week of zelfs langer duren voor het lichaam weer helemaal gewend is aan de nieuwe situatie. Leeftijd heeft invloed op een jetlag. Naarmate u ouder wordt zullen de symptomen van een jetlag meer impact hebben. Doorgaans hebben mensen meer last van een jetlag als zij naar het Oosten reizen dan dat naar het Westen. Vliegen van Noord naar Zuid en andersom heeft geen jetlag tot gevolg, aangezien dan geen tijdzone wordt gepasseerd. Een jetlag kan grote gevolgen hebben voor je vakantie-plezier. Ben je eindelijk op je vakantiebestemming, kan je er toch nog niet direct optimaal van genieten aangezien uw doodop bent. Ook die belangrijke zakenbespreking kan anders verlopen dan gepland vanwege de klachten met alle gevolgen van dien. Onderzoekers van het Amerikaanse ruimtevaartinstituut NASA hebben aangetoond dat je lichaam zich in twee dagen kan herstellen van een jetlag, wanneer je op bepaalde tijden wordt blootgesteld aan het juiste licht. Voorwaarde is wel dat je de beschikking hebt over een mobiel te gebruiken lichttherapieapparaat, aangezien je het licht ook op de plaats van bestemming moet gebruiken. De toepassing om met lichttherapie de klachten van een jetlag tegen te aan wordt momenteel veel toegepast door mensen die voor hun werk veel moeten reizen. Denk hierbij aan zakenmensen, piloten, stewardessen en topsporters. Zo hebben tijdens de Olympische Spelen 2008 in Peking meerdere Nederlandse sporters, dankbaar gebruik gemaakt van de mobiele Litebook Elite. Slaapproblemen. Naarmate u ouder wordt, kan het lichaam steeds meer moeite meer moeite de biologische klok van het lichaam onder controle te houden. Ook hormonale veranderingen in het lichaam, zoals bijvoorbeeld tijdens de overgang kunnen deze disbalans veroorzaken. Het slaap-waak ritme loopt dan niet meer gelijk aan het natuurlijke ritme van de dag. Het effect wordt vervolgens versterkt als u vanwege een hogere leeftijd ook nog minder buitenshuis komt en dus steeds minder wordt blootgesteld aan natuurlijk licht.door veranderingen in je biologische klok en geringe blootstelling aan het juiste licht ervaren veel ouderen slaapproblemen. Zij hebben de behoefte om overdag een dutje te doen. In de avond vallen zij eerder in slaap dan ze zouden willen, met als gevolg dat ze heel vroeg in de ochtend al klaar wakker zijn. Ook regelmatig s' nachts wakker worden en hierna 14
slecht weer kunnen inslapen, zijn typische klachten. Ook zijn er mensen die juist pas heel laat in de nacht in slaap kunnen vallen. Slaapproblemen door een verstoorde biologische klok zijn in te delen in twee categorieën: Delayed Sleep Phase Syndrome De biologische klok loopt achter op de natuurlijke klok. Deze mensen heben hierdoor moeite met inslapen en gaan hierdoor pas laat naar bed. Dit kan heel frusterend zijn, zeker als uw partner hier geen moeite mee heeft en in slaap valt zodra het hoofd het kussen raakt. De volgende dag kampt u met vermoeidheid, zeker als u dagelijks vroeg moet opstaan. Advanced Sleep Phase Syndrome De biologische klok loopt voor op de natuurlijke klok. Dit betekent dat het lichaam juist heel vroeg in de avond al gereed aan het maken is om te gaan slapen. Dit komt veel voor bij ouderen, die direct na het avondeten al op de bank of stoel in slaap vallen. De problemen ontstaan dan later die nacht als zij erg vroeg in de ochtend ontwaken. Vroeger dan zij zouden willen. Ook bij jongeren, met name in de pubertijd, kan de biologische klok in de war raken. In deze periode verschuift de ochtend-voorkeur naar een avond-voorkeur. Ook dit is een vorm van een Delayed Sleep Phase Syndrome. In de avond hebben ze juist veel energie, ze chatten op de computer tot laat in de avond met vriendjes en willen/kunnen simpelweg nog niet slapen, omdat het lichaam nog niet voldoende slaaphormoon heeft aangemaakt. Op zich geen ramp, maar het tijdig ontwaken om naar school te gaan brengt de nodige problemen met zich mee. Ze komen moeilijk uit bed, hebben moeite echt wakker te worden en zijn vaak chagrijnig in de ochtend. Pas tegen het middag uur zijn ze echt alert en kunnen zich weer goed concentreren op school. Veelal gaat dit ten koste van de schoolprestaties. Iedereen, jong of oud, kan profiteren van de gunstige effect van lichttherapie. Afhankelijk van het specifieke klachten kan het gebruik van de Litebook Elite op het juiste tijdstip het slaappatroon verbeteren Veiligheid en bijwerkingen. Lichttherapie is een effectieve en veilige behandeling, mits u een goede lichttherapielamp koopt, de gebruiksaanwijzingen en/of aanwijzingen van een behandelend arts goed opvolgt. Soms kunnen bij aanvang van de therapie lichte bijwerkingen optreden als hoofdpijn, vermoeide ogen of 15
misselijkheid. Meestal verdwijnen deze verschijnselen binnen enkele dagen. In uiterst zeldzame gevallen wordt een manie gemeld. Bij manische depressiviteit wordt het gebruik van lichttherapie dan ook niet aangeraden. Ook de combinatie van lichttherapie met lithium wordt afgeraden. Lichttherapie kan de werking van antidepressiva en antipsychotica versterken. Lichttherapie wordt regelmatig juist toegevoegd aan een behandeling met antidepressiva om dit effect te bereiken. Doe dit nooit zonder te overleggen met een arts. Mensen met een oogziekte (bijvoorbeeld maculadegeneratie) of die de laatste dertig dagen een laserbehandeling aan het oog hebben ondergaan, worden geadviseerd hun (oog)arts te raadplegen voordat men begint met lichttherapie. Ook bepaalde antibiotica kunnen uw ogen extra gevoelig maken voor UV-licht. (Overigens is het licht van de Litebook in zijn totaliteit UV-licht vrij). Bespreek voordat u met lichttherapie begint, altijd uw gezondheidsklachten met uw arts. Veiligheid. Lichtttherapie is een vrij onschuldige behandeling, mits u een goede en betrouwbare lichttherapielamp koopt en deze op de juiste manier gebruikt. Laat u uitgebreid informeren over de kwaliteiten van de lamp. U doet er verstandig aan een medisch gecertificeerde lamp te kopen. Dan weet u zeker dat de lamp voldoet aan bepaalde medische richtlijnen. U herkent de medische certificatie aan het CEteken gevolgd door een getal. Ontbreekt het getal, dan is de lamp niet medisch gecertificeerd. Pas op met lichttherapielampen die gebruik maken van alleen blauw licht. Bij het gebruik van alleen blauw licht (blauwe lampjes) bestaat er een kans op (blijvende) oogschade. Het gevaar van het gebruik van blauw licht ALLEEN staat ook wel bekend als blue light hazard'. De ogen reageren niet natuurlijk op blootstelling aan louter blauw licht. Normaliter zullen de pupillen van de ogen als natuurlijke bescherming samenknijpen bij blootstelling aan intens licht. Bij blootstelling aan blauw licht ALLEEN, gebeurt dit niet. Koop daarom een lichttherapielamp die gebruik maakt van wit licht. (Meer weten? Google 'Blue light hazard'). Bespreek voordat u met lichttherapie begint, altijd uw gezondheidsklachten met u arts. Als u een lichttherapie lamp voor thuisgebruik heeft gekocht, lees dan goed de gebruikershandleiding door. Thuis of in het ziekenhuis? Lichttherapie kan eenvoudig thuis en bij verschillende ziekenhuizen worden toegepast. Door het positieve effect van lichttherapie bieden tientallen ziekenhuizen en GGZ-instellingen in de het najaar en winter licht- 16
therapie aan. Voor de behandeling wordt gestart wordt u uitgenodigd voor een intake gesprek om uw klachten te bespreken. De behandeling bestaat doorgaans uit 5 tot 10 sessies op werkdagen. Hou er rekening mee dat u zich dagelijks in de ochtend moet melden bij de instelling tijdens deze periode. Na een intake gesprek wordt u in een kamertje achter een grote lichttherapielamp gezet. De behandeling met deze lampen duurt ongeveer 30 tot 60 minuten. Voordelen: Professionele begeleiding door een psychiater of psycholoog. Lichttherapie in het ziekenhuis wordt doorgaans vergoed door de verzekering. Nadelen: U moet in de gelegenheid zijn u dagelijks te laten behandelen gedurende 5 tot 10 dagen. Er moet in instelling zijn in uw regio die lichttherapie aanbiedt. Vroeg inschrijven is noodzakelijk vanwege mogelijke wachtlijsten. Een onderhoudsbehandeling in het ziekenhuis is veelal niet mogelijk. Thuisgebruik lichttherapie. Steeds meer mensen kopen een lichttherapielamp voor thuisgebruik, zeker nu er een handzame en mobiele lichttherapielamp te koop is. Met uw eigen lamp hoeft u de deur niet uit en kunt u zelf een goed moment uitkiezen om deze te gebruiken. Nadelen: Lichttherapie voor thuisgebruik wordt doorgaans niet vergoed. Geen begeleiding door een psychiater of psycholoog. Voordelen: Een lagere tijdsbelasting omdat u de deur niet uithoeft. Flexibel inzetbaar. U kunt de behandeling door de tijd zelf onderhouden. Ook andere gezinsleden kunnen de lamp veilig gebruiken Onderzoek. Er wordt veel onderzoek gedaan naar het effect van licht en lichttherapie bij verschillende ziektebeelden, omstandigheden en speciale groepen. Klik op het desbetreffende titel voor een beknopt overzicht van enkele wetenschappelijke publicaties alsmede de samenvatting. Let op! Het gaat hier om artikelen en onderzoeksresultaten zoals deze zijn gepubliceerd in wetenschappelijke bladen. De inhoud is moeilijk interpreteerbaar door leken. De weergave van 17
de titels en samenvattingen zijn dan ook met name hier geplaatst als naslagwerk voor artsen. Raadpleeg altijd eerst uw behandelend arts als u een behandeling met lichttherapie bij een bepaald klachtenpatroon of ziektebeeld overweegt. Het overzicht geeft slechts een beperkte weergave van beschikbare literatuur en publicaties en kan incompleet zijn. Ziektebeelden: Winterdepressie / Winterdip, Slaapstoornissen, Depressie Depressie tijdens zwangerschap, Boulimia, Jetlag, Alzheimer, Parkinson Premenstrueel Syndroom (PMS) / Menopauze, ADHD, Omstandigheden: Ploegendienst / nachtdienst, Jetlag. Speciale groepen: Ouderen, Jongeren / adolescenten, Licht en fysiologie: Hoe weet ik of mijn gezondheidsklachten duiden op een winterdepressie of winterdip? Kenmerkend aan een winterdepressie of winterdip is dat de klachten in het herfst- en winterseizoen duidelijk aanwezig zijn en in de late lente weer verdwijnen. Alleen een arts kan duidelijkheid geven over uw gezondheidsklachten. Kan ik lichttherapie combineren met antidepressiva? Lichttherapie kan de werking van antidepressiva beïnvloeden. Vaak wordt de werking hierdoor versterkt. Dit hoeft niet nadelig voor u te zijn. Veel artsen kiezen er zelfs bewust voor om lichttherapie te combineren met antidepressiva vanwege deze versterkende werking. Raadpleeg wel een arts voordat u lichttherapie in combinatie met een antidepressivum wilt gaan gebruiken. Is een zonnebank ook effectief?veel mensen voelen zich goed als zij onder de zonnebank zijn geweest. Dit komt door de warmte van de lampen en het feit dat onder invloed van UV-licht uw huid vitamine-d aanmaakt. Veelvuldig gebruik van een zonnebank is slecht voor uw huid, vanwege het UV-licht. Ook wordt vitamine- D snel afgebroken door het lichaam, waardoor het effect de volgende dag al is verdwenen. Een zonnebank heeft geen therapeutisch effect. Lichttherapie: Prozac uit het stopcontact. Nieuwe lichttherapielamp maakt toepassing eenvoudig In de zomer is er niets aan de hand, maar zodra de blaadjes aan de bomen beginnen te vallen laat het lichaam je in de steek. Moeheid, weinig energie, somberheid, een 18
grote behoefte aan slapen, gewichtstoename door een toegenomen behoefte aan calorierijk voedsel, zijn kenmerkende symptomen van de winterdip of winterdepressie. Lichttherapie gaat deze klachten op natuurlijke wijze tegen. Lichttherapie is nu zelfs helemaal hot, door de introductie van een snelle en handzame lichttherapielamp; de Litebook Elite. Miljoenen mensen in Nederland hebben jaarlijks last van de winterdip. Een winterdip is een mildere variant van een winterdepressie. Niet alle symptomen van een winterdepressie zijn aanwezig, maar zorgen wel voor veel ongemak. Door het te kort aan licht tijdens de donkere dagen, raakt de biologische klok van het lichaam van slag, waardoor o.a. het slaaphormoon melatonine ook overdag wordt aangemaakt. Ook de productie van serotonine raakt verstoord met alle gevolgen van dien. Effectief en natuurlijk. Lichttherapie herstelt de biologische klok van het lichaam. Via de ogen wordt een sterk signaal doorgegeven aan het deel van hersenen waar de biologische klok zich bevindt. De productie van melatonine wordt direct gestopt waardoor andere activatie- en energieprocessen op gang kunnen komen. Zoals het hoort. De effectiviteit van lichttherapie is duidelijk aangetoond. 1,2,3 Nederlandse medische richtlijnen adviseren lichttherapie dan ook als eerste keus behandeling bij winterdepressie. 4 Lichttherapie helpt ook bij bepaalde slaapproblemen, jetlag, nachtdiensten en wordt ook steeds vaker succesvol ingezet bij een gewone depressie, eetstoornissen, Alzheimer en ante-partum depressie. Lichttherapie kan het effect van een antidepressivum versterken. Veel artsen gebruiken dit in het voordeel aangezien de bijwerkingen van het antidepressivum niet toenemen bij deze combinatie. Toepassing niet altijd eenvoudig. Ondanks de hoge effectiviteit stuitte de toepasbaarheid van lichttherapie op veel problemen. Zo wordt lichttherapie aangeboden door diverse GGZ-instellingen. Niet iedereen is echter in staat om zich daar dagelijks in de vroege ochtend te melden voor een lichtbad. Ook aan het klassieke assortiment lampen voor thuisgebruik zijn nadelen verbonden. De efficiënte lichtopbrengst van deze grote lampen is doorgaans relatief laag, waardoor 1 Eastman CI et al. Arch Gen Psychiatry 1998;55(10):883 9 2 Lewy AJ et al. Ach Gen Psychiatry 1998;55(10):890 6 3 Golden RN et al. Am J Psychiatry 2005;162(4):656 62 4 Multidisciplinaire Richtlijnen Depressie 2005. Trimbos instituut 2005, Utrecht 19
men dagelijks een uur of langer achter de lamp moet zitten voor een gunstig resultaat. Litebook Elite brengt licht in duisternis. De introductie van een nieuwe kleine lichttherapielamp, de Litebook Elite, zorgt voor een revolutie in het gebruiksgemak. Het handzame formaat en de geïntegreerde oplaadbare accu zorgt er voor dat de lamp overal eenvoudig gebruikt kan worden. De medisch gecertificeerde Litebook maakt gebruik van speciale LED-technologie (Licht Emitterende Dioden). Deze lampjes zijn zo geprogrammeerd dat het licht zich concentreert op de meest effectieve golflengte van licht. 56 Hierdoor wordt de dagelijkse behandelduur teruggebracht naar slechts 15 tot 30 minuten op 60 cm afstand. De effectiviteit van de Litebook is bevestigd in een gecontroleerd wetenschappelijk onderzoek en heeft deels plaatsgevonden aan het Universitair Medisch Centrum Groningen. 7 De Litebook kost normaal 249,00. De Nederlandse distributeur, Goodlite, biedt een 60-dagen-tevredenheidsgarantie om de effectiviteit van de lamp te onderstrepen. Niet tevreden? Geld terug. Lezers van dit SFVR Bulletin kunnen bij Goodlite de Litebook bestellen met 20,00 korting. Neem hiervoor contact op met Goodlite: 020-4750296. Meer informatie over lichttherapie en de Litebook Elite vindt u op www.doehetlichtaan.nl 5 Brainard GC et al. J Neurosci 2001;21:6405 6412 6 Lockley RW et al. J Clin Endocrinol Metab 2003;88(9):4502 5 7 Desan PH et al. BMC Psychiatry 2007;7:38. 20