Informatie van de Maag Lever Darm Stichting en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen Prikkelbare Darm Syndroom
Deze brochure is ontwikkeld door de Maag Lever Darm Stichting en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen. De Maag Lever Darm Stichting is een onafhankelijke organisatie die zich inzet om maag-, darm- en leverziekten te voorkomen en te bestrijden en patiënten een betere kwaliteit van leven te kunnen bieden. De stichting werkt intensief samen met organisaties en personen die een bijdrage kunnen leveren aan het realiseren van deze missie, zoals patiëntenorganisaties, vrijwilligers, verenigingen van specialisten en zorgprofessionals, overheden en het bedrijfsleven. De Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen is de wetenschappelijke beroepsvereniging van maag-darm-leverartsen. De vereniging wil onder andere de kennis over ziekten van de spijsverterings organen bevorderen. Hieronder vallen slokdarm, maag, dunne darm, dikke darm, alvleesklier, lever en galwegen, en het anale gebied. januari 2010 Redactie Maag Lever Darm Stichting Ontwerp en opmaak Oranje Vormgevers Illustraties Van der Zon Visueel Drukwerk Dunnebier Print Artikelcode 5027 Inhoud Prikkelbare Darm Syndroom Een verhaal uit de praktijk Wat is het Prikkelbare Darm Syndroom? De spijsvertering Prikkelbare Darm Syndroom Wat zijn de criteria? Wat zijn de klachten? Wat zijn de oorzaken? Wat kan de arts doen? Behandeling met medicijnen Behandeling met een therapie Wat kunt u zelf doen? Hoe verder? Extra informatie of vragen? 4 5 5 6 7 8 9 10 11 13 13 16 16
Een verhaal uit de praktijk Wat is het Prikkelbare Darm Syndroom? Een half jaar geleden ben ik vreselijk ziek geworden nadat ik in een restaurant iets verkeerds heb gegeten. De besmette kip bleek achteraf de boosdoener te zijn, want in mijn ontlasting werd de bacterie Campylobacter jejuni gevonden. Mijn darmen waren een paar dagen flink van slag, en sindsdien blijf ik last houden van darmklachten. Ik heb bijna elke dag buikkramp en heb soms last van dunne ontlasting. Wanneer ik het erg druk heb op mijn werk worden mijn klachten vaak erger. Ik had vroeger ook al gauw last van mijn darmen, maar na de darminfectie is dit erger geworden. Ik ben naar mijn huisarts gegaan en hij heeft mij doorverwezen naar een specialist in het ziekenhuis. Hier heb ik een uitgebreid darmonderzoek gehad. De arts die me onderzocht vertelde dat ik het Prikkelbare Darm Syndroom heb, en dat andere darmaandoeningen zijn uitgesloten. Ik moet nu goed letten op wat ik eet, en probeer zoveel mogelijk stress te vermijden. De arts heeft me een medicijn voorgeschreven dat ik mag gebruiken als ik last heb van darmkrampen. Ik kan de klachten herkennen, en houd ze meestal onder controle. In deze brochure krijgt u informatie over het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS). De brochure geeft informatie over de oorzaken, welke klachten kunnen optreden, welke behandelingen er zijn en wat u er zelf aan kunt doen. Het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) wordt ook wel een spastische darm genoemd. Men spreekt ook wel van het Irritable Bowel Syndrome, afgekort als IBS. De darmen spelen een belangrijke rol in het spijsverteringsstelsel. Eerst krijgt u in het kort uitleg over de werking van de spijsverteringsorganen en de functie van de darmen. > De spijsvertering Het verteren van voedsel wordt ook wel spijsvertering genoemd. Alle organen die samen zorgen voor de spijsvertering noemen we het spijsverteringsstelsel. De spijsvertering begint in de mond. In de mond wordt voedsel fijngekauwd en vermengd met speeksel. Hierdoor kunt u het voedsel makkelijk doorslikken. In het speeksel zitten stoffen die het voedsel helpen verteren. Zodra u voedsel doorslikt, komt het in de slokdarm. De slokdarm is in feite een soort transportkanaal. De spieren in de slokdarmwand duwen het voedsel naar de maag. Op de overgang van slokdarm naar maag zit een sluitspiertje. Dit gaat open als er voedsel 01 11 10 Spijsverteringsstelsel 01 Mond 02 Slokdarm 03 Maag 04 Dunne darm 05 Dikke darm 06 Blinde darm 07 Endeldarm 08 Anus 09 Alvleesklier 10 Galblaas 11 Lever 02 03 09 04 05 06 07 08 Van der Zon Visueel Prikkelbare Darm Syndroom 4 5 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
vanuit de slokdarm de maag in gaat en sluit zich hierna weer. Hierdoor kan er minder gemakkelijk voedsel en maagsap terugstromen vanuit de maag in de slokdarm. Het sluitspiertje zorgt op deze manier voor eenrichtingsverkeer. In de maag wordt voedsel gekneed en vermengd met maagsap. Dit maagsap wordt door de maag aangemaakt en het bevat onder andere zoutzuur. Het zure maagsap bevordert de verdere vertering van het voedsel in de maag. Daarnaast vormt het zoutzuur een barrière tegen eventuele ziekmakende bacteriën die u met het eten binnenkrijgt. Daarna gaat de voedselbrij via de maaguitgang in kleine porties door naar de dunne darm. In het eerste deel van de dunne darm worden galvloeistof en alvleeskliersap toegevoegd aan de voedselbrij. Deze spijsverteringssappen zijn nodig voor de afbraak van vetten, eiwitten en suikers. In de dunne darm vindt het grootste deel van de voedselvertering plaats. Belangrijke voedingsstoffen worden via de wand van de dunne darm door het lichaam opgenomen. De dunne darm gaat over in de dikke darm. De dikke darm onttrekt water en zouten aan deze dunne brij. Wat daarna overblijft is de normale vaste ontlasting. De ontlasting wordt door de dikke darm naar de endeldarm geduwd. Als er ontlasting in de endeldarm komt voelt u aandrang. De spijsvertering is voltooid als de ontlasting via de anus het lichaam verlaat. De dikke darm is ongeveer een meter lang en ligt als een soort hoefijzer in uw buik. De dikke darm begint rechtsonder in de buik en loopt via een aantal bochten naar de linker onderbuik. Daar gaat de dikke darm over in de endeldarm. De endeldarm eindigt in de anus. De medische naam voor dikke darm is colon. Het laatste bochtige stuk van de dikke darm vlak voor de endeldarm heet het sigmoïd. De medische naam voor endeldarm is rectum. > Prikkelbare Darm Syndroom Het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) is een veelvoorkomende aandoening in de westerse wereld. Ongeveer vijf tot twintig procent van de Nederlandse bevolking heeft last van PDS. De diagnose wordt vooral gesteld bij jongvolwassenen. PDS komt ongeveer twee keer zo vaak voor bij vrouwen als bij mannen. PDS behoort tot de zogenoemde functionele buikklachten of functionele maagdarmklachten. Wanneer bij onderzoek geen afwijkingen worden gevonden, wordt vaak deze diagnose gesteld. De klachten worden veroorzaakt door een overgevoelige darmwand of verstoorde bewegingen van de darm. De klachten zijn medisch gezien niet ernstig, maar kunnen wel erg vervelend en pijnlijk zijn en invloed hebben op uw dagelijkse leven. Wat zijn de criteria? Wereldwijd is door medisch specialisten vastgesteld wanneer de diagnose Prikkelbare Darm Syndroom kan worden gesteld. Met deze graadmeter kunnen artsen beter de diagnose PDS stellen en een behandeling voorschrijven. De criteria bestaan uit drie fasen: 1 De patiënt heeft last van steeds terugkerende pijn (of een onaangenaam gevoel) in de buik, met ten minste twee van de onderstaande kenmerken: > De pijn wordt minder na de stoelgang; > Het begin van de (pijn)klachten hangt samen met een verandering in de frequentie van de ontlasting; > Het begin van de (pijn)klachten hangt samen met een verandering in de vorm van de ontlasting. 2 Om de diagnose PDS te kunnen stellen moeten de klachten minstens zes maanden geleden zijn begonnen. Als de patiënt gedurende drie van die zes maanden voldoet aan de bovenstaande criteria, kan de diagnose gesteld worden. 3 Als de klachten ook kunnen wijzen op een andere aandoening, dan moet die eerst uitgesloten worden. Prikkelbare Darm Syndroom 6 7 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
Wat zijn de klachten? PDS kenmerkt zich met name door buikpijn en problemen met de ontlasting, zoals diarree, verstopping en een opgeblazen gevoel. PDS is in principe een chronische aandoening, maar het klachtenpatroon kan erg wisselend zijn. Sommige mensen met PDS hebben continu klachten. Vaak verergeren de klachten in periodes van stress of drukte. Ook kunnen de klachten soms een hele periode verdwijnen. De meest voorkomende klachten bij PDS zijn: buikpijn en/of buikkrampen; diarree of verstopping; opgeblazen gevoel. Daarnaast kan PDS ook klachten geven die niet direct met de darm te maken hebben. Met name moeheid, maagklachten, brandend maagzuur, hoofdpijn, pijn in de rug en pijn bij het vrijen zijn klachten die bij PDS kunnen voorkomen. De meest voorkomende klachten van PDS worden hieronder kort toegelicht: > Buikpijn en/of buikkrampen De pijn zit vaak onder in de buik of rond de navel. Ook kan de pijn uitstralen naar de rug of de zij. De pijn kan zeurend zijn, of gepaard gaan met hevige pijnscheuten. De pijn treedt vooral overdag op, en bij sommige mensen verergeren pijnklachten na de maaltijd. Na de stoelgang of na het laten van enkele winden, wordt de pijn vaak minder. Soms zijn de buikpijnaanvallen zo hevig, dat ze doen denken aan een gal- of niersteenaanval. > Problemen met de stoelgang: diarree of verstopping In de meeste gevallen hebben mensen met PDS diarree of verstopping. Bij diarree is de ontlasting dun of zelfs waterdun. Vaak komt aandrang plotseling opzetten en kan men de ontlasting niet goed ophouden. Bij verstopping is de ontlasting hard en moet er hard worden geperst om de ontlasting kwijt te kunnen raken. > Opgeblazen gevoel In de darm komen van nature bacteriën voor. Deze bacteriën worden de darmflora genoemd. Tijdens de afbraak van onverteerbare voedselresten produceert de darmflora gassen. Hierdoor ontstaat gasophoping. Bij mensen met PDS kan deze gasophoping toenemen. Hierdoor ontstaan klachten, zoals opboeren, winderigheid, een opgeblazen gevoel, gerommel in de buik en buikpijn. Let op: klachten als bloed bij de ontlasting, ernstige diarree, onverklaarbaar gewichtverlies of koorts horen zeker niet bij PDS. Als u hier last van hebt, is het verstandig om naar de huisarts te gaan. Ook als uw klachten ontstaan als u boven de vijftig jaar bent of uw stoelgang plotseling duidelijk verandert, is het verstandig om naar de huisarts te gaan. Wat zijn de oorzaken? De oorzaak van PDS is niet precies bekend. Waarschijnlijk gaat het bij de klachten om een combinatie van factoren. Er is altijd sprake van een gestoorde (spastische) beweging van de darm en/of een extra gevoelige darmwand. Daarnaast spelen onderstaande factoren mogelijk een rol: > Mogelijk is er sprake van een abnormale verwerking van prikkels in het maag-darmkanaal en mogelijk ook in de hersenen, waardoor mensen met PDS eerder pijn in de darmen waarnemen dan andere mensen. Hier wordt nog onderzoek naar gedaan. > PDS lijkt te kunnen worden uitgelokt door een darminfectie (voedselvergiftiging). Prikkelbare Darm Syndroom 8 9 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
> Een verkeerde voeding kan de klachten van PDS verergeren. Meestal geeft een vezelarme of eenzijdige voeding verergering van klachten. Bij sommige mensen met PDS kunnen de klachten juist verergeren door het eten van vezels. Vooral de zogenoemde onoplosbare vezels kunnen klachten verergeren. Deze onoplosbare vezels komen voor in volkoren, graan of zemelen. Meer informatie over onoplosbare en oplosbare voedingsvezels vindt u verderop in deze brochure onder Wat kunt u zelf doen. > Stress zoals emoties, spanningen en nervositeit kunnen leiden tot verergering van klachten. Wat kan de arts doen? Als u darmklachten blijft houden, is het verstandig om naar uw huisarts te gaan. Samen met uw huisarts kunt u bespreken waar u last van hebt en wat u zelf al hebt gedaan om de klachten te verminderen. Zo kan uw huisarts erachter komen wat er met u aan de hand is en u adviezen geven die de klachten helpen verminderen. Ook kan de huisarts medicijnen voorschrijven die de klachten kunnen verminderen. Soms is verder onderzoek nodig om andere aandoeningen uit te sluiten. De huisarts verwijst u dan door naar een maag-darm-leverarts (MDL-arts) of een internist in het ziekenhuis. Verder onderzoek kan nodig zijn als: > de diarree of obstipatie aanhoudt; > de klachten ontstaan na uw vijftigste jaar; > u andere klachten krijgt dan u eerst had; > u klachten hebt die niet bij PDS horen zoals bloed in de ontlasting, onverklaarbaar gewichtsverlies of koorts. > Behandeling met medicijnen In sommige gevallen kan de huisarts medicijnen voorschrijven om uw klachten te verminderen. Deze medicijnen zijn gericht op een verbetering van het ontlastingspatroon en soms ook op pijnbestrijding, of op een combinatie hiervan. > Medicijnen tegen verstopping Als u vooral last hebt van verstopping of een moeilijke stoelgang, zijn er verschillende middelen die de ontlasting zachter kunnen maken en de stoelgang op gang helpen: > Bulkvormers Deze middelen hebben dezelfde eigenschappen als oplosbare voedingsvezels: ze nemen vocht op. Ze zorgen voor een soepele ontlasting en een goede darmwerking. Het is belangrijk dat u bij bulkvormers extra veel drinkt, omdat deze medicijnen averechts werken als ze niet voldoende vocht op kunnen nemen. Voorbeelden van bulkvormers zijn Metamucil of Volcolon. Bulkvormers bevatten vaak psylliumzaad/psylliumvezels en zemelen. Ze kunnen zonder problemen langdurig gebruikt worden, omdat ze de darm niet prikkelen. Bulkvormers kunt u oplossen in bijvoorbeeld water, yoghurt, of vruchtensap. > Vochtbinders Deze middelen houden vocht vast in de darm, waardoor de ontlasting zachter wordt. Voorbeelden van deze vochtbinders zijn; anorganische zouten (magnesiumoxide en magnesiumsulfaat) en macrogol (o.a. Movicolon, Transipeg, Forlax ). > Contactlaxantia Deze middelen activeren de darmbewegingen door een chemische prikkeling van de darmwand. Hierdoor hebben ze een sterk laxerend effect. Voorbeeld zijn bisacodyl en natriumpicosulfaat. De middelen zijn in het algemeen niet geschikt voor langdurig gebruik, Prikkelbare Darm Syndroom 10 11 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
omdat er aanwijzingen zijn dat dit het slijmvlies in de darmwand kan beschadigen. Overleg altijd met uw huisarts als u tijdelijk contactlaxantia gebruikt. Uw arts kan deze middelen tijdelijk voorschrijven als verstopping bij PDS op de voorgrond staat. > Behandeling met een therapie In sommige gevallen kunnen mensen met PDS baat hebben bij hypnotherapie of bekkenfysiotherapie. De huisarts kan u hierover meer informatie geven en u eventueel doorverwijzen. Wees voorzichtig met natuurlijke middelen op basis van sennapeulen die u bij de drogist, apotheek of reformzaak kunt kopen. Gebruik ze vooral niet te vaak en niet te lang achter elkaar. Overleg bij voorkeur met uw arts. > Medicijnen tegen diarree Hebt u vaak last van diarree, dan kan de arts u een diarreeremmer voorschrijven. Deze zorgt er voor dat de ontlasting wat vaster wordt, bijvoorbeeld loperamide (onder andere Imodium en Diacure ). Gebruik deze medicijnen echter niet dagelijks, tenzij uw arts dat voorschrijft. Ook bovengenoemde bulkvormers kunnen helpen bij diarree. Ze zorgen er dan voor dat de ontlasting wat vaster wordt. > Medicijnen tegen buikpijn en buikkrampen U kunt zelf paracetamol innemen tegen de pijn. De huisarts kan eventueel een sterkere pijnstiller voorschrijven. Middelen zoals ibuprofen (onder andere Advil ), diclofenac (onder andere Voltaren ) en aspirine zijn niet aan te raden omdat deze als bijwerking maag- en darmklachten kunnen geven. Bij darmkrampen kan de huisarts een medicijn voorschrijven die de krampen bestrijdt. Het meest bekende middel tegen darmkrampen is mebeverine (onder andere Duspatal / Duspatalin ). Dit middel verbetert de bewegingen van de darm en kan darmkrampen verminderen. Lage doseringen van antidepressiva kunnen een gunstige werking hebben op sommige PDS-klachten. Bepaalde antidepressiva verminderen namelijk de gevoeligheid van de darm voor pijnprikkels. Deze medicijnen worden alleen voorgeschreven bij hevige klachten, of als andere behandelingen geen effect hebben. > Hypnotherapie Tijdens deze behandeling leert de hypnotherapeut mensen onder hypnose hun darm positief te beïnvloeden. Bij een aanzienlijk deel van de mensen met PDS kunnen klachten afnemen. Er zijn hypnotherapeuten die zich gespecialiseerd hebben in de behandeling van PDS. Sommige zorgverzekeraars vergoeden een aantal van deze behandelingen. Informeer bij uw zorgverzekeraar of hypnotherapie vergoed wordt. > Bekkenbodemfysiotherapie Bekkenbodemfysiotherapie is een speciale vorm van fysiotherapie, die zich richt op de bekkenbodemspieren. Klachten als verstopping, hevige aandrang en ongewild ontlastingsverlies kunnen veroorzaakt worden door problemen met deze bekkenbodemspieren. Vaak komen dan ook andere bekkenbodemklachten voor, zoals pijn bij het vrijen, moeite met plassen of urineverlies. In dat geval kan bekkenbodemfysiotherapie de klachten verminderen. Wat kunt u zelf doen? U kunt zelf een aantal maatregelen nemen om de PDS-klachten te verminderen. Belangrijke punten om op te letten zijn het voedingspatroon en leefstijl. Onderstaande tips en adviezen helpen u hierbij: > Eet gezond, gevarieerd en vezelrijk Gebruik een gevarieerde en vezelrijke voeding. Vezels zitten voornamelijk in volkorenproducten, groenten en fruit. We kunnen vezels verdelen in twee groepen: Prikkelbare Darm Syndroom 12 13 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
de onoplosbare en de oplosbare vezels. De onoplosbare vezels worden niet verteerd in de darm en zijn onveranderd in de ontlasting terug te vinden. Ze werken als een soort spons. Ze nemen veel vocht op en zorgen op deze manier voor meer en zachtere ontlasting. Onoplosbare vezels kunnen bij een deel van mensen met PDS ook prikkeling geven, dus extra klachten. Neem er dus niet te veel van als u merkt dat u meer klachten krijgt. Onoplosbare vezels zitten met name in volkorenbrood, muesli, zilvervliesrijst en andere volkorenproducten of graanproducten. De oplosbare vezels komen onverteerd in de dikke darm terecht waar de darmbacteriën (darmflora) ze zodanig bewerken dat er stoffen vrijkomen die een gezonde darmwerking stimuleren. Oplosbare vezels zitten met name in peulvruchten, havermout, groenten en fruit. In sommige groenten en in schillen van fruitsoorten komen zowel oplosbare als onoplosbare vezels voor. Voorbeelden hiervan zijn: komkommer, courgette, selderij en tomaat. Wilt u weten of uw dagelijkse voeding voldoende vezels bevat? Doe de vezeltest op www.vezeltest.nl Schijf van Vijf Bron: Voedingscentrum Een gezonde en gevarieerde voeding bevat alle voedingsstoffen die u dagelijks nodig hebt. De Schijf van Vijf van het Voedingscentrum vormt de basis voor het samenstellen van een gezonde maaltijd. Neem dagelijks voedingsmiddelen uit alle vijf de groepen van de Schijf van Vijf. Dan weet u zeker dat u alle belangrijke voedingsstoffen binnenkrijgt. meer onderzoek nodig naar de gunstige effecten van probiotica op darmklachten. Sommige mensen met PDS geven aan dat hun klachten verminderen na het gebruik van probiotica. Probiotica die zijn toegevoegd aan zuivelproducten zijn te koop in de supermarkt. Bij de apotheek en drogist zijn probiotica in poedervorm en in capsules verkrijgbaar. Als u zelf merkt dat u klachten krijgt na het eten van bepaalde voedingsmiddelen, probeer deze dan met mate te gebruiken. Wees voorzichtig met het weglaten van voedingsmiddelen zonder overleg met uw arts of diëtiste, omdat anders op den duur een tekort aan bepaalde vitaminen en andere belangrijke voedingsstoffen kan ontstaan. Als u vragen hebt over uw voedingspatroon kan een diëtist advies geven. Probiotica zijn producten die grote hoeveelheden nuttige melkzuurbacteriën bevatten. Deze kunnen een gunstige invloed hebben op darmklachten. Er is nog > Drink voldoende Als u een vezelrijke voeding gebruikt, is het belangrijk om voldoende te drinken. Vezels hebben namelijk vocht nodig om goed te kunnen werken. Drink daarom dagelijks minstens 2 liter vocht. > Zorg voor voldoende beweging Door regelmatig te bewegen wordt de darmbeweging gestimuleerd. Dit is belangrijk voor een goede spijsvertering. Ook kunt u verstopping hierdoor voorkomen. Prikkelbare Darm Syndroom 14 15 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
> Vermijd stress Stress is niet de oorzaak van PDS, maar het kan de klachten wel verergeren. Er zijn verschillende manieren om stress te verminderen. Dit kan door ontspanningsoefeningen, yoga of meditatie, maar ook door beweging (wandelen, fietsen, zwemmen) of door te sporten. > Stop met roken Voor uw algehele gezondheid is het verstandig om niet te roken. Hoe verder? PDS is geen ernstige aandoening, maar de klachten die erbij horen kunnen in het dagelijkse leven beperkingen opleveren. Vooral als u vaak en langdurig last hebt, is normaal functioneren niet altijd mogelijk. Met de adviezen uit deze brochure kunt u wellicht uw klachten beter onder controle krijgen. Extra informatie of vragen? Hebt u na het lezen van deze brochure nog vragen over ander onderwerpen die ter sprake zijn gekomen? Kijk dan in het brochureoverzicht op pagina 18 voor extra informatie. > Andere belangrijke adressen > PDS Belangenvereniging Postbus 2597, 8901 AB Leeuwarden Telefoon: 088 73 74 666 (voor zakelijke aangelegenheden: ma t/m do 19.00-20.00 uur) PDS-Infolijn: Via telefoon bereikbaar op 088-737 4636 (088-PDS INFO) ma: 14.00-16.00 uur, di: 19.00-21.00 uur, wo: 19.00-21.00 uur, do: 14.00-16.00 uur, of via Skype:do: 19.00-21.00 uur Website: www.pdsb.nl E-mail: info@pdsb.nl Voor informatie over hypnotherapie kunt u terecht bij: > De Nederlandse Academie voor Psychotherapie Telefoon: 020 61 50 494 (van 9.00-12.00 uur) Internet: www.academie-psychotherapie.nl of www.pds-therapeuten.nl Hebt u nog vragen over uw klachten, neem dan contact op met uw arts. U kunt ook met de Infolijn van de Maag Lever Darm Stichting bellen of mailen. De Infolijn 0900-20 25 625 ( 0,15 pm) op werkdagen van 10.00 tot 14.00 uur E-mail voorlichting@mlds.nl Internet www.mlds.nl Prikkelbare Darm Syndroom 16 17 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
Overzicht brochures Deze brochures kunt u bestellen in de webshop op onze website www.mlds.nl, of via onze Infolijn, telefoon 0900 20 25 625 ( 0,15 per minuut). Lever- gal- en Voeding Slokdarm- en alvleesklier- en spijs- Algemene Maagbrochures brochures Darmbrochures vertering Onderzoek Kinderen Sondevoeding brochures Brandend maagzuur Functionele maagklachten Maagkanker Maagslijmvliesontsteking Maagzweer Slokdarmkanker Alvleesklierontsteking Galstenen Hepatitis Kanker in de lever Levercirrose Levertransplantatie Aambeien Coeliakie Darmflora Diarree Dikkedarmkanker Dikke darmpoliep Divertikels Leveraandoeningen door alcoholgebruik Ontlastingsincontinentie Spijsvertering bij 50+ ers Voeding bij leveraandoeningen Voeding bij MDLaandoeningen Colonoscopie ERCP Gastroscopie Sigmoïdoscopie Buikpijn bij kinderen Diarree bij kinderen Rottige buiken boekje Verstopping bij kinderen Sondevoeding via een neussonde Sondevoeding via een voedingsstoma Corporate brochure Preventiebrochure Preventie van spijsverteringsaandoeningen Prikkelbare Darm Syndroom Verstopping Ziekte van Crohn en colitis ulcerosa Prikkelbare Darm Syndroom 18 19 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen