ALCOHOL EN JEUGD: GEBRUIK EN MISBRUIK IN GELDERLAND-MIDDEN www.vggm.nl
FACTSHEET ALCOHOL EN JEUGD: GEBRUIK EN MISBRUIK IN GELDERLAND-MIDDEN 2012 Colofon Josie Dezentjé, epidemioloog, VGGM Angela Vos, beleidsadviseur, VGGM Wim Heutz, arts MMA, RAV Gelderland-Midden, VGGM Noor Schröder, stafarts Jeugdgezondheidszorg, VGGM Henny Rexwinkel, epidemioloog, VGGM Carolijn Schuiling, arts Maatschappij en Gezondheid, VGGM Met medewerking van: T.D. van Mierlo, kinderarts, Ziekenhuis Gelderse Vallei A. Plaisier, kinderarts, Ziekenhuis Rijnstate M. Jurriens, Manager Preventie, IrisZorg H. Beurmanjer, onderzoeker, IrisZorg Oktober 2012 GGD Gelderland-Midden, Arnhem. Auteursrechten voorbehouden, overname van dit rapport (of gedeelten daarvan), is toegestaan mits de bron wordt vermeld. De GGD Gelderland-Midden is onderdeel van de Veiligheids- en Gezondheidsregio Gelderland- Midden (VGGM) het samenwerkingsverband van de 16 gemeenten in de regio Gelderland Midden. pagina 2
ALCOHOL EN JEUGD: GEBRUIK EN MISBRUIK Inleiding Alcohol is het meest gebruikte en meest geaccepteerde genotmiddel in Nederland. De werkzame stof in alcohol is ethanol, dat een verdovende werking heeft op de gebruiker. Het gebruik is sociaal en economisch diep in onze samenleving geworteld. Dit neemt niet weg dat overmatig gebruik riskant is en kan leiden tot psychische, fysieke en maatschappelijke schade. Dit geldt vooral ook voor jongeren, zij zijn nog volop in ontwikkeling en deze ontwikkeling kan gevaar lopen door overmatig alcoholgebruik. Er is veel medianieuws over de negatieve maatschappelijke gevolgen van overmatig alcoholgebruik in het gezin, in het verkeer en tijdens het uitgaan. Ook besteden de media veel aandacht aan het fenomeen 'comazuipers', jongeren, soms zelfs kinderen, die alcohol drinken tot ze er letterlijk bij neervallen. Deze media aandacht was voor een aantal gemeenten aanleiding om de GGD te vragen hoe groot de alcoholgerelateerde problemen in Gelderland- Midden zijn. Mede naar aanleiding van deze vragen verschijnt dit 2e factsheet over alcohol 1, gebaseerd op twee pijlers: 'Alcohol en gezondheid' en 'Alcohol en de maatschappij'. Landelijke cijfers zijn gecombineerd met regionale en lokale ziekenhuis-, ambulance- en politiecijfers. De cijfers uit de jeugdmonitor E-MOVO 2 zijn in kaart gebracht om in beeld te krijgen hoe onze jongeren omgaan met alcohol en op welke groepen eventuele interventies zich zouden moeten richten. Enkele kreten uit recente krantenkoppen en onderzoeken: 1 Het eerste factsheet over alcohol verscheen in het voorjaar van 2012 en gaf een beeld van het alcoholgebruik en de attitude van jongeren en opvoeders in de drie regio's die alcoholmatigingsprojecten uitvoeren. 2 E-MOVO: Gezondheidsonderzoek onder 2e en 4e klassers van het regulier voortgezet onderwijs in Gelderland en Overijssel. pagina 3
1. Alcohol: twee pijlers Gezondheidsprobleem Jongeren zijn volop in de groei en hun hersenen, maar ook andere organen, zijn extra vatbaar voor de schadelijke invloed van alcohol omdat hun lichaam kleiner en nog in ontwikkeling is. Regelmatig alcoholgebruik op jonge leeftijd, ook al is het maar een klein beetje per keer, kan de ontwikkeling van de hersenen belemmeren. Deze ontwikkelingsachterstand wordt nooit meer ingelopen en kan onder andere leiden tot verminderde prestaties op het gebied van leren, geheugen en zelfbeheersing. Daarmee kan alcoholgebruik dus ook leiden tot risicovol seksueel gedrag, agressief gedrag en ongevallen. Jongeren zijn minder goed in staat dan volwassenen om de negatieve effecten van alcohol te her- en onderkennen. Ze merken minder snel dat ze dronken zijn en worden minder geleidelijk dronken: waar volwassenen merken dat ze gaan waggelen en lispelen, kunnen jongeren zomaar opeens bewusteloos omvallen. Daarnaast is het deel van de hersenen dat impulscontrole en het nemen van verantwoordelijke beslissingen regelt bij jongeren nog niet volledig ontwikkeld. Hun kick-centrum heeft nog de overhand, waardoor zij meestal voor het plezier op de korte termijn kiezen. Maatschappelijk probleem Sociale normen lijken een belangrijke rol te spelen in het drankmisbruik van jongeren. Ouders, bijvoorbeeld, staan in Nederland vaker relatief onverschillig tegenover het drankgebruik van hun kroost. Maar ook de houding van vrienden en leraren, alcoholreclames en films hebben invloed op het drinkgedrag van jongeren. Zien drinken, doet drinken. Zeker als het drinken van een biertje of mojito als positief, trendy en gezellig wordt gepresenteerd. Maar de grens tussen 'gezelligheidsdrinken' en 'comazuipen' is bij jongeren soms heel dun. Comazuipen is daarmee niet alleen een probleem voor de slachtoffers en medici, maar ook voor ouders, leraren, politici, kortom de hele maatschappij. Volgens een voorzichtige schatting van KPMG uit 2001 bedragen de maatschappelijke kosten van overmatig alcoholgebruik jaarlijks 2,58 miljard. De opbrengst van de alcoholaccijnzen bedroeg in dat jaar 0,85 miljard. Jongeren hebben veel geld te besteden Economische aspecten In het schooljaar 2008/2009 besteedde een scholier gemiddeld 52 euro per maand aan alcohol. Jongens gaven er meer aan uit (61 euro) dan meisjes (39 euro). Hoe ouder de scholier, des te meer hij of zij aan drank uitgeeft. Het loopt op van 29 euro voor de jongere puber (12 t/m 14 jaar) naar 62 euro per maand voor de scholier van 17 en 18 jaar. Omgerekend geven Nederlandse jongeren per jaar ongeveer 8,3 miljoen euro aan alcohol uit. Bron: Onze kinderen en alcohol. Nico van der Lely, Mireille de Visser en Joke Ligterink. (oorspronkelijke bron: trimbos instituut) Beschikbaarheid alcohol ruim 61.000 vaste plaatsen vele evenementen van tijdelijke aard (bijv. braderieën, Koninginnedag) Jaarlijkse omzet alcoholhoudende dranken: 3,2 miljard in levensmiddelenwinkels en slijterijen 3,4 miljard (schatting) in de horeca Werkgelegenheid: Horeca: 300.000 werknemers Productiesector: 8.500 werknemers Slijterijsector 2.600 werknemers Bron: Hoofdlijnenbrief alcoholbeleid 20 nov. 07, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport pagina 4
Gezondheidsschade en maatschappelijke schade: Over alcoholafhankelijkheid bij jongeren zijn geen recente cijfers bekend. Oude cijfers geven aan dat alcoholafhankelijkheid in 1993 voorkwam bij ongeveer 0,33% van de jongeren in de leeftijdsgroep 13 tot en met 17 jaar. (2007 0,75% van de 18-65 jarigen) 1) Overmatig gebruik van alcohol veroorzaakt 4,5% van de ziektelast in Nederland. Dit is exclusief de ziektelast als gevolg van alcoholgerelateerde ongevallen 2) Landelijk klopten in 2010 ongeveer 400 jongeren onder de 20 jaar aan voor hulp bij de verslavingszorg 3) Het aantal kinderen en jongeren van 16 jaar of jonger dat in het ziekenhuis is opgenomen vanwege aan alcohol gerelateerde problematiek was 711 in 2008 1) Bijna één op vier daders van agressie in de privé-sfeer had ten tijde van de agressie alcohol gebruikt 2) Het ziekteverzuim van probleemdrinkers ligt 2 tot 6 keer hoger dan gemiddeld 2) Naar schatting is 25% van de verkeersdoden in Nederland het gevolg van alcoholgebruik 2) Veel geweldsdelicten gaan met alcohol gepaard 2) 5,2% van de burgers heeft overlast van dronken personen op straat 2) 1) www.nationaalkompas.nl 2) Hoofdlijnenbrief alcoholbeleid 20 nov. 07, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport 3) Tendens. Trends in Wonen, Werken en Middelengebruik Editie 2011-2012.IrisZorg. 2. Alcoholgebruik onder jongeren; hoe groot is het probleem? 2.1 Alcoholgebruik: de cijfers Volgens landelijke cijfers neemt het percentage 12-15-jarigen dat de afgelopen maand heeft gedronken af. Dit geldt niet voor de 16-jarigen. Dit heeft mogelijk te maken met de boodschap om voor het 16e levensjaar geen alcohol te drinken. De regionale cijfers uit E-MOVO 2011 laten hetzelfde beeld zien. Het recent alcoholgebruik bij tweedeklassers van het reguliere Voortgezet Onderwijs (VO) in Gelderland-Midden neemt meer af dan bij vierdeklassers van het VO: % 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 klas 2 VO klas 4 VO 2003 2007 2011 Figuur 1 Percentage jongeren dat in de afgelopen 4 weken alcohol heeft gedronken pagina 5
Dat jongeren recent alcohol hebben gedronken zegt nog niets over de hoeveelheid alcohol die ze tot zich namen. In 2009 had ruim een kwart van alle Nederlandse 12-16-jarigen in de afgelopen maand wel eens vijf of meer glazen alcohol per gelegenheid gedronken ( binge drinking ). Dit percentage (26%) is gedaald t.o.v. 2003 (36%). Uit E-MOVO 2011 blijkt ook een daling van het percentage binge drinkers in klas 2 en 4, maar vooral onder leerlingen uit klas 2: 60 50 % 40 30 20 10 2003 2007 2011 0 klas 2 VO klas 4 VO Figuur 2 Percentage jongeren dat in de afgelopen 4 weken aan binge drinking heeft gedaan Maar uit nadere analyse blijkt dat als je kijkt naar de Nederlandse scholieren die in de afgelopen maand gedronken hebben, ruim tweederde (67%) in die maand ook aan binge drinking deed. Dit betekent dat de jongeren die regelmatig drinken, veel drinken. Dit percentage is sinds 2003 niet veranderd. Uit E-MOVO 2011 blijkt wederom hetzelfde: onder de recente drinkers deed 65% van de jongeren ook aan binge drinking. Daarvan heeft 40% zelfs 2 of meer keer binge gedronken. En dit percentage is sinds 2003 niet veranderd: 2011 2007 2 of meer keer binge gedronken 1 keer binge gedronken 2003 0 10 20 30 40 50 % Figuur 3 Percentage recente drinkers onder scholieren dat in de afgelopen 4 weken 1 of meerdere keren aan binge drinking deed pagina 6
Op basis van voorgaande cijfers kunnen we concluderen dat het aantal jongeren dat alcohol drinkt over de hele linie is afgenomen maar dat er een groep 'notoire' drinkers is waaronder de hoeveelheid alcohol die wordt geconsumeerd niet afneemt. 2.2 Uitgaan Uit het uitgaan & middelen-onderzoek blijkt dat de maandprevalentie van alcoholgebruik onder uitgaande jongeren 90% is. Dit komt overeen met landelijke cijfers. Dit betekent dat onder uitgaande jongeren het percentage actuele drinkers veel hoger is dan het gemiddelde van jongeren in het reguliere onderwijs 3. 2.3 Alcohol en ouders Ouders kunnen het drinkgedrag van hun kind op verschillende manieren beïnvloeden. Uit onderzoek onder jongeren blijkt dat ouders hun invloed op het drinkgedrag van hun kind onderschatten. Duidelijke regels stellen over het alcoholgebruik werkt. Daarnaast hebben ouders ook invloed door het goede voorbeeld te geven. Als zij zelf matig zijn met alcohol en niet te vaak alcohol drinken waar hun kind bij is, leren jongeren dat alcohol drinken niet vanzelfsprekend is. Van de leerlingen die alcohol drinken zegt een grote groep (52%) dat hun ouders dit goed vinden of hun ouders zeggen er niets van. Ten opzichte van 2007 is dit percentage gedaald met 11%. Deze daling lijkt wat minder onder ouders van VMBO leerlingen. 100 90 80 70 % 60 50 40 30 20 10 2003 2007 2011 0 Totaal Klas 2 Klas 4 Vmbo Havo/vwo Jongens Meisjes Figuur 4 Percentage drinkers waarvan de ouders het alcoholgebruik goed vindt of er niets van zegt 3. Gezondheids- en maatschappelijk probleem: de cijfers Alcoholproblematiek wordt slecht en laat herkend, zowel door de omgeving als door professionals. Gemiddeld signaleren huisartsen maar 10 tot 30% van de patiënten met een alcoholprobleem. Bovendien onderschatten mensen met een alcoholprobleem de risico s of spelen gevoelens van schaamte een rol waardoor zij minder geneigd zijn hulp te zoeken. Een groot deel van de mensen met een alcoholprobleem komt daarom niet in contact met de hulpverlening 4. Bijna 90% van de kosten van zorg voor afhankelijkheid van alcohol en drugs gaat naar de geestelijke gezondheidszorg. Op ruime afstand volgt ziekenhuiszorg (4,7%). 3 Tendens. Trends in wonen, werken en middelengebruik. Iriszorg, editie 2011/2012 4 www.nationaalkompas.nl pagina 7
In dit hoofdstuk volgt een aantal cijfers dat inzicht geeft in de mate van hulpverlening, zorg en openbare orde en veiligheid in relatie tot alcohol. De belangrijkste regionale bronnen die hiervoor zijn gebruikt, zijn ziekenhuisregistraties, ambulance ritregistraties, het politieregistratiesysteem van een aantal gemeenten in Gelderland-Midden en gegevens van de verslavingszorg. 3.1 Ziekenhuisregistraties Steeds meer registraties maar het blijft het topje van de ijsberg Het aantal minderjarige jongeren dat met een alcoholintoxicatie (alcoholvergiftiging) door een kinderarts in een Nederlands ziekenhuis is behandeld stijgt 5 : Tabel 1 Aantal meldingen alcoholintoxicatie bij minderjarige jongeren in Nederlands ziekenhuis 2007 2008 2009 2010 2011 Aantal meldingen 297 337 500 684 762 Stijging t.o.v. voorgaand jaar - 13% 48% 37% 12% 900 800 700 600 Aantal 500 400 300 200 100 0 jaar 2007 jaar 2008 jaar 2009 jaar 2010 jaar 2011 Figuur 5 Aantal meldingen alcoholintoxicatie bij minderjarige jongeren in Nederlands ziekenhuis In 2007 zijn 297 intoxicaties gemeld, in 2008 waren dat er 337, in 2009 betrof het 500 kinderen en in 2010 is het aantal meldingen opnieuw gestegen tot 684. In 2011 is het aantal 'comazuipers' onder jongeren opnieuw toegenomen. Over 2011 6 noteerden kinderartsen 762 gevallen van acute alcoholvergiftiging. In bovenstaande tabel is vermeld met welk percentage het aantal meldingen van intoxicaties elk jaar is gestegen t.o.v. het voorgaande jaar. In 2010 is 5 Alcoholintoxicaties bij jongeren in Nederland. Een onderzoek bij kinderafdelingen in Nederlandse ziekenhuizen. Cijfers van 2007, 2008, 2009 en 2010. STAP Nederlands instituut voor alcoholbeleid, de Universiteit Twente, de Reinier de Graaf Groep te Delft, TNO en het Nederlands Signaleringscentrum Kindergeneeskunde (NSCK). 6 Vanaf dit jaar werd het onderzoek gecontinueerd met een nieuwe versie van de vragenlijst. pagina 8
het aantal jongeren met een alcoholintoxicatie maar liefst 2,3 keer zo hoog als het aantal in 2007 (een stijging van 130%). Harde conclusies verbinden aan de absolute aantallen en de stijging over de jaren is niet mogelijk. Vermoedelijk is het probleem veel groter dan we nu in beeld hebben, omdat niet alle gevallen worden betrokken in dit onderzoek. Jongeren die buiten het ziekenhuis door een huisarts worden behandeld of in het ziekenhuis door een reguliere arts worden bijvoorbeeld niet meegeteld. Daarnaast kan de toenemende aandacht in de media er juist voor gezorgd hebben dat jongeren met een alcoholintoxicatie het ziekenhuis meer bezoeken. De cijfers geven wel de context van de problematiek aan. Achtergrondkenmerken jongeren Er zijn ongeveer evenveel jongen als meisjes met een alcoholintoxicatie in het ziekenhuis behandeld. Gemiddeld zijn ze iets ouder dan 15 jaar. De jongste zijn 12 jaar oud (maar in 2008 werd er zelfs een kind van 11 opgenomen) en de oudsten 17 jaar. Over het algemeen belanden 'gemiddelde' Nederlandse jongeren met een alcoholintoxicatie in het ziekenhuis. Het opleidingsniveau van de jongeren is een goede afspiegeling van het opleidingsniveau van de Nederlandse jeugd 7 : 16% 18% 43% VMBO HAVO VWO anders 23% Figuur 6 Opleidingsniveau van jongeren die zijn behandeld voor alcoholintoxicatie in een Nederlands ziekenhuis in 2010 Het zijn dus niet alleen 'probleemjongeren' die met een intoxicatie in het ziekenhuis belanden. Opvallend is dat het bijna altijd jongeren zijn uit een traditioneel tweeouder gezin met een Nederlandse achtergrond. Het lijkt een autochtoon probleem. Drankgebruik Het drankgebruik dat heeft geleid tot een opname in het ziekenhuis is bijna altijd- gebeurd in het bijzijn van vrienden. Vaak wordt de alcohol verkregen via vrienden; ongeveer een derde van de geconsumeerde alcohol is afkomstig van een commerciële verstrekker (horeca, supermarkt, slijterij): 7 CBS Jaarboek onderwijs in cijfers 2007. Voorburg, Centraal Bureau voor de Statistiek. pagina 9
7% 11% 20% 4% 9% 49% Thuis Via vrienden Supermarkt Slijterij Horeca Anders Figuur 7 Herkomst alcohol in 2010 Voor het kopen van wijn en bier moet de aankoper 16 jaar of ouder zijn, sterke drank mag je vanaf 18 jaar aanschaffen. Uit ander onderzoek 8 blijkt overigens ook dat het kopen van alcohol door minderjarige jongeren 'kinderspel en minutenwerk' is. Verkopers houden zich slecht aan de wettelijke leeftijdsgrens voor de verkoop van alcoholhoudende drank. Voordat de jongeren met een alcoholintoxicatie door een kinderarts in een Nederlands ziekenhuis zijn behandeld consumeerden ze de alcohol in de meeste gevallen thuis bij derden, hieronder vallen ook de private gelegenheden 'hokken en keten': Anders Vakantie Commerciële gelegenheid Openbare gelegenheid School (feest) Werk Straat Thuis bij derden Zelfstandig huis Ouderlijk huis 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Figuur 8 Plaats van alcoholinname in 2010 8 Van Hoof, J. J., Gosselt, J. F. & Baas, N. (2011). Beschikbaarheid van alcohol voor jongeren onder de 16. Minutenwerk. Enschede: Universiteit Twente. pagina 10
Eigenschappen intoxicatie en behandeling Uit de gemeten bloedalcoholgehaltes van de opgenomen kinderen en jongeren blijkt dat er meestal veel alcohol is gedronken. Het gemiddelde alcoholpromillage (ethanolspiegel) bedraagt 1,8. Het bloedalcoholgehalte (promillage) hangt af van de hoeveelheid alcohol, de snelheid van drinken en het lichaamsgewicht. Bij jongeren van 11 jaar kan dat promillage al bereikt worden na het in korte tijd drinken van 6 standaardglazen alcohol of meer. Bij jongeren van 15 jaar en ouder kan dat promillage al ruimschoots worden bereikt na het drinken in korte tijd van 10 glazen of meer. De meeste jongeren die in het ziekenhuis komen zijn buiten bewustzijn (zogenoemde 'alcoholcoma'). In onderstaande figuur is de hoofdreden van opname weergegeven: 4% 9% 1% Verminderd bewustzijn Agressie Ongeval Anders 86% Figuur 9 Hoofdreden van opname in 2010 De jongeren zijn gemiddeld ongeveer 3 uur buiten bewustzijn, oplopend tot gevallen van 48 uur. Ongeveer 10% van de jongeren wordt op de Intensive care behandeld, de overigen op een reguliere afdeling. Het is meestal noodzakelijk om 1 of meer dagen in het ziekenhuis te blijven. Bij ruim 85% van de jongeren wordt een infuus aangelegd. Regionale cijfers Voor Gelderland-Midden kunnen we beschikken over de gegevens van de regionale ziekenhuizen, Rijnstate en Gelderse Vallei. De registratie is niet uniform maar geeft het volgende beeld: Tabel 2 Aantal alcoholintoxicaties bij jongeren < 18 jaar 2010 2011 2012 (tot 1 juni) Ziekenhuis Gelderse Vallei 21 22 12 Ziekenhuis Rijnstate 23 19 pagina 11
In het jaar 2011 zijn 23 alcohol intoxicaties geregistreerd op de spoedeisende hulp in ziekenhuis Rijnstate. In de eerste 5 maanden van 2012 gaat het om 19 intoxicaties. 30 25 20 Aantal 15 10 2011 1ste 5 mnd 2012 5 0 Ziekenhuis Rijnstate Figuur 10 Aantal alcoholintoxicaties bij kinderen < 18 jaar De betrokken kinderen zijn naar alle waarschijnlijkheid tussen de 14 tot 18 jaar. Het bewustzijn van deze kinderen varieert van duidelijk verlaagd tot echt comateus. Op de spoedeisende hulp in het ziekenhuis Gelderse Vallei zijn in 2010 21 en in 2011 22 alcohol intoxicaties geregistreerd: 30 25 Aantal 20 15 10 2010 2011 5 0 Ziekenhuis Gelderse Vallei Figuur 11 Alcoholintoxicaties bij kinderen < 18 jaar Hier gaat het om kinderen tussen de 14 tot 18 jaar. In de afgelopen 3 jaar is 2 keer een kind geregistreerd die vaker dan 1 keer met een intoxicatie binnenkwam. In onderstaande figuur is de gemeente weergegeven waar de jongere woont ten tijde van de behandeling voor alcohol intoxicatie in het ziekenhuis Gelderse Vallei. De meeste jongeren die niet in de regio Gelderland-Midden wonen, komen uit de gemeente Veenendaal. pagina 12
Ede Barneveld Scherpenzeel Nijkerk 2011 2010 Wageningen Renkum Buiten de regio Gelderland-Midden 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Aantal Figuur 12 Aantal alcoholintoxicaties bij kinderen < 18 jaar in het ziekenhuis Gelderse Vallei uitgesplitst naar gemeenten 3.2 Ambulance regio Gelderland-Midden Ambulance zorg wordt ingezet op basis van 112 meldingen en meldingen van zorgverleners. Bij een melding wordt op basis van de inhoud van de melding een ambulance gestuurd. De urgentie van de ambulancezorg wordt bepaald door de problematiek en de ernst. Bij potentieel levensbedreigende situaties wordt een A1 urgentie aan de inzet gegeven waarbij de ambulance binnen 15 minuten ter plaatse moet zijn. Bij ernstige maar niet levensbedreigende situaties is er sprake van een A2 inzet (binnen 30 minuten ter plaatse). Het ambulance team constateert ter plekke wat de oorzaak is,stabiliseert zo nodig, behandelt en vervoert de patiënt naar het ziekenhuis. Deze inzetten worden ook geregistreerd. Ten aanzien van alcohol gerelateerde problematiek met en zonder eventuele trauma s zijn in het jaar 2011 84 kinderen in de leeftijd van 14 t/m 18 jaar op basis van een 112-melding met als primaire (hoofd) oorzaak alcohol intoxicatie door de ambulance Gelderland-Midden gezien. Van deze 84 kinderen kwamen 80 kinderen uit één van de 16 gemeenten van de regio Gelderland-Midden, zie figuur 13. Hiervan is 46% een jongen en 54% een meisje. Zevenaar Westervoort Wageningen Scherpenzeel Rozendaal Rijnwaarden Rheden Renkum Overbetuwe Nijkerk Lingewaard Ede Duiven Doesburg Barneveld Arnhem 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Aantal Figuur 13 Aantal 14 t/m 18-jarigen gezien in 2011 door de ambulance in de regio Gelderland-Midden pagina 13
In onderstaande figuur zijn de locaties weergegeven waarnaar de 14 t/m 18 jarigen zijn gegaan/gebracht. De helft van het aantal jongeren kon na de behandeling naar huis en bijna de helft van het aantal jongeren ging naar het ziekenhuis. Huisartsenpost Huisarts Ziekenhuis Meander Lichtenberg (Amersfoort) Ziekenhuis Gelderse Vallei Ziekenhuis Rijnstate Huis 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Aantal Figuur 14 Aantal 14 t/m 18-jarigen verdeeld naar locaties waar ze naar toe zijn gegaan/gebracht Zo op het eerste gezicht lijkt het dat in het ziekenhuis Gelderse Vallei meer dan de helft van de jongeren door zelfverwijzing naar de spoedeisende hulp is gegaan: 30 25 Aantal 20 15 10 Ambulance Registratie alcoholintoxicatie Ziekenhuis 5 0 Ziekenhuis Rijnstate Ziekenhuis Gelderse Vallei Figuur 15 Aantal alcoholintoxicaties en aantal jongeren die door ambulance met een primaire oorzaak alcohol naar het ziekenhuis zijn gegaan/gebracht Naar de mening van de kinderarts is het percentage zelfverwijzers echter laag. Het is waarschijnlijker dat een ambulance het lichamelijk trauma als hoofdreden van het vervoer naar het ziekenhuis registreert terwijl het ziekenhuis ook apart op overmatig alcoholgebruik registreert. Dit is niet met zekerheid te zeggen door de nog niet uniforme registratie van de ambulance en het ziekenhuis. Daarnaast is de kans groot dat ambulances van met name de pagina 14
Regionale Ambulance Voorziening Utrecht (RAVU) ook jongeren naar de spoedeisende hulp in het ziekenhuis Gelderse Vallei hebben gebracht. 3.3 Politieregistratie In het politieregistratiesysteem Basis Voorzienings- & handhavingssysteem (BHV) zijn in 2010 in de gemeenten Ede, Wageningen, Barneveld, Scherpenzeel en Nijkerk 747 alcohol gerelateerde incidenten zoals auto ongelukken, geweld en overlast op straat en huiselijk geweld in de doelgroepen tot 25 jaar 21% geregistreerd 9. Dit is 9% van alle type registraties waarbij jongeren tot 25 jaar betrokken bij zijn. Deze cijfers zijn een onderschatting, omdat tot de 16 politie jaar alleen ingrijpt bij een stafbaar feit. 26% 16 en 17 jaar In de doelgroep 76% 17 tot 25 jaar zijn de meeste alcohol gerelateerde incidenten geregistreerd: 18 tot 25 jaar 21% 76% 26% tot 16 jaar 16 en 17 jaar 18 tot 25 jaar Figuur 16 Alcoholgerelateerde incidenten over leeftijd Bij 93% van de alcohol gerelateerde incidenten zijn mannen betrokken, bij 50% vrouwen: alleen mannen 43% 50% alleen vrouwen 7% mannen en vrouwen Figuur 17 Alcoholgerelateerde incidenten over geslacht Meer dan de helft van de alcoholgerelateerde incidenten heeft te maken met agressief gedrag, zoals ruzie, mishandeling en overlast: 9 Registratie onderzoek Alcoholgerelateerde incidenten. Jongeren t/m 24 jaar in de Food Valley regio. STAP Nederlands instituut voor alcoholbeleid. pagina 15
36% 7% 17% 2% 8% 8% inbraak of diefstal overval met geweld vernieling verkeer ruzie of overlast mishandeling 22% overig Figuur 18 Type alcoholgerelateerde incidenten 3.4 Verslavingszorg Alcohol blijft verantwoordelijk voor de grootste groep hulpvragen in de verslavingszorg. Alcoholproblemen die tot een hulpvraag leiden bij de verslavingszorg komt in de groep jongeren relatief beperkt voor. Het aandeel jongeren onder de 25 jaar bedraagt 4,8%. Beneden de 20 jaar meldden zich in 2011 530 jongeren met een alcoholhulpvraag. Dit bedroeg in 2010 nog 450. Er is dus wel sprake van een stijging. In deze cijfers zijn niet de cijfers verwerkt van de speciale opvang van de eerste hulp bij ziekenhuizen voor comazuipers 10 Regionale cijfers IrisZorg 11 Het werkgebied van IrisZorg bevindt zich voornamelijk in Gelderland, maar strekt zich uit tot in Flevoland, Overijssel en een puntje van Limburg. De hele regio Gelderland-Midden valt binnen het werkgebied van IrisZorg. Jongeren zijn een zeer kleine groep van het aantal cliënten binnen IrisZorg met een primair alcoholprobleem. In de twee leeftijdscategorieën tot 18 jaar en 18 t/m 29 jaar blijft het aantal cliënten met een primair alcoholprobleem stabiel in de periode 2006-2011: 300 250 200 150 Tot 18 jaar 18 t/m29 jaar 100 50 0 Figuur 19 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Aantal iriszorg cliënten t/m 29 jaar met een primair alcoholprobleem 10 Kerncijfers Verslavingszorg 2011. Stichting Informatie Voorziening Zorg 11 Tendens. Trends in wonen, werken en middelengebruik. IrisZorg, 2011/2012 pagina 16
Deze cijfers vormen een onderrapportage van het werkelijke aantal probleemgebruikers dat zich meldt bij IrisZorg omdat hierbij alleen naar primaire verslavingsproblematiek wordt gekeken. Wanneer secundaire middelenproblematiek wordt meegewogen zullen de aantallen hoger uitvallen. 4. Alcohol; wie zijn de risicogroepen? Het ontstaan van verslaving aan alcohol hangt samen met een combinatie van biologische, psychologische en sociaal-culturele factoren. Alcoholafhankelijkheid op jonge leeftijd wordt voor het grootste deel bepaald door genetische factoren. Ook opvoedingsfactoren spelen een rol. Het temperament van verslaafde ouders wordt in veel gevallen overgedragen op de kinderen en heeft vaak een negatieve invloed op het klimaat in het gezin. Daarnaast spelen de volgende kenmerken een rol bij het ontwikkelen van alcoholafhankelijkheid of -misbruik: Geslacht Volwassenen die meer drinken dan de gangbare richtlijn voor verantwoord alcoholgebruik lopen een sterk verhoogde kans om alcoholmisbruik en afhankelijkheid te ontwikkelen. Mannen hebben een hoger risico op het ontwikkelen van alcoholmisbruik dan vrouwen. Dit geldt overigens sterker voor misbruik dan voor afhankelijkheid. Schoolniveau Scholieren van 12-16 jaar met een lager schoolniveau drinken vaker en meer dan scholieren met een hoger schoolniveau. Het aandeel recente drinkers is hoger en ook doen de recente drinkers met een lager schoolniveau vaker aan binge drinken dan recente drinkers met een hoger schoolniveau. Scholieren van het vmbo die recent gedronken hebben, drinken ook vaker meer dan 10 glazen op een weekenddag, vergeleken met vwo-scholieren. Overige kenmerken en relaties Bij personen die behoren tot een eenoudergezin, die alleen wonen, die bij hun ouder(s) wonen of die met anderen wonen, komen misbruik en afhankelijkheid van alcohol vaker voor dan onder personen die met een partner wonen. Er is bij jongeren een duidelijk verband tussen alcohol drinken, roken en cannabis gebruik. Mensen met depressie en stemmingsstoornissen hebben meer kans om een hoog alcoholgebruik of alcoholafhankelijkheid te ontwikkelen. Andersom geldt hetzelfde: mensen met een hoog alcoholgebruik en mensen met alcoholafhankelijkheid hebben meer risico op deze psychische stoornissen. pagina 17
5. Alcoholpreventie Alcoholpreventie heeft als doel verantwoord alcoholgebruik te stimuleren en de schadelijke gevolgen van alcoholgebruik te voorkómen. De effectiviteit van beschikbare interventies verschilt per methode, maar interventies blijken het meest effectief wanneer tegelijkertijd verschillende preventiemethoden worden ingezet, zoals voorlichting, wetgeving, zelfregulering door de branche, hulpverlening en accijnsheffing. Alcoholpreventie vergt daarom een integrale aanpak vanuit verschillende overheden: Het ministerie van VWS is verantwoordelijk voor het alcohol(matigings)beleid en heeft samen met het ministerie van Justitie een wet- en regelgevende rol. Het beleid en de wet- en regelgeving op het gebied van alcohol en verkeer valt onder het ministerie van Verkeer en Waterstaat en het ministerie van Financiën is belast met de accijnsheffing op alcoholhoudende drank. Het landelijke alcoholbeleid wordt in de praktijk concreet vormgegeven door gemeenten. Verschillende landelijke organisaties, zoals het Trimbos-instituut, VVN en STAP zijn actief op het terrein van voorlichting. Iedere organisatie heeft een eigen aanpak, doelgroep en setting. Gemeenten initiëren alcoholmatigingsprojecten, in samenwerking met instellingen voor verslavingszorg en de GGD. Hierin wordt meestal samengewerkt met scholen, verenigingen en ondernemers. 5.1 Alcoholpreventie in Gelderland-Midden In de regio Gelderland-Midden worden drie alcoholmatigingsprojecten uitgevoerd: - 'Jongeren, alcohol en drugs: niet te jong, niet te veel, niet te vaak' (Duiven, Lingewaard, Overbetuwe, Rijnwaarden, Westervoort en Zevenaar, gestart in 2008). - 'Fris Valley' (Barneveld, Ede, Nijkerk, Scherpenzeel en Wageningen en vier Utrechtse gemeenten, sinds 2009). - 'Jeugd en Alcohol' (Arnhem, Doesburg, Rheden, Renkum en Rozendaal, gestart eind 2010). Fris Valley gaat ook de komende jaren door als alcoholproject. 'Jongeren, alcohol en drugs' gaat niet meer door als project maar wordt ingebed in gemeentelijk beleid. De wijze waarop 'Jeugd en Alcohol' doorgaat wordt nog bekeken. In onderstaande figuur is de procentuele verandering 2011 versus 2007 weergegeven: Jongeren, alcohol en drugs Fris Valley Ouders vinden alcoholgebruik goed of zeggen niets Binge drinker (5 of meer glazen per keer) Afgelopen 4 weken alcohol gedronken Jeugd en alcohol -25-20 -15-10 -5 0 Figuur 20 Procentuele verandering 2011 versus 2007 pagina 18
Uit deze figuur blijkt dat in de regio's waar de alcoholmatigingsprojecten al langer lopen het alcoholgebruik méér is afgenomen dan in de regio die later is gestart 12. In de eerste twee regio's is het percentage leerlingen dat in de afgelopen 4 weken alcohol heeft gedronken tussen 2007 en 2011 gedaald met 20%. In de gemeenten van 'Jongeren, alcohol en drugs' is dit percentage lager, 14%. Het binge drinken is in de 'Fris Valley' regio met 21% gedaald, in de 'Jongeren alcohol en drugs' regio met bijna een kwart en in de regio 'Jongeren en Alcohol' is de afname minder, 13%. De acceptatie van het alcoholgebruik van jongeren door ouders is in alle regio's ongeveer in gelijke mate afgenomen. 5.2 Advies Praktijkervaringen en wetenschappelijke inzichten wijzen uit dat het meeste effect van alcoholpreventie valt te verwachten van een basispakket dat bestaat uit een mix van interventies en maatregelen op het gebied van: - Het verlagen van de beschikbaarheid van alcohol (door beperken van verkooppunten en openingstijden met name op scholen en tijdens evenementen); - Het uitoefenen van controle door leeftijdsgrenzen voor alcoholaankoop na te leven en regels voor dóórschenken en openbare dronkenschap te handhaven; - Maatschappelijke normen beïnvloeden door risico's van alcoholgebruik continu in alle relevante gemeentelijke sectoren, organisaties en media onder de aandacht te brengen en normen in de omgeving te beïnvloeden door verspreiden van basisinformatie over de risico's van alcoholgebruik. Alcoholpreventie rust op vijf pijlers 13 en wordt uitgevoerd op verschillende niveaus van preventie. Hierna beschrijven we kort deze niveaus en adviseren we over de aanpak op ieder niveau, in het licht van de bestaande alcoholmatigingsprojecten. Universele preventie Gericht op de algemene bevolking of subgroepen zonder alcoholproblemen (waaronder wet- en regelgeving en (massamediale) voorlichting). Wet- en regelgeving; wijziging drank- en horecawet Van alle maatregelen en interventies ter bestrijding van schadelijk alcoholgebruik is wet- en regelgeving het meest effectief. Het blijkt dat het instellen of verhogen van de minimumleeftijd om alcohol te kopen, leidt tot een afname in alcoholconsumptie door jongeren. Ook een afname van het aantal verkooplocaties lijkt gepaard te gaan met een afname in alcoholconsumptie. Het verlengen van openingstijden in de horeca leidt tot meer alcoholgerelateerde incidenten. Het Kabinet wil met de wijziging van de Drank- en Horecawet (DHW) bewerkstelligen dat de regelgeving en de handhaving minder complex wordt en daarmee doeltreffender. Concreet betekent dit dat gemeenten vanaf 1 januari 2014 moeten beschikken over een Dranken horecawetverordening. De voorbereidingen hierop zijn in volle gang. Het themadeel 'Alcohol' uit de 'Handreiking gezonde gemeente' is helemaal aangepast aan de nieuwe DHW en bevat een uitgebreid pakket aan ondersteuningsmiddelen voor gemeenten bij de invoering van de DHW. Wij adviseren de gemeenten om deze informatie vooral te gebruiken (voor zover dat niet gebeurt). 12 Een uitgebreide versie van deze informatie staat in het eerste factsheet Alcohol dat de GGD Gelderland-Midden in maart 2011 aan de gemeenten heeft verspreid. 13 1. Omgeving, 2. Regelgeving en handhaving, 3. Voorlichting, 4 en 5. Signalering en ondersteuning (Handreiking Gezonde Gemeente, Centrum Gezond Leven, RIVM. www.loketgezondleven.nl ) pagina 19
Omgeving De drie alcoholmatigingsprojecten richten zich in meer of mindere mate op de omgeving van de jongere. Met name de ouders van jongeren worden goed bereikt, via school, via voorlichtingen en waarschijnlijk ondersteund doordat er via de media veel aandacht is voor de risico's van alcoholgebruik bij jongeren. Ons advies is om deze lijn vooral door te zetten. De jongeren zélf ervaren alcoholgebruik immers vaak niet als een probleem, het zijn de opvoeders die grenzen moeten stellen en bewaken. Gemeenten kunnen ook denken aan het stellen van zichtbare normen in de omgeving, bijvoorbeeld door geen alcoholreclame in bushokjes toe te staan. Voorlichting en educatie Binnen dit terrein zijn drie doelen te onderscheiden: Doel 1: vergroten van kennis en bewustwording van de risico's. Doel 2: vergroten van kennis over beleidsmaatregelen. Doel 3: resultaten van het gevoerde beleid bekend maken. Doel 1 en 2 zijn over het algemeen goed uitgewerkt in het gemeentelijk beleid. Zo worden scholen bezocht met voorlichtingsactiviteiten en zijn er informatie avonden voor ouders en docenten. Zo krijgen 1e jaarsleerlingen van de VO-scholen in de Fris Valley regio de komende projectperiode voorlichting over alcoholgebruik, net als hun ouders. Goede voorbeelden van activiteiten die de kennis over beleidsmaatregelen vergroten zijn 'Barcode' en 'Instructie Verantwoord Alcoholgebruik'. Deze activiteiten worden in vrijwel de hele regio aangeboden. We adviseren de gemeenten wel, ook in het licht van de evaluatie van het lokaal gezondheidsbeleid, om de verschillende interventies te (laten) evalueren op bereik van de doelgroep. Dus niet alleen op het aantal deelnemers maar ook op de kenmerken van de bezoekers. Is dit de doelgroep die de gemeente voor ogen had en zo nee, hoe kan deze dan wel worden bereikt? Dit kan alleen als bij aanvang van een project SMART doelstellingen worden geformuleerd, ook op achtergrondkenmerken van de doelgroep. Ook voor het laatste doel is de gemeentelijke regierol van essentieel belang. Het gaat hier niet alleen om het delen en vieren van successen, het bekendmaken van de effecten van het beleid draagt ook bij aan de voorlichting en educatie over alcoholgebruik. In de Handreiking Gezonde Gemeente staan goede voorbeelden beschreven. Selectieve preventie Gericht op risicogroepen die een vergrote kans lopen op drankproblemen/ overmatig alcoholgebruik (waaronder peer-educatie, voorlichting in uitgaanssetting en websites). Zoals uit het factsheet blijkt neemt het alcoholgebruik en het bingedrinken weliswaar af, maar niet onder alle groepen jongeren. Onder de recente drinkers neemt het bingedrinken niet af. Deze groep vinden we vooral in de vierde klas van het VMBO. De afname van alcoholgebruik en bingedrinken in de tweede klassen van het VMBO is overigens gelijk aan het gemiddelde. Het lijkt erop dat een grote groep jongeren de norm hanteert dat alcohol tot 16 jaar niet mag en dat ze op hun 16e 'losgaan'. Een onwenselijke situatie. We adviseren de gemeenten dan ook om in de alcoholmatigingsprojecten extra inzet te plegen op de (ouders van) VMBO leerlingen. Het verhogen van de leeftijd waarop jongeren alcohol mogen kopen naar 18 jaar zou een grote bijdrage kunnen leveren aan de aanpak, maar dit is nog geen gelopen race. Koninklijke Horeca Nederland wil de leeftijdsgrens op 16 jaar houden en stelt in plaats daarvan voor om het Happy Hour af te schaffen. Om het meeste effect te bereiken moeten beide maatregelen worden ingevoerd. De jeugdgezondheidszorg van VGGM maakt in het Liemerse/Betuwse alcoholmatigingsproject gebruik van een flyer over de invloed van alcohol op de ontwikkeling van de jongere. Deze flyer pagina 20
werkt goed en we adviseren dan ook om deze in de hele regio uit te rollen als één van de middelen om deze jongeren te bereiken. Jongeren die uitgaan drinken ook vaker te veel dan andere jongeren. Blijvende inzet op deze groep is dus van groot belang. Geïndiceerde preventie Gericht op mensen met problematisch alcoholgebruik die nog niet de diagnose alcoholmisbruik of -verslaving hebben (waaronder vroegsignalering, gespecialiseerd spreekuur, internetdrinktests). In de JGZ vragenlijst die jongeren op het Voortgezet Onderwijs invullen zit standaard een vraag over alcoholgebruik. Als een jongere (te) veel drinkt wordt hij of zij uitgenodigd voor het spreekuur. Deze methode is niet waterdicht; jongeren geven vaak sociaal wenselijke antwoorden. De Boete- of Kanskaart is ook een mooi voorbeeld van selectieve preventie. Als een jongere zich onder invloed van alcohol schuldig maakt aan een strafbaar feit moet hij onder begeleiding van IrisZorg een leertraject volgen. In veel gemeenten wordt deze interventie al uitgevoerd. Ook hier geldt weer het advies om goed te evalueren, niet alleen op bereik maar ook op doelgroep. Wie komen het vaakst in aanmerking voor zo'n traject en waar vind je die jongeren? Tot slot worden, zoals in het factsheet beschreven, in de ziekenhuizen de 'comazuipers' binnengebracht. Het lijkt erop dat deze jongeren geen bepaalde achtergrondkenmerken met elkaar delen. Hiervoor is geen specifieke doelgroep te benoemen. We adviseren wel om de registratie van deze jongeren (in ziekenhuizen en ambulancehulpverlening) uniformer te doen zodat we beter in kaart krijgen om welke jongeren het gaat en wat er precies is gebeurd. Hier zal VGGM, samen met IrisZorg, het initiatief in nemen. Ook zullen we onderzoeken in hoeverre de jonge 'comazuipers' worden gemeld in de verwijsindexen. IrisZorg heeft afspraken gemaakt met de meeste ziekenhuizen in haar werkgebied over comazuipers. In het kort komt het erop neer dat een kinderarts of een arts van de spoedeisende hulp direct informatie- en voorlichtingsmateriaal aan de jongere verstrekt en vervolgens IrisZorg inschakelt. Een medewerker van IrisZorg maakt vervolgens een afspraak met de jongere en zij/haar ouders om in twee bijeenkomsten de jongere te motiveren tot verantwoord alcoholgebruik en de ouders tot een verantwoorde opvoeding met betrekking tot alcoholgebruik. Deze interventie loopt nu als proef en wordt meteen geëvalueerd op effect. Ziekenhuis Rijnstate neemt wel deel aan deze pilot, ziekenhuis Gelderse Vallei niet. Het ziekenhuis had wel belangstelling maar dit project wordt gefinancierd uit WMO gelden en deze konden niet door de gemeente Ede beschikbaar worden gesteld. Ons advies is om regionaal te verkennen of dit ziekenhuis alsnog kan worden aangehaakt bij deze interventie. 5.3 Conclusie Het alcoholgebruik en het bingedrinken neemt af onder de jongeren van onze regio. Toch is er een notoire groep bij wie de afname ruimschoots minder is. Deze groep valt vooral op in de vierde klassen van het VMBO. De gemeenten in Gelderland-Midden maken allemaal deel uit van subregio's waarin alcoholmatigingsprojecten worden uitgevoerd. Deze projecten richten zich op de omgeving van de jongeren en in sommige gevallen op de jongeren zelf. Deze aanpak is effectief voor het grootste deel van onze jongeren. Voor de groep bij wie geen afname zichtbaar is, is extra inzet nodig. Ook hier is het van groot belang de omgeving (ook het uitgaansleven) te betrekken en te bewerken. De jongeren zelf hebben geen problemen met hun alcoholgebruik. Met de geïndiceerde preventie tenslotte wordt nu een begin gemaakt en daar liggen veel kansen. Hierin spelen de zorgverleners een belangrijke rol. VGGM wil zich sterk maken voor het pagina 21
uniform registreren en beschikbaar stellen van de gegevens over alcoholgerelateerde problemen bij de jeugd en zal hierin nadrukkelijk de samenwerking met IrisZorg zoeken. De gemeentelijke regierol blijft ook op dit terrein onontbeerlijk als het gaat om creëren van samenhang in beleid. pagina 22
Veiligheids- en Gezondheidsregio Gelderland-Midden (VGGM): Brandweer, Regionale ambulancevoorziening en GGD onder één dak. Veiligheids- en Gezondheidsregio Gelderland-Midden Postbus 5364 6802 EJ ARNHEM T 0800 8446 000 E info@vggm.nl I www.vggm.nl A016 www.vggm.nl