Opleiding Duurzaam Gebouw:

Opleiding Duurzaam Gebouw: Isolatiematerialen: hoe kiezen? Leefmilieu Brussel Isolatie van muren: hoe kiezen? Arnaud Evrard UCL / Architecture et Climat

Doelstelling van de presentatie Begrijpen welke gevolgen de keuze van een isolatiemateriaal heeft op de levensduur van het gebouw, op basis van technische aspecten Begrijpen welke invloed de keuze van een type van isolatiemateriaal heeft op de overdracht en de opslag van warmte en vocht doorheen en in de muren 2

Plan van de uiteenzetting Inleiding Isolatiemateriaal kiezen Een muur isoleren Aan de binnenzijde isoleren Conclusies 3

INLEIDING Om het energieverbruik te beperken, kunnen we ingrijpen op verschillende niveaus. Architecture et Climat 4

INLEIDING De overdracht van warmte, lucht, damp en water doorheen de gebouwschil moet geanalyseerd worden. HOE ONTSTAAN DEZE STROMEN? STROMEN? Temperatuurverschil Drukverschil Verschil in relatieve vochtigheid Dampdrukverschil Verschil in capillaire druk Damp Water warmte lucht vochtigheid Architecture et Climat 5

Plan van de uiteenzetting Inleiding Isolatiemateriaal kiezen Een muur isoleren Isoleren aan de binnenzijde Conclusies 6

Isolatiemateriaal kiezen Deze overdracht en opslag houden hoofdzakelijk verband met de poreuze structuur en de aard van de materialen. Insulation materials, éd. Détails A. Evrard 7

Isolatiemateriaal kiezen Isolatiematerialen Minerale oorsprong Organische oorsprong Composiet Wol Schuim Wol Schuim Lage impact Vezel Hoge prestaties 8

Isolatiemateriaal kiezen Minerale wol 9

Isolatiemateriaal kiezen Synthetisch schuim Geëxpandeerd polystyreen - EPS Geëxtrudeerd polystyreen - XPS Polyurethaan - PUR Ureumformol- UF 10

Isolatiemateriaal kiezen Mineraal schuim Vermiculiet Geëxpandeerde klei Perliet Cellenbeton Cellulair glas 11

Isolatiemateriaal kiezen Hoogperformante composietmaterialen Lichtdoorlatende isolatie Dunne reflecterende isolatie Vacuümisolatie Aerogel 12

Isolatiemateriaal kiezen Plantaardige / dierlijke wol Kokosvezels Schapenwol Katoenvezels Vlasvezels Hennepvezels 13

Isolatiemateriaal kiezen Houtwol en -vezels Houtwol Houtvilt Cellulosewatten, ingeblazen of in platen Gemineraliseerde houtkrullen Kurkeik 14

Isolatiemateriaal kiezen Composietmaterialen met lage impact Pleisterspecie of aarde/stro Houtcement Hennepkalk 15

Isolatiemateriaal kiezen Het thermisch geleidingsvermogen van de materialen is uiteraard een belangrijke parameter Kingspan 16

Isolatiemateriaal kiezen Voor sommige materialen mag de aanwezigheid van vocht niet worden genegeerd, omdat dit de andere parameters kan beïnvloeden A. Evrard, PhD UCL, 2008 17

Vochtgehalte (kg/kg) Isolatiemateriaal kiezen De absorptiecurve van materialen moet dus gekend zijn w max Maximale verzadiging w f Verzadigd materiaal Capillaire verzadiging w 95 Superhygroscopische zone desorptie Sorptieevenwicht bij 95% RH Hygroscopische zone Relatieve vochtigheid sorptie Droge toestand Fraunhofer-IBP 18

Isolatiemateriaal kiezen In het ideale geval zijn ook de absorptiecoëfficiënt en de waterherverdelingscoëfficiënt gekend Absorptie Herverdeling Fraunhofer-IBP 19

Isolatiemateriaal kiezen Acht parameters zijn noodzakelijk voor de gebundelde berekening van de dynamische overdracht en opslag van temperatuur en vocht in de wanden: densiteit (ρ) [kg/m³] porositeit (ε) [%] specifieke warmte (c) [J/kg] thermisch geleidingsvermogen (λ) [W/mK] dampdiffusieweerstandsfactor (µ) [-] vochtigheidsgraad bij 80% HR (w 80 ) [kg/m³] vochtigheidsgraad bij capillaire verzadiging (w f ) [kg/m³] absorptiecoëfficiënt (A) [kg/m²s 1/2 ] 20

Isolatiemateriaal kiezen www.wufi-pro.com Fraunhofer-IBP 21

Isolatiemateriaal kiezen WOOD AAC BRICK CEM MW LH Water 500 1000 1800 60 440 2300 455 (0) 4,5 9,8 33 80 85 (0) 150 230 435 546 600 Dry density 0 [kg.m -3 ] Water content at 80% w 80% [kg.m -3 ] Free saturation w f [kg.m -3 ] 0 850 31 18 73 77 95 1560 4180 1500 Dry total porosity ξ 0 [%vol] Dry thermal capacity c 0 [J.kg -1.K -1 ] 0,04 0,115 0,6 1,6 0,09 0,12 1,3 4,85 8 15 130 180 Dry thermal conductivity 0 [W.m -1.K -1 ] Dry vapour diffusion resistance factor 0 [-] (0) 0,0004 0,016 0,056 0,0736 0,3 Liquid transfer coefficient for absorption A [kg/m².s -1/2 ] 22

Plan van de uitzetting Inleiding Isolatiemateriaal kiezen Een muur isoleren Isoleren aan de binnenzijde Conclusies 23

Een muur isoleren Bestaande muurtypes Massieve muren ~ 18e tot 20e eeuw Verdeling van het aantal woningen volgens bouwperiode Volle bakstenen muren ~ eind 19e begin 20e eeuw Spouwmuren eerste generatie ~ interbellum Spouwmuren tweede generatie ~ jaren 70 Geïsoleerde spouwmuren ~ vanaf jaren 80 Bron: Toepassing van de principes van de passiefwoning in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2008, Ceraa In het BHG dateert ~78% van de Brusselse gebouwen van voor de oliecrisis van de jaren 70! 24 Architecture et Climat

Een muur isoleren Een bestaande muur isoleren? Isolatie door opvulling van de luchtspouw Voordelen - Binnen- en buitenafwerking blijven behouden - Geen ingenomen ruimte - Eenvoudige techniek - Lagere kostprijs - Een stedenbouwkundige vergunning is niet nodig Nadelen - Alleen mogelijk als de luchtspouw voldoende breed (min. 4 cm) en regelmatig is: dit moet vooraf worden onderzocht (endoscopie) - Niet mogelijk bij geverfde of geglazuurde gevels: afdichtingslaag verhindert afvoer van waterdamp - Beperkte isolatiedikte - Risico dat thermische bruggen versterkt worden bij onderbrekingen van de spouw - Afkoeling van de gevelmuur: laag droogpotentieel, vorstrisico Architecture et Climat 25

Een muur isoleren Een bestaande muur isoleren? Isolatie aan de buitenzijde Voordelen - Continuïteit van de isolatie: verkleint het risico van plaatselijke thermische bruggen - Verbetert de dichtheid van de gevel - Beschermt de muur tegen vorst en scheurtjes - Verbetert het buitenaanzicht in het geval van beschadigde of onvoldoende homogene bekleding - Thermische massa en binnenafwerking blijven behouden - Geen verlies van bewoonbare oppervlakte in de woning Nadelen - Wijziging van het buitenaanzicht en, in het geval van gemene muren, wijziging van de gevellijn: in de meeste gevallen is een stedenbouwkundige vergunning vereist - Dagkanten van raamopeningen moeten geïsoleerd worden, dorpels vervangen, enz. (glasoppervlakte neemt af) - Verplaatsing/vervanging/aanpassing van regenpijpen, dakgoten, enz. - Er moet een gespecialiseerd bedrijf worden ingeschakeld: hoge kostprijs Architecture et Climat 26

Een muur isoleren Een bestaande muur isoleren? Isolatie aan de binnenzijde Voordelen - Buitenaanzicht blijft behouden - Uitvoering mogelijk zonder stellingen - Ruime keuze van isolatiematerialen - Werf beschut tegen weer en wind - Uitvoering per kamer is mogelijk: fasering van de werf en van de uitgaven - Lagere kostprijs - Een stedenbouwkundige vergunning is niet nodig Nadelen - Bewoonbare oppervlakte neemt af - Binnenafwerkingen (en eventueel elektrische of verwarmingsinstallaties) moeten verplaatst of vervangen worden - Hygrothermische belasting van de muren neemt toe: risico van binnencondensatie, vorst, uitzettingen van het metselwerk en muuruitslag (zout) - Thermische bruggen die moeilijk aan te pakken zijn: risico van oppervlaktecondensatie en schimmelvorming - Thermische inertie neemt af: risico van oververhitting Architecture et Climat 27

Een muur isoleren Type van isolatie? Synthetische platen Minerale wol Andere Natuurlijke materialen Bron 28

Plan van de uiteenzetting Inleiding Isolatiemateriaal kiezen Een muur isoleren Isoleren aan de binnenzijde Conclusies 29

Isoleren aan de binnenzijde ISOLIN-onderzoek Fase III, 2008-2011 ISOLIN-gids A. Branders / A. Evrard / A. De Herde (versie.pdf of papier in het Frans) ISOLIN-tool A. Evrard / C. Hermand / A. De Herde (DVD in English) http://energie.wallonie.be/servlet/repository/guide_isolin_oct2010_web.pdf?id=16005 (of Isolation thermique par l'intérieur in Google) 30

Isoleren aan de binnenzijde Belangrijkste risico s die verband houden met isoleren aan de binnenzijde 1. OPPERVLAKTECONDENSATIE EN SCHIMMEL 2. BINNENCONDENSATIE DOOR DIFFUSIE 2.2.1 Hoofdrisico 2.2.1 Secundair risico 3. BINNENCONDENSATIE DOOR CONVECTIE 4. VORST EN UITZETTING VAN HET METSELWERK 5. ZOUTUITSLAG 6. VERMINDERING VAN DE THERMISCHE INERTIE EN RISICO VAN OVERVERHITTING Architecture et Climat 31

Isoleren aan de binnenzijde Binnencondensatie Enthalpiediagram Abs. vochtigheid Omgeving Verzadigingscurve Relatieve vochtigheid Dauwtemperatuur Temperatuur Architecture et Climat 32

Isoleren aan de binnenzijde Glaser-methode (statisch, zonder regen, zonder zon) http://www.energieplus-lesite.be > Condensations internes Architecture et Climat 33

Isoleren aan de binnenzijde Glaser-methode (statisch, zonder regen, zonder zon) http://www.energieplus-lesite.be > Condensations internes Architecture et Climat 34

Isoleren aan de binnenzijde Vergelijkbare methodes Glasta (Physibel)-software BS 5250:2002 (GB) 5 voor 1 -regel DIN 4108:2001 (DE) 35

Isoleren aan de binnenzijde Binnencondensatie bestrijden - WINTER Damscherm of Damprem Architecture et Climat 36

Isoleren aan de binnenzijde Binnencondensatie bestrijden - ZOMER Intelligent dampscherm of intelligente damprem (of met variabele mu-waarde Architecture et Climat 37

Isoleren aan de binnenzijde Het droogpotentieel van de muur maximaliseren VOOR NA Architecture et Climat 38

Isoleren aan de binnenzijde Strategie voor uitvoering van een isolatiesysteem Analyse van de bestaande toestand Programmatische behoeften en beperkingen Voorafgaande ontwerpkeuzes Keuze van constructiewijze, materialen en prestaties Analyse van de bouwknopen Bevestiging van de prestaties Follow-up van de uitvoering Follow-up van het verbruik en het onderhoud Architecture et Climat 39

Isoleren aan de binnenzijde Ontwerpkeuze 40

Isoleren aan de binnenzijde Keuze van het constructiesysteem Systeem met gelijmde isolatieplaten 1. Bestaande bakstenen muur 2. Gelijmde harde isolatie 3. Dampscherm of damprem 4. Binnenafwerking Architecture et Climat 41

Isoleren aan de binnenzijde Keuze van het constructiesysteem Structuursysteem 1. Bestaande bakstenen muur 2. Skelet 3. Soepele isolatie of bulkisolatie 4. Dampscherm of damprem 5. Binnenafwerking Architecture et Climat 42

Isoleren aan de binnenzijde Keuze van het constructiesysteem Systeem met gespoten isolatie 1. Bestaande bakstenen muur 2. Gespoten isolatie 3. Binnenafwerking Architecture et Climat 43

Isoleren aan de binnenzijde Keuze van het constructiesysteem Systeem met gemetselde voorzetwand 1. Bestaande bakstenen muur 2. Soepele isolatie of bulkisolatie 3. Stabiliteitswand Architecture et Climat 44

Isoleren aan de binnenzijde Analyse van de bouwknopen Problemen Mogelijke oplossingen Stopcontacten en leidingen Architecture et Climat 45

Isoleren aan de binnenzijde Analyse van de bouwknopen Problemen Mogelijke oplossingen Ramen, lateien en vensterbanken Architecture et Climat 46

Isoleren aan de binnenzijde Analyse van de bouwknopen Problemen Mogelijke oplossingen Verdiepingsvloerplaten Architecture et Climat 47

Isoleren aan de binnenzijde Analyse van de bouwknopen Architecture et Climat 48

Isoleren aan de binnenzijde Analyse van de bouwknopen Architecture et Climat 49

Isoleren aan de binnenzijde Analyse van de bouwknopen Architecture et Climat 50

Isoleren aan de binnenzijde ISOLIN-tool: 7000 WUFI Pro-simulaties! Buitenklimaat Type van metselwerk Type van isolatie Isolatiedikte Binnenklimaat Buitenbekleding Bestaande binnenbekleding Dampremmend membraan Architecture et Climat 51

Isoleren aan de binnenzijde ISOLIN-tool (Excel-rekenblad) Architecture et Climat 52

Isoleren aan de binnenzijde ISOLIN-tool (Excel-rekenblad) Architecture et Climat 53

Conclusies 1/2 De belangrijkste hygrothermische parameters van de materialen moeten gekend zijn Er bestaat software die modellen kan opstellen van de dynamische overdracht en opslag van warmte en vocht in de geïsoleerde muren Isolatie aan de binnenzijde van de bestaande muren is vaak de enige mogelijkheid, maar het is ook de moeilijkste oplossing Waar mogelijk moet voor spouwmuurisolatie of isolatie aan de buitenzijde worden gekozen en moet de combinatie van deze drie oplossingen worden overwogen 54

Conclusies 2/2 Als we kiezen voor isoleren aan de binnenzijde De Glaser-methode is streng De WUFI-software is krachtig, maar vrij zwaar De ISOLIN-tool kan bepaalde keuzes bevestigen De blootstelling aan weer en wind is kritiek Indien de muren blootgesteld zijn, moet een performant vochtwerend middel worden aangebracht Een te dampdichte bekleding aan de buitenkant kan tot gevolg hebben dat het vocht zich opstapelt in de muur Aan de binnenkant moet een aangepast membraan worden aangebracht, vooral bij een vochtige binnenomgeving De membranen met variabele mu-waarde behouden het droogpotentieel van de muren 55

Interessante tools, internetsites, enz.: www.wufi-pro.com http://energie.wallonie.be/servlet/repository/guide_isolin_oct2010_web.pdf?i D=16005 http://www.energieplus-lesite.be 56

Contact Arnaud Evrard Dr. Ir. Arch. Verantwoordelijke Onderzoek aan de UCL Gegevens : 010 47 21 60 E-mail: arnaud.evrard@uclouvain.be Website: http://www-climat.arch.ucl.ac.be 57