VOORSTEL AB AGENDAPUNT : PORTEFEUILLEHOUDER : H.J. Pereboom AB VERGADERING D.D. : 17 december 2013 NUMMER : WS/WRM/IMa/8023 OPSTELLER : I.M. Hamel, 0522-276832 FUNCTIE : Projectleider VERGADERING MT D.D. : 04 november 2013 (7961) VERGADERING DB D.D. : 19 november 2013 (7978) OPGESTELD D.D. : 23 oktober 2013 CATEGORIE : B-STUK (Beleidsstuk) ONDERWERP Aanvraag krediet van 200.000,00 voor realisatie van twee vispassages in de Wapserveense Aa. SAMENVATTING Met dit Voorstel AB wordt een krediet van in totaal 200.000,00 euro gevraagd om twee stuwen (stuw de Driesprong en stuw Van Helomaweg) in de Wapserveense Aa passeerbaar te maken voor vis. Hiervoor zijn een vijftal mogelijkheden onderzocht. De optie Driesprong en Van Helomaweg en de optie Van Helomaweg 1 zijn afgevallen. De eerste vanwege een lastige kruising met een bestaande duiker en particulier eigendom. De tweede omdat er een sloot uitgediept moet worden, wat leidt tot verdroging van de omgeving. Het voorstel is om optie Driesprong 1 (een bypass op aanliggende grond van Staatsbosbeheer ) en optie Van Helomaweg 2 (een technische oplossing) te realiseren. Optie Van Helomaweg 3 heeft een hoger ambitieniveau (conform richtwijzer handboek vismigratie) dan optie Van Helomaweg 2. Als op korte termijn blijkt dat deze optie binnen het beschikbaar gesteld krediet uitvoerbaar is, wordt de keus voor optie Van Helomaweg 2 of Van Helomaweg 3 heroverwogen. De 100.000,00 uit de begroting van 2012 en 100.000,00 uit de begroting van 2013 zijn samen (volledig) nodig om deze twee (grote) stuwen vispasseerbaar te maken. De planning is om de vispassages in het najaar van 2014 te realiseren. ADVIES Het verlenen van een krediet van 200.000,00 voor het realiseren van twee vispassages in de Wapserveense Aa. BESTUURLIJKE AANDACHTSPUNTEN EN EFFECT VOOR REEST EN WIEDEN 1. In het Waterbeheerplan 2010-2015 staan in het maatregelenprogramma voor de KRW* 44 stuwen opgenomen die we van een vispassage willen voorzien. Daarnaast is in het overzicht met acties aangegeven: Bij herinrichtingsplannen voor een beek of bij groot onderhoud of vervanging van een stuw in een beek, maken we de stuw passeerbaar voor vissen. We hebben hiervoor 150.000,00 per jaar beschikbaar. 2. In april 2010 is het beleidsrapport Vismigratie Reest en Wieden (verkenning, uitgangspunten en aanpak) vastgesteld door het Algemeen Bestuur. 3. In het beleidsrapport Vismigratie Reest en Wieden wordt toegelicht hoe naast de KRW ook de Flora en Faunawet, Benelux beschikking vrije migratie, Natuurbeschermingswet, Het Nationaal Waterplan 2009-2015, het Europees aalplan en het Beleidsbesluit binnenvisserij het wettelijk kader vormen voor het oplossen van vismigratie knelpunten. fws
Pagina 2 van 10 4. In december 2011 is het Uitvoeringsprogramma vismigratie vastgesteld door het Algemeen Bestuur, met een bijbehorende begroting van 100.000,00 per jaar. De eerste twee vispassages in de Wapserveense Aa uit dit Uitvoeringsprogramma worden met het nu aangevraagde krediet gerealiseerd. Het reeds verleende krediet van 100.000,00 is gebruikt om snel en met cofinanciering vanuit de provincie een (belangrijke) vispassage bij gemaal Stroink te realiseren. De vispassage bij gemaal Stroink was niet opgenomen in het uitvoeringsprogramma vismigratie, hiervoor was een apart traject voorzien. 5. In de Steenwijker Aa is bij Eeserwold een vispassage gerealiseerd en bovenstrooms (Vledder Aa) is de beek passeerbaar door de herinrichting van het brongebied Vledder Aa. In de Middenloop wordt ook een verbetering van de vispassage voorzien door het herinrichtingsproject Middenloop Vledder Aa (2 stuwen worden verwijderd). Na het realiseren van de vispassages van dit voorstel kunnen vanaf 2014 de twee overgebleven stuwen in de Vledder Aa vispasseerbaar gemaakt worden zodat vanaf het Nationale park Drents-Friesche Woud tot en met Nationaal Park De Wieden en Weerribben vismigratie mogelijk zal zijn via de Vledder en Wapserveense /Steenwijker Aa. TIJDPAD Overleg/planvorming : juni - december 2013 Definitief ontwerp : januari-maart 2014 Bestek / Aanbesteding : maart - juni 2014 Uitvoering : juli - september 2014 INTEGRAAL OVERLEG EN COMMUNICATIE Intern Een WOM-projectleider* realiseert samen met het Platform Vismigratie deze vispassages. De werkgroep bestaat uit medewerkers van de afdeling Waterbeheer en de afdeling Realiseren en Meten. Het ontwerp en de aanleg van deze vispassages komt tot stand in nauwe samenwerking met de verschillende afdelingen. Extern Er vindt overleg plaats met Staatsbosbeheer omdat deze organisatie grond ter beschikking stelt voor de realisatie van deze vispassages. Er heeft overleg plaatsgevonden met de regionale Hengelsportfederatie. De visstandbeheercommissie (VBC) is (op hoofdlijnen) geïnformeerd over het realiseren van deze vispassages. FINANCIËN Investering Kredietaanvraag 200.000,00 Bijdrage derden 0,00 Netto krediet 200.000,00 Bedrag begroting 200.000,00 Reeds aangevraagd 0,00 Afschrijvingstermijn 25 jaar De investering is opgenomen in de programmabegroting onder de post Maatregelen vispasseerbaarheid kunstwerken. De verwachte ingebruiknamedatum van de investering is in het najaar 2014 waardoor, op basis van het activerings- en afschrijvingsbeleid, voor het eerst de lasten met ingang van 1 januari 2015 tot uitdrukking komen. De lasten zijn gedekt in de begroting. Bij de behandeling van de programmabegroting 2013 is besloten dat de besluitvorming over deze investering door het Algemeen Bestuur wordt gedaan.
Pagina 3 van 10 Verwachting exploitatie Volledig jaar 2015 kapitaallasten 13.875,00 overige exploitatielasten opbrengsten OPENBAARHEID Ja. BIJLAGEN Bijlage 1 : optie Driesprong Van Helomaweg. Bijlage 2 : optie Driesprong 1. Bijlage 3 : optie Van Helomaweg 1. Bijlage 4 : optie Van Helomaweg 2. Bijlage 5 : optie Van Helomaweg 3. BESLUIT Dagelijks Bestuur, mr. A.K. Schuttinga, Secretaris-directeur M.M. Kool, Dijkgraaf * KRW : Kaderrichtlijn Water VBC : visstandbeheercommissie WOM : Water-op-maat
Pagina 4 van 10 TOELICHTING INLEIDING Met dit Voorstel AB wordt een krediet van in totaal 200.000,00 gevraagd om twee stuwen (stuw de Driesprong en stuw Van Helomaweg) in de Wapserveense Aa passeerbaar te maken voor vis. Dit kan gerealiseerd worden door een bypass op aanliggende grond van Staatsbosbeheer ter hoogte van de stuw de Driesprong en een technische oplossing bij de Van Helomaweg. Voor het passeerbaar maken van beide stuwen moet een peilverschil van 2.05 meter worden overbrugd. LIGGING VISPASSAGES WAPSERVEENSE AA Op de hieronder weergegeven kaart uit het Uitvoeringsprogramma vismigratie 2011-2016 staan de twee betreffende vispassages met een rode ster aangegeven en zijn omcirkeld.
Pagina 5 van 10 ONTWERP VISPASSAGES WAPSERVEENSE AA Algemene uitgangspunten ten aanzien van vispassages Bij het bepalen van het type vispassages gebruiken we de richtingswijzer uit het handboek vismigratie. De richtingswijzer kent vier ambitieniveaus. Bij het selecteren van een oplossing gaan we als dat mogelijk is voor het hoogste ambitieniveau. Hieronder de vier oplossingsrichtingen in volgorde van ecologisch meest ideaal, met daarbij een korte uitleg. 1. Herstel natuurlijke situatie Door het volledig verwijderen van het migratieobstakel is de vrije doorgang voor vissen hersteld. Ook wordt zo de volledig natuurlijke situatie leefomgeving hersteld. Hierdoor is dit vanuit ecologisch oogpunt de beste oplossing. 2. Semi natuurlijke oplossing Wanneer het niet mogelijk is om de natuurlijke situatie te herstellen, kan het obstakel door middel van een bypass of nevengeul passeerbaar gemaakt worden. Ook het vervangen van een stuw door voorden (zoals in de Reest) behoort tot de semi natuurlijke oplossingen. Vissen kunnen nog steeds zwemmend het obstakel passeren. Dit type oplossingen zijn landschappelijk aantrekkelijk en bieden op bescheiden schaal leefgebied voor flora en fauna. Ook andere fauna gebruikt dit type oplossingen als leefgebied of migratieroute. Voorbeelden zijn o.a. nevengeulen, bypasses en bekkenpassages. 3. Technische oplossing Slechts wanneer voorgaande oplossingen niet haalbaar zijn, wordt gekozen voor een technische vispassage. Dit type vispassages biedt een zo optimaal mogelijke kans op passage van vissen maar bieden geen leefgebied voor fauna en andere diersoorten kunnen in de regel geen gebruik maken van een technische vispassage. Voorbeelden van technische vispassages zijn de De Wit vispassage, vissluis, pompsystemen en visvijzels. 4. Aangepast beheer Een aparte groep oplossingen zijn de kunstwerken met aangepast beheer. Door het gebruik aan te passen van bijvoorbeeld scheepssluizen kunnen onder bepaalde omstandigheden toch vissen passeren. Het effect is echter sterk afhankelijk van menselijk handelen en de plaatselijke situatie. Toch kunnen zeer positieve resultaten worden gehaald. Overleg Staatsbosbeheer Als eerste is overlegd met Staatsbosbeheer of er interesse is om de vispassage door het aangrenzende natuurgebied, aan de zuidkant van de Wapserveense Aa, aan te leggen. Hiermee zou extra waterberging en mogelijk een peilverhoging in het natuurgebied kunnen worden gerealiseerd. Staatsbosbeheer is hier geen voorstander van, omdat de waterkwaliteit van de Wapserveense Aa slechter is dan de waterkwaliteit in polder Ten Kate. Staatsbosbeheer wil medewerking verlenen aan de andere opties zolang we kunnen garanderen dat ze in de buurt van de Van Helomaweg het peil in polder Ten Kate kunnen verlagen ten behoeve van onderhoud.
Pagina 6 van 10 In onderstaande kaart worden beide vismigratieknelpunten (stuwen) weergegeven. Ten noorden en zuiden van deze stuwen in de Wapserveense Aa is een terrein van Staatsbosbeheer gelegen (gearceerd). Stuw de Driesprong Stuw Van Helomaweg Polder Ten Kate Stuw polder Ten Kate Om tot de keus voor de vispassages te komen zijn 5 mogelijkheden onderzocht Driesprong en Van Helomaweg; Driesprong 1 (bypass door het bos); Van Helomaweg 1; Van Helomaweg 2 (technische oplossing); Van Helomaweg 3. Hieronder worden de 5 mogelijkheden per optie toegelicht. In de bijlagen zijn grotere kaartjes van de verschillende opties opgenomen. Optie: Driesprong en Van Helomaweg (bijlage 1) Omschrijving Via een bestaande duiker onder de Van Helomaweg door, langs de bermsloot ten zuiden van het zandpad, met een nieuwe duiker die bovenstrooms stuw de Driesprong uitkomt. Kritische maatregelen In de buurt van de Van Helomaweg moet een stuw die het peil in polder Ten Kate regelt, gepasseerd worden. Ter hoogte van polder Ten Kate liggen duikers die afgedopt zijn en in september open moeten om het peil voor onderhoud in polder Ten Kate te kunnen verlagen. De nieuwe duiker bij de Driesprong is lang en moet een grote bestaande duiker kruisen die in de huidige situatie te hoog ligt.
Pagina 7 van 10 Voordeel De enorme lengte maakt dat er minder trappen nodig zijn, veel ruimte voor voldoende energiedemping. Veel biotoop voor vis. Verondiepen van de bermsloot is gunstig voor de aangrenzende natuur. Deze sloot werkt op dit moment drainerend. Risico s Deze variant is afgevallen vanwege de volgende risico s: Ten zuiden van de stuw de Driesprong ligt een grote duiker waarlangs het landbouwgebied bovenstrooms afwatert op het lage peil beneden de stuw. Deze duiker moet verlaagd worden. Om de Wapserveense Aa ter hoogte van de Driesprong met de bermsloot te verbinden moet er een lange duiker worden aangelegd. De bermsloot ligt hier voor een deel op particulier terrein, op deze plek wordt de bermsloot, in de huidige situatie, intensief schoon gehouden. De kruising met de stuw voor polder Ten Kate is lastig. Veel onderhoud. De bermsloot is eigendom van de gemeente. Optie: Driesprong 1 (bypass door het bos) (bijlage 2) Omschrijving Via een bestaande duiker benedenstrooms en bestaande schouwsloot waar trappen in worden aangebracht, kan de vis zijn weg volgen door het bos waar een nieuwe sloot wordt gegraven. Geheel bovenstrooms ligt een duiker die uitkomt in de Vledder Aa. Voor de afwatering van de landbouw wordt een nieuwe verbinding met de schouwsloot gegraven. Een deel van de huidige schouwsloot wordt gedempt. Voordeel Mogelijkheden om met hout in de beek in het bos te werken (ecologisch aantrekkelijk). Het resterende hoogteverschil is op te vangen in de sloot met verschillende trapjes. Mooie biotoop voor vis. Risico s Deze variant kent geen risico s er is geen sprake van peilverhoging in de aangrenzende landbouwgebieden. De schouwsloot kan op hetzelfde peil afwateren als in de huidige situatie. Zowel Staatsbosbeheer als de Hengelsportfederatie zijn enthousiast over deze variant. Optie Van Helomaweg 1 (bijlage 3) Omschrijving Via de bestaande duiker gebruik maken van de schouwsloot langs de weg, na de aan te leggen duiker onder het toegangspad kan het hoogteverschil overbrugd worden met ongeveer 17 trappen. Een nieuw aan te leggen duiker kruist de diepgelegen sloot langs het zandpad om zo een verbinding met de Wapserveense Aa te maken. Risico s Deze variant is afgevallen vanwege de volgende risico s. De beschikbare lengte voor vistrappen is ongeveer 150 meter, daarmee is de ruimte nog vrij beperkt. De sloot langs de weg moet een afwaterende functie houden. De bodem van de sloot langs de weg moet aansluiten op het benedenstroomse peil van de Wapserveense Aa. De huidige slootbodem ligt te hoog en zal dan meer dan een meter moeten worden verdiept. Dit heeft nadelige, verdrogende effecten op de omgeving. In de naastgelegen polder Ten Kate is de natuur juist afhankelijk van een goed grondwaterregiem. De schouwsloot langs de weg is eigendom van de provincie.
Pagina 8 van 10 Optie Van Helomaweg 2 (technische oplossing) (bijlage 4) Omschrijving Het gaat om een technische oplossing. Een betonnen bak met boven- en benedenstrooms een afsluiter. Via duikers boven- en benedenstrooms wordt verbinding gemaakt met de Wapserveense Aa. Door wisselend de boven- en benedenstroomse afsluiter bijna dicht of volledig open te zetten, kan de vis migreren. Er is ruimte nodig om de bak te plaatsen en stroom voor aandrijving van de Auma motor. Indien er geen elektriciteit aanwezig is, kan een zonnepaneel worden gebruikt. Aandachtspunt is de grootte van de lokstroom, zodat vis de ingang kan vinden. Voordeel Weinig waterverlies door schuttechniek. Wordt volledig op grond van het waterschap Reest en Wieden gerealiseerd. Bijkomend voordeel van deze technische constructie is dat hij redelijk eenvoudig verplaatst en hergebruikt kan worden als in de toekomst plannen voor de Waperveense Aa worden ontwikkeld. Risico s Er moet een duiker onder de Van Helomaweg door worden geperst. Hier liggen waarschijnlijk veel kabels en leidingen. Om tot lagere kosten te komen moet nader onderzocht worden of gebruik gemaakt kan worden van de bestaande duiker. Ook andere plekken bij de stuw moeten nog onderzocht worden. Dit is onderdeel van nadere uitwerking in samenwerking met de ontwerper van de vissluis. Optie Van Helomaweg 3 (bijlage 5) Omschrijving Via bestaande duiker onder de van Helamoweg een vispassage aanleggen in de bermsloot langs het zandpad en voor stuw de Driesprong weer uitmonden in Vledder Aa. Hiermee wordt alleen de stuw van de Van Helomaweg vispasseerbaar gemaakt. Randvoorwaarde van Staatsbosbeheer: voor onderhoud moet het peil in de bermsloot naar + 0.7 NAP verlaagd worden (het peil in de polder Ten Kate is normaal ongeveer 1.10+ NAP). Risico s In de huidige situatie is een goede werking van de vispassage lastig te realiseren. In de watergang tussen de duiker onder de Van Helomaweg door en de stuw van de polder Ten Kate moet over een korte afstand een groot peilverschil worden overbrugd. De stapjes komen daarmee erg dicht op elkaar. Door de aanwezigheid van duikers en een rechte sloot is het moeilijk voldoende energiedemping te realiseren om rustig stromend water voor vissen te creëren. Een extra peil regulerend kunstwerk blijft nodig om het peil in de polder Ten Kate te kunnen verlagen. De kruising met de stuw voor polder Ten Kate is lastig. Vrij veel onderhoud. De bermsloot is eigendom van de gemeente. Deze optie zou uitvoerbaar zijn als de stuw om het peil in polder Ten Kate te regelen, verplaatst zou worden naar de zuidelijke sloot. Dan moet de afwatering van de slootjes in de polder richting zuiden gelegd worden. Hiermee kan een gescheiden systeem aangelegd worden en hoeft het hoogteverschil van de benedenstrooms duiker niet ter hoogte van de stuw te worden overbrugd, dit kan dan meer bovenstrooms, dus oostelijker plaatsvinden. Tussen de drempels kan veel energiedemping plaatsvinden zodat vispassage goed kan werken. Dit voorstel is voorgelegd aan Staatsbosbeheer. Staatbosbeheer vond het aanpassen van de afwatering van de slootjes en het verplaatsen van de stuw in eerste instantie geen oplossing, maar dit is nu wel bespreekbaar.
Pagina 9 van 10 CONCLUSIE De conclusie is dat optie Driesprong 1 de beste optie is om stuw De Driesprong vispasseerbaar te maken. Voor de passage van de stuw Van Helomaweg is de optie Van Helomaweg 2, de technische oplossing, de minst risicovolle variant. Om tot lagere kosten te komen moet nader onderzocht worden of gebruik gemaakt kan worden van de bestaande duiker onder de Van Helomaweg, of dat er een betere oplossing bij de stuw aanwezig is. Dit is onderdeel van nadere uitwerking in samenwerking met de ontwerper van de vissluis. Optie Van Helomaweg 3 is ook mogelijk, maar daarbij zijn we afhankelijk van de medewerking van Staatsbosbeheer en de gemeente. Voordeel van deze optie is dat we een grote biotoop voor vis aanleggen en de drainerende werking van de bermsloot op het aangrenzende natuurgebied polder Ten Kate kunnen oplossen door het verondiepen van deze bermsloot. Als op korte termijn blijkt dat deze optie binnen het beschikbaar gestelde krediet uitvoerbaar is, wordt de keus voor de optie Van Helomaweg 2 of Van Helomaweg 3 heroverwogen. OVERLEG HENGELSPORTFEDERATIE Het waterschap heeft een overleg gehad met de Hengelsportfederatie. Tijdens het overleg hebben we een toelichting gegeven op de mogelijke oplossingen en aangegeven dat de voorkeur uit naar een bypass ten noorden van stuw De Driesprong door het bosje en voor een technische oplossing bij de stuw Van Helomaweg. Het was een plezierig en constructief overleg en de volgende afspraken zijn gemaakt met de Hengelsportfederatie: 1. Na behandeling in de AB-vergadering en als krediet is verstrekt, houden we de Hengelsportfederatie op de hoogte van de planning. 2. Als de oplossing voor de beide vispassages is uitgewerkt, sturen we de ontwerpen op naar de Hengelsportfederatie Oost-Nederland voor een toets/klankbord. Hier zijn geen kosten aan verbonden. 3. Opties ter overweging voor passage bij de Driesprong: - met vrijwilligers van de Hengelsportfederatie werken tijdens de uitvoering; - onderhoud van de vispassage adopteren door de Hengelsportfederatie (met vrijwilligers). 4. Monitoring met vrijwilligers. De Hengelsportfederatie zorgt voor een concept monitoringsprogramma. Behalve reiskosten en een aardigheidje zijn er verder geen kosten aan verbonden. Monitoring wordt uitgevoerd door vrijwilligers. In het concept monitoringsprogramma wordt een raming van deze kosten opgenomen. Een subsidie van de Hengelsportfederatie is voor dit project op dit moment niet mogelijk. FINANCIËN Voorafgaand aan dit Voorstel AB In november 2011 is door het Algemeen Bestuur het uitvoeringsprogramma vismigratie vastgesteld en is 100.000,00 (2011) ter beschikking gesteld voor het realiseren van een prioritaire vispassage in de Wapserveense Aa. Ook is de begroting voor het realiseren van deze vispassages verlaagd van 150.000,00 naar 100.000,00 per jaar. Met het uitvoeringsprogramma vismigratie worden de prioritaire knelpunten voor de vismigratie (44 stuks) die niet in water-op-maatprojecten kunnen worden gerealiseerd, opgelost door het realiseren van vispassages. In de AB-vergadering van 18 december 2012 heeft het Algemeen Bestuur over het onderstaande conform besloten: Het reeds op 20 december 2011 beschikbaar gestelde krediet van 100.000,00 voor de aanleg van een vispassage te gebruiken voor de vispassage nabij gemaal Stroink, onder de voorwaarde dat er 50% subsidie beschikbaar gesteld wordt. Dit krediet pro forma verhogen met 100.000,00 in verband met de subsidie.
Pagina 10 van 10 Het voor 2012 gereserveerde bedrag van 100.000,00 voor de aanleg van vispassages door te schuiven naar de begroting van 2013. In dit voorstel wordt het doorgeschoven bedrag van 2012 samen met het begrote bedrag van 2013 aangevraagd. Er is berekend dat het mogelijk is deze twee stuwen vispasseerbaar te maken met een budget van 200.000,00 PLANNING Overleg/planvorming : juni - december 2013 Definitief ontwerp : januari-maart 2014 Bestek/ Aanbesteding : maart - juni 2014 Uitvoering : juli - september 2014.