Meditatie op de divan INTERVIEW ANNE SPECKENS HOOGLERAAR PSYCHIATRIE 22/09/12 Mindfulness zweverig? Welnee, zegt de Nijmeegse hoogleraar psychiatrie Anne Speckens. Ze gebruikt de methode met succes in haar eigen behandelingen. En ze weet de wetenschap aan haar zijde. Voordat psychiater Anne Speckens het Mindfulness Centrum in Nijmegen leidde, werkte ze in het gerenommeerde Londense Maudsley-ziekenhuis. Speckens kreeg patiënten met dwang- of angststoornissen uit heel Engeland. Opname in het Maudsley was dikwijls het laatste redmiddel, de behandelingen elders waren niet aangeslagen. Vaak hadden de patiënten last van smetvrees: extreme angst voor bacteriën en viezigheid. "Deze patiënten", zegt ze, "zijn de hele dag bezig om zich te wassen, ze dragen soms handschoenen aan tafel, zo ver kan het gaan. In de hoop schoon te blijven, willen ze zich ook voortdurend verkleden." Speckens en haar team probeerden te helpen met cognitieve gedragstherapie - een combinatie van gedrags- en gesprekstherapie. Die gaat ervan uit dat het niet de gebeurtenis zelf is die tot angst en negatieve gevoelens leidt, maar de bril waardoor je deze bekijkt. Op zekere dag besloot Speckens zich te verdiepen in de wereld van mindfulness. Hoe kwam u daar terecht? "Een van mijn collega's had in Amerika een cursus gevolgd bij de grondlegger, Jon Kabat- Zinn. Hij was onder de indruk en zei: dit moeten wij ook doen." Want? "De patiënten die wij behandelden gelóófden in hun eigen dwanggedachten. Ze waren niet alleen bang om ziek te worden, ze wisten zeker dat het zou gebeuren. Mindfulness leert je om naar zulke gedachten te kijken, er afstand van te nemen. Mindfulness komt oorspronkelijk uit het boeddhisme; je kunt het zien als een aanvulling op de cognitieve therapie waarbij je probeert om overdreven negatieve gedachten om te zetten in realistische. Het is meer een ervaringsgerichte dan een verbale benadering." Het Maudsley-ziekenhuis staat internationaal hoog aangeschreven. Hoe reageerden ze daar toen u met zoiets vaags aankwam? "Eerst heb ik me goed verdiept in de mogelijkheden. Vervolgens zijn we met het hele team gaan mediteren. We hebben onderzocht of en hoe mindfulness werkt." Zoekt u altijd naar nieuwe therapieën? "Daar houd ik van, ja. Bovendien had ik een ondernemend, creatief team. En vergeet niet, wij waren het eindstation voor patiënten met chronisch resistente angststoornissen." Bron: http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/archief/article/detail/3320469/2012/09/22/meditatie-op-de-divan.dhtml 1
Hoe ging u te werk? "Tijdens de eerste bijeenkomst vroegen we patiënten bijvoorbeeld een rozijn te eten uit een zakje. Ik zat daar met tien mensen van wie de helft er niet over peinsde een rozijntje in hun mond te steken. Niet erg, want het ging om de ervaring. Ze moesten stilstaan bij wat zoiets oproept. Op den duur werden de patiënten minder somber en angstig." Na haar tijd in Engeland kon ze in Nijmegen het Mindfulness Centrum opzetten. Ook daar deed ze met een aantal leden van de staf eerst een training. Nee, zegt ze, dat is helemaal niet zweverig. "Probeer maar eens drie kwartier op de grond te zitten. Je voelt en je merkt alles. Is dat zweverig? Een van de deelnemers aan een recente training had meteen overal pijn. Ze is nog jong maar ze hield het na één minuut al nauwelijks meer vol. Het interessante van mindfulness is dat het je confronteert met de onrust die je drijft. Dat kun je dan bespreken en onderzoeken. Zo leer je veel van elkaar." Patiënten met een gelovige achtergrond hebben soms bezwaren tegen het onderdeel meditatie, vertelt Speckens. Dat hoort bij een ander geloof, zeggen ze. "Ik leg dan uit dat je in een gebed ook stilstaat bij dingen en je openstelt voor de ervaring. Bij mindfulness gaat het om vergelijkbare waarden. Aandacht hebben voor het hier en nu, het leven accepteren zoals het is en niet oordelen. Het gaat om het ontwikkelen van een milde, vriendelijke grondhouding - tegenover jezelf en tegenover anderen." Maar wat heeft een psychiater bij zo'n sessie te zoeken? "Wat ik doe, valt onder de psychiatrische zorg. Wij behandelen hier in Nijmegen onder meer mensen met terugkerende depressies. Als iemand drie depressies achter de rug heeft, is de kans dat er weer een komt negentig procent. Net als bij cognitieve therapie leer ik patiënten vaardigheden waar ze hun hele leven wat aan hebben. Patiënten die angstig worden bij het idee dat anderen naar hen kijken, leren bij ons zich niet met die gedachte te vereenzelvigen. Je hébt gedachten en gevoelens, maar je bént ze niet." Tegenwoordig, zegt Speckens, wordt depressie als een chronische kwetsbaarheid beschouwd die je moet leren managen. "Mindfulness helpt daarbij. Ik leg patiënten uit dat mindfulness hen leert zichzelf te helpen. Zodat ze zich realiseren: ik ben niet depressief maar ik heb een depressie. Zodra je kunt observeren wat er met je aan de hand is, ben je minder slachtoffer. Maar soms zijn mensen er zo ernstig aan toe dat ze moeten worden opgenomen. Dan komen we niet met mindfulness aanzetten." En pillen? "Die schrijven we ook voor. Antidepressiva kunnen effectief zijn. Beide behandelingen zijn evidence based, beide hebben hun waarde. Een nadeel vind ik wel dat je pillen moet blijven slikken. Dat je er afhankelijk van wordt." Bron: http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/archief/article/detail/3320469/2012/09/22/meditatie-op-de-divan.dhtml 2
Het is toch heerlijk als een pilletje je weer op de been helpt? "Als dat zo is, dan moet je dat jezelf gunnen. Waar ik in de praktijk tegenaan loop, is dat patiënten hun medicatie niet durven af te bouwen, terwijl dat soms wel mogelijk is." Vroeger had Speckens weinig op met de psychoanalytische traditie. Die vond ze te elitair. De psychiater voelde zich volgens haar te ver verheven boven de patiënt. Ik vertel dat psychoanalyse mij ooit erg heeft geholpen om inzicht te krijgen in de relatie met mijn ouders. Problemen komen toch vaak voort uit het verleden? Moet je niet eerst begrijpen hoe dat zit, voor je aan mindfulness begint? "Bij ons gaat het om het hier en nu en daarin kunnen ook herinneringen een rol spelen. Je kunt het verleden niet veranderen, maar aan patronen die eruit voortkomen kun je zeker iets doen." Hoe werkt dat bijvoorbeeld bij iemand die in zijn jeugd ernstig is mishandeld? "Zo iemand kan het idee hebben dat hij die agressie zelf heeft uitgelokt. Of hij blijft malen en denkt: had ik maar een andere weg gekozen. Je kunt allerlei ideeën hebben over wat je anders had kunnen doen. Zo'n denkpatroon leidt tot een gevoel van falen dat grote somberheid kan veroorzaken. Ik bespreek dan hoe terecht dat gevoel is. Soms ga ik met de patiënt terug naar de plaats waar het gebeurde. Net als veel cognitievegedragstherapeuten ben ik altijd praktisch gericht geweest." Mindfulness kan volgens Speckens ook een steun zijn voor mensen met ernstige ziekten, zoals kanker. "We gaan allemaal dood en we komen in ons leven allemaal nare dingen tegen waarmee we moeten dealen. Dan kunnen we ons niet vasthouden aan de illusie dat het leven maakbaar is. Mindfulness is in essentie: beseffen dat alles voorbijgaat." Is mindfulness geen hype? "Voor een deel misschien. Maar we baseren ons op technieken die al tweeduizend jaar oud zijn. En ik hoop dat wetenschappelijk onderzoek ertoe bijdraagt dat mindfulness in de gezondheidszorg toegepast blijft." Op dit moment, vertelt ze, loopt er een onderzoek naar de effectiviteit van antidepressiva in combinatie met mindfulness bij terugkerende depressies. Dat wordt uitgevoerd door negen partijen, waaronder de VU en het AMC in Amsterdam en het Leids Universitair Medisch Centrum. De uitkomsten worden volgend jaar verwacht. Is mindfulness voor uzelf een manier van leven geworden? "Ik probeer inderdaad bewust en met aandacht te leven. Stilstaan bij de dingen die ik doe en voel. In het begin was het vooral mijn gepieker waarvan ik me bewust werd. En ook dat ik altijd aan andermans verwachtingen wilde voldoen. Ik heb me leren afvragen in hoeverre Bron: http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/archief/article/detail/3320469/2012/09/22/meditatie-op-de-divan.dhtml 3
mijn gepieker behulpzaam is. Als je ziet hoe dat in elkaar zit, kun je er afstand van nemen en bewustere keuzes maken." Voelt u zich psychiater of trainer? "Tijdens de trainingen ben ik vooral trainer. De processen die de cursisten doormaken, daar ben ik ook doorheen gegaan. Het is goed als mensen vrede leren hebben met wie ze zijn. Neem vrouwen van vijftig die eruit willen zien als twintig. Dat vind ik treurig. Het accepteren van de moeilijke kanten van het leven heeft iets moois, zeker voor dokters." Behalve huisartsen en hun opleiders traint Speckens sinds een paar jaar ook medische studenten. "Heel inspirerend. We zien dat veel van hen met idealisme aan de opleiding beginnen. Maar als ze in het ziekenhuis gaan werken en de druk groter wordt, verliezen ze soms die betrokkenheid. We hopen dat mindfulness helpt om de stress te verminderen en burn-outs te voorkomen. Het zou mooi zijn als ze hun empathie konden behouden, zonder dat ze worden meegezogen door de soms trieste situatie waarin patiënten zitten." Over twee jaar, zegt Speckens, kijken ze opnieuw hoe de studenten tegenover hun vak staan. "Dat vergelijken we met studenten die we niet hebben getraind." Ontmoet u veel cynisme? "Ja, natuurlijk. Voor een deel komt dat van mensen die niet goed weten waarover mindfulness gaat. Het voordeel bij dokters is wel dat ze meestal onder de indruk zijn van evidentie. En van mindfulness als behandeling is het nut bewezen." Anne Speckens Anne Speckens (1965) is hoogleraar psychiatrie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Ze maakte na haar studie medicijnen in Leiden snel carrière; op haar 34ste leidde ze de afdeling voor dwang- en angststoornissen in het Maudsley-ziekenhuis in Zuid-Londen. Daar kwam ze in 2000 voor het eerst in aanraking met mindfulness, een techniek die mensen leert omgaan met stress, angst, pijn en ziekte. In 2004 werd Speckens hoogleraar aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, waar ze het eerste academische Mindfulness Centrum in Nederland mocht opzetten. Inmiddels is mindfulness enorm populair, er is een wildgroei aan cursussen. Anne Speckens benadrukt hoe belangrijk het is om een goede training te zoeken. Belangstellenden raadt ze aan de website www.vmbn.nl te bezoeken. Daar is goede en betrouwbare informatie te vinden over cursussen en trainers. Toen hij dat hier en nu te pakken had, kon hij genezen. De Engelse schrijver Tim Parks schreef 'Leer ons stil te zitten'. Parks had onverklaarbare pijnen in zijn onderbuik waar geen arts hem af kon helpen. Opgevoed in evangelischprotestantse kringen en allang niet gelovig meer, betoont de schrijver zich een groot Bron: http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/archief/article/detail/3320469/2012/09/22/meditatie-op-de-divan.dhtml 4
scepticus. Maar hij heeft geen keus. Alleen stilte en concentratie, vooral de zogeheten vipassana-meditatie, blijken hem te helpen. Uiteindelijk schrijft hij: "Taal bouwt koepels, en bouwt daar andere koepels overheen, wanneer de eerste verdwijnen. Omdat woorden nooit stil zijn. Het begin van een zin richt de aandacht vooruit; het einde vereist van je dat je het begin in gedachten houdt. De ene alinea leidt naar de andere en deze pagina naar de volgende. De ogen zijn de lippen vooruit. Al lezende slaan we de bladzijde om, terwijl de laatste regel van de vorige bladzijde nog op zijn plek moet vallen in ons hoofd. Terwijl ik typ lopen mijn gedachten op mijn vingers vooruit. Voortgedreven. Nooit in het nu. Nooit beheerst door dit moment." Bron: http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/archief/article/detail/3320469/2012/09/22/meditatie-op-de-divan.dhtml 5