: The concept of Zero

: The concept of Zero

Voorwoord De Wijk van Morgen en hoe verder? Voor u ligt al weer de tweede uitgave van de brochure De Wijk van Morgen. Via de website www.dewijkvanmorgen.nl kunt u de eerste versie inzien. De Wijk van Morgen is een innovatief programma waarin onderwijs, ondernemers en overheden samen een inspirerende omgeving creëren op het European Science and Business Park Avantis te Heerlen/Aken. In dit programma worden duurzame technieken bestudeerd, die morgen in wijken in de regio worden toegepast. In deze brochure leest u over de samenwerking tussen onderwijsinstellingen binnen het VMBO, MBO en HBO, met het bedrijfsleven en de woningcorporaties. De voortgang van de diverse projecten, de genomineerde ontwerpen voor het tweede gebouw, de samenwerking met studenten uit Duitsland, België en Rusland voor het derde gebouw, samenwerking met Russische collegae en veel meer. Op de achterkant van dit blad staan de belangrijkste partners met hun logo s. Waaronder ook SenterNovem, Provincie Limburg en Gemeente Heerlen. Hogeschool Zuyd wil graag een rol spelen in de ontwikkeling van duurzame transitie door het genereren en beschikbaar stellen van kennis voor het opleiden van studenten. Maar ook door de samenwerking met publieke (onderwijs, overheden) en private (markt, bedrijfsleven) partijen te versterken in het ontwikkelen van duurzame toepassingen. Eerste ervaringen daarmee zijn opgedaan in De Wijk van Morgen en het Centrum voor Nieuwe Materialen op het Chemelot terrein, dit legt tegelijk de behoeften bloot. Gezien de geografische ligging van Hogeschool Zuyd is het daarbij logisch en van belang om grensoverschrijdend te denken, de Euregio vormt het directe achterland. Er is een rol weggelegd voor een internationaal onderzoeksinstituut omdat activiteiten op het gebied van de ontwikkeling van een duurzaam gebouwde omgeving wereldwijd niet georganiseerd zijn. Tijdens Kennis in Bedrijf 2009 (het kennis- en netwerkevenement van Hogeschool Zuyd) is het initiatief voor RiBuilT: Research institute Built environment of Tomorrow nader toegelicht. Dit instituut gaat grensoverschrijdend kennis vergaren en uitdragen, zodat een substantiële bijdrage geleverd wordt aan het realiseren van een duurzaam gebouwde omgeving en internationale samenwerking op dit gebied wordt gestimuleerd en bevorderd. Maar er wordt ook een belangrijke rol en bijdrage geleverd door de partners van SB10. SB10 is de internationale conferentie over duurzaam bouwen die van 11 tot en met 13 oktober 2010 te Maastricht, Luik en Aken wordt georganiseerd. Hogeschool Zuyd en haar partners creëren met een duurzame gebouwde omgeving ook hun eigen toekomst. U als lezer speelt daarbij een belangrijke rol, en ik wens u daarom veel leesplezier. Drs. Bert Schroën Directeur faculteit Bouw Voorzitter stuurgroep De Wijk van Morgen

Inhoud Colofon pag 1) Voorwoord: De Wijk van Morgen en hoe verder? 2 2) Achtergrond 4 3) Highlights 2009 5 4) Duurzaam bouwen; the concept of zero 6 5) Beoordeling ontwerpen 7 6) Ontwerpopdracht Kantoor / Expogebouw 8 Grafische vormgeving: Stèphanie Philippen Redactie: Ludo Kockelkorn Ronald Rovers Rob Winthagen Eindredactie: Karina Ratejec Contactinformatie: De Wijk van Morgen BV Snellius 6 6422 RM Heerlen Avantis European Science and Business Park 7) Genomineerde ontwerpen Leroy Merx & Roel Derkx 9 Han Houben & Omayra Mingels 10 Erwin Janssen, Ruud Smeets & Simon Reumers 11 Dirk Derikx, Stan Pickaers & Roy Tossings 12 8) Ontwerpopdracht Informatiecentrum / Bouwkeet 13 9) Think City 14 10) Toekomstbestendig Techniek Onderwijs 15 11) Nieuwsfeiten 16 12) Het vervolg; RiBuilT 17 13) Conferentie Sustainable Building 2010 (SB10) 19 Mail: info@dewijkvanmorgen.nl Website www.dewijkvanmorgen.nl

Achtergrond De Wijk van Morgen is als een programma van de Hogeschool Zuyd ontstaan, maar dient als een samenwerkingsverband van onderwijs, ondernemers en overheden. Gezamenlijk is er een open-innovatiemodel opgesteld op het gebied van duurzaam ontwerpen en bouwen. Hierbij worden vernieuwde technologieën toegepast in een omgeving waar praktijk-nabij leren mogelijk is. De oorsprong ligt in 2006, als de faculteitsdirecteuren van de faculteiten Bouw en Techniek de ambitie uitspreken een Research- en Innovatiecentrum voor Bouw en Nieuwe Energie te willen realiseren op het grensoverschrijdende bedrijventerrein Avantis. Doel van het centrum is een leer- en onderzoeksomgeving voor studenten te creëren op het gebied van nieuwe technieken in de bouw, waarbij duurzaamheid centraal staat. Inmiddels is het initiatief al uitgegroeid tot dé demonstratieomgeving voor nieuwe ontwikkelingen op het gebied van duurzaam bouwen en duurzame energievoorziening voor de gebouwde omgeving. Bedrijven en studenten werken samen aan aansprekende projecten, steeds gebruikmakend van de laatste stand van de techniek. Nieuwe productideeën ontstaan in deze omgeving, die in samenwerking met bedrijven, Hogeschool Zuyd en andere kennisleveranciers binnen de Euregio verder ontwikkeld worden. De keuze voor het bedrijventerrein Avantis is een logische. Avantis profileert zich als hét European Science and Business Park voor technologiegeoriënteerde bedrijven in het algemeen en een duidelijke focus op de ontwikkelingen van ideeën en toepassingen van energie in het bijzonder. Parkstad heeft Nieuwe Energie als een speerpunt benoemd. En het, letterlijk, grensoverschrijdend karakter van Avantis past uitstekend bij de Euregionale ambitie van het project. Veel informatie is te vinden op de website www.dewijkvanmorgen.nl. Wilt u in contact komen met het team, stuur dan een email naar info@dewijkvanmorgen.nl 4

Highlights 2009 De landelijke organisatie Urgenda, die transitie naar een duurzaam Nederland stimuleert, trok eind januari 2009 door Limburg en besteedde ruim aandacht aan De Wijk van Morgen. Onderdeel van de activiteiten was de onthulling van het bouwbord van de wijk: het gaat echt beginnen! In september 2009 ontving De Wijk van Morgen bericht dat het was toegelaten tot het EU Programma Sustainable Energy Europe. Dat is een programma om de koplopers in Europa meer aandacht te geven, waarbij de EU zorgdraagt voor promotie en kennisoverdracht rond het project. Het is een van de acht Nederlandse projecten in het programma en het enige met betrekking tot onderwijs. Op negen september 2009 was het eindelijk zover: na een jaar van voorbereiden kon de bouw van het eerste project beginnen. De schop ging de grond in. Ook werden tijdens deze gelegenheid de samenwerkings overeenkomsten met woningbouwverenigingen en aannemers getekend. 5

Duurzaam bouwen The concept of zero Duurzaam bouwen, is een term die tegenwoordig steeds vaker wordt gebruikt. Maar die term roept bij veel mensen nog steeds vele vragen op wat kun je ermee, wat levert het op? Om tot antwoorden te komen, moet eerst vastgesteld worden wat duurzaam bouwen is. Duurzaam bouwen wordt gedefinieerd als: een manier van bouwen waarbij de milieu- en gezondheidseffecten ten gevolge van het bouwen en de gebouwde omgeving, tot een minimum beperkt worden. De basis wordt gevormd door de milieuaspecten. Daarvoor is het noodzakelijk dat de energie en grondstoffenstromen zoveel mogelijk worden omgevormd tot kringlopen. Hierdoor voorkomen we uitputting en of neveneffecten zoals klimaatverandering. Het gaat dan vooral om energie, water, (bouw)materialen, voedselproductie, verkeer en afval. Centraal staat vermindering van de behoefte aan deze bronnen. Dit past in het transitiedenken over duurzame ontwikkeling zoals dat ook landelijk door de overheid in gang is gezet. Bij duurzaam bouwen is ook de kwaliteit van de binnenruimte, het gebouw en de buitenruimte, zowel in uitvoering als in gebruik van groot belang. De taak en uitdaging van de ontwerpers is om een hoge kwaliteit te combineren met een zo laag mogelijke belasting van de bronnen, en zelfs met een gesloten kringloop (the concept of zero) van het gebruik daarvan. Zowel op stedenbouwkundig vlak en civiele werken, als op gebouwniveau en interieur. Naast de ruimtelijke kwaliteit is ook de 'biodiversiteit' van belang voor mensen, dieren en planten, en natuurlijk spelen ook de economische randvoorwaarden een grote rol. Op al deze terreinen is creatieve ontwikkeling vereist, om gebouwen te ontwerpen, gezonde en leefbare wijken te ontwikkelen en innovatieve financieringen en samenzweringen te bedenken om dit te realiseren. Dit is in een notendop duurzaam bouwen en het werkveld voor De Wijk van Morgen. De diverse factoren, onderwijs onderzoek en marktpartijen, inclusief lokale overheden, zijn bij dit traject betrokken om via informatie en communicatie tot samenwerking en oplossingen te komen. Kennis delen = Kennis vermenigvuldigen De Wijk van Morgen combineert ontwerpopdrachten van studenten met marktpartijen om innovatieve oplossingen te creëren. Daarmee wordt de beste aanpak voor realisatie en brede implementatie gerealiseerd. Research institute Built environment of Tomorrow is de samenwerking van onder andere lectoraten: Gebouwde omgeving & regionale ontwikkeling Innovatie bouwproces & techniek Nieuwe energie 6

Beoordeling ontwerpen Op woensdag twee september 2009 kwam de internationale vakjury bijeen om het winnende ontwerp te kiezen uit de vier nominaties van het kantoor annex expositieruimte en de vier nominaties van de bouwkeet. Het winnende ontwerp van het kantoor/expositieruimte wordt daadwerkelijk gerealiseerd. Vanaf september 2010 wordt met de bouwfase gestart. Voor het winnende ontwerp van de bouwkeet wordt nog een toepassing en sponsor gezocht. Voor de genomineerden van de bouwkeet was het de opdracht om een tijdelijk onderkomen voor werknemers in de bouw te realiseren, gecombineerd met enkele expositieruimtes. Alle vier de nominaties voldeden aan de basiscriteria, maar hadden verschillende benaderingen in de organisatie van de ruimten, technieken, bouw en oplossingen. Uiteindelijk heeft de jury gekozen voor het ontwerp van Bas Wijnands en Tom Moulen. De ontwerpen van de genomineerden van het kantoor annex expositieruimte moest aan sterke ecologische criteria voldoen. Alle vier de nominaties voldeden aan de milieucriteria, maar verschilden op vele andere gebieden. Alle vier de projecten scoorden goed maar uiteindelijk heeft de jury unaniem gekozen voor Eco/nnect, van Leroy Merks en Roel Derkxs, als winnaar van het jaar 2009. De winnende ontwerpen worden in het schooljaar 2009/2010 door ontwikkeld om te zijner tijd te realiseren in De Wijk van Morgen. Winnend ontwerp 2009 7

Ontwerpopdracht kantoor / expogebouw De opdracht voor gebouw twee in De Wijk van Morgen betreft een kantoor van drie lagen, met expositieruimte en een dak met een kas. De kas is geïntegreerd in het energiesysteem van het gebouw, en dient tevens voor de opvang van regenwater en het telen van groenten voor het restaurant in het gebouw. Op die manier ontstaat een gebouw dat productief is, in plaats van consumptief: het voorziet in zijn eigen energie en voor een deel in voedsel en water. Het gebouw kent op de begane grond ook een serviceruimte: diverse onderdelen van de wijk worden niet individueel per gebouw geregeld, maar op wijkniveau, zoals een centrale wasserij in plaats van allemaal aparte wasmachines en wasruimten in woningen en gebouwen. Maar ook als ruimte voor een lokaal energiebedrijf dat alle duurzame energie beheert. Te zijner tijd ook voor een lokaal waterbedrijf, dat de zuivering van water op het terrein voor zijn rekening neemt. De eisen aan het gebouw zijn hoog: zeer energiezuinig (tot een EPC van 0,2) voor 50 pct. gebouwd met hernieuwbare materialen of gerecyclede materialen, gescheiden inzameling van vier verschillende afvalwaterstromen, regen, grijs (van douche en keuken) en geel en zwart gescheiden van het toilet, om onder andere het terugwinnen van het schaarse fosfor mogelijk te maken (een belangrijke meststof). Het gebouw moet ook passen in het beeldplan voor de locatie, het European Science en Business Park Avantis op de grens van Heerlen en Aken. 8

Eco/nnect Leroy Merx & Roel Derkx Winnend ontwerp 2009 Visie De Eco/nnect betreft een gebouw waarbij duurzaamheid centraal staat, met als doel een energie neutraal kantoor op te zetten. Het concept ziet er als volgt uit: de geluidswal uit de opgave is de bron van de natuur, deze bron is letterlijk het gebouw ingetrokken. Deze fungeert als bron voor de gewassen in de kas. Door het liften van deze wal ontstaat een gebaar wat als bescherming functioneert ten behoeve van geluid van de achtergelegen snelweg en tevens ook klimaat technisch, voor het kantoorgedeelte dat onder deze wal zijn plaats heeft ingenomen. Bovenop deze wal komt een ruimte die als bron fungeert voor relaties en ontwikkelingen in de vorm van een vergader/conferentieruimte. Uiteindelijk is dit concept verwoord als: de Eco/nnect, dit staat voor: het verbindende element tussen natuur en architectuur. Concept De tuinkas staat boven op het zogenaamd verbindend element (geluidswal). Voordat de geluidswal wordt gevormd, worden eerst horizontale bodemcollectoren op de grond aangebracht. In het stookseizoen dient de geluidswal als warmtebron voor een warmtepompinstallatie, waarop een vloerverwarmingssysteem is aangesloten. Fine Wire Heat Exchangers (FiWiHex) die geplaatst zijn in de kas transporteren de warmte, indien nodig, uit de kas naar deze seizoensopslag, zodat de warmtepomp met een nog lager rendement kan werken. s Zomers wordt de warmtepomp niet gebruikt, maar wordt koude lucht direct aan de geluidswal onttrokken. Om de geluidswal niet op te warmen met de warme lucht uit de kas, is er en by-pass op het installatie principe, waardoor de FiWiHex binnen in de kas direct gekoppeld staat aan een FiWiHex buiten het gebouw. Hier kan de warme lucht dan ook het gebouw verlaten. Tevens kan deze FiWiHex buiten de seizoensopslag s avonds koelen. De aanwezige vloerkoeling gebruikt deze koude energie weer om het gebouw te koelen. Energieconcept Voor het kasgedeelte is niet het gebouw maar de tuin het uitgangspunt. Architectuur is niet alleen van invloed op de omgeving, want omgekeerd maakt de omgeving ook de architectonische ruimte. Wat normaliter tot buitenruimte wordt gerekend, overlapt in dit ontwerp met datgene dat we als interieur beschouwen. Dit komt doordat de glazen gevels die slechts 8 á 10 mm dik zijn en door de planten, die direct tegen de gevel aan zullen komen. Het ontbreken van enige vorm van isolatie of dichte geveldelen benadrukt dat het interieur niet is afgeschermd van de buitenlucht. Het onder de wal gelegen bouwdeel kan middels handgeschakelde zonwering teruggebracht worden in zijn basisvorm waardoor het gebouw een terughoudend karakter krijgt. Het verbindend element komt zo beter tot zijn recht. De autonome vorm van de kas geeft het gebouw een uitgesproken karakter waardoor het totaalbeeld van het complex de interesse van bezoekers en passanten opwekt en tevens zijn functie als boegbeeld voor De Wijk van Morgen vervult. 9

Het hart binnen de wijk Han Houben & Omayra Mingels Visie Bij dit kantoor- expogebouw is bewust gekozen voor een traditionele vriendelijke architectuur. Hierbij zijn de energienul aspecten niet excessief zichtbaar, waardoor het begrip duurzaamheid aantrekkelijker wordt voor belanghebbenden. Het gebouw is integraal ontworpen met de expo als belangrijk thema. Hierin kunnen de bezoekers rechtstreeks de mogelijkheden en installaties over duurzaam bouwen bekijken. Concept In het begin van het ontwerpproces is rekening gehouden met de oriëntatie en de zonering van het gebouw. Zo wordt onnodig energieverbruik tegen gegaan en optimaal gebruik gemaakt van passieve energie. Het kantoorgebouw draagt de titel De Cocon, deze naam refereert aan de pop van een vlinder. De overeenkomst van deze vergelijking wordt vooral terug gevonden in de beleving. Zo beschermt de omhulling, maar nog belangrijker, zorgt het voor een metamorfose, net als de pop van een vlinder. Alle belevingen, ontmoetingen en ontwikkelingen over duurzaam bouwen zullen rijker en kleuriger naar buiten komen nadat men in het gebouw is geweest. De schil rondom het gebouw doet functioneel zijn werking door te fungeren als zonwering. Energieconcept Het ventilatieconcept bestaat uit een passief (zonneschoorsteen vide) en een actief (CO2 vraaggestuurde) systeem, die beiden zorgen voor de goede luchtkwaliteit. De aanvoer van verse lucht vindt plaats door middel van een grondbuis. De koelvraag van het gebouw wordt beperkt door het toepassen van overstek, zonwering, een vide en een hoge temperatuurkoeling (HTK) in de vloeren. Door energiepalen wordt dit vloersysteem in werking gezet en kan er zowel HTK als LTV worden toegepast. De elektrische energievraag wordt vervuld door middel van 200 m 2 aan PV-panelen op het dakvlak. De 30 m 2 zonnecollectoren verzorgen het warmtapwater. Er wordt bewust omgegaan met waterverbruik, vandaar het hergebruik van grijswater. Het gebouw behaalt een EPC van 0,2 en een RC gemiddelde van 6,6 m 2 K/W. Desondanks moet het hart binnen de wijk zich iedere keer bewijzen en beschermen ten opzichte van de zon, wind en het water als oneindige bronnen. 10

Integraal duurzaam ontwerpen Erwin Janssen, Ruud Smeets & Simon Reumers Visie Het kantoor- /expositiegebouw neemt een prominente plaats in op het terrein van De Wijk van Morgen. Door de zichtlocatie aan de autosnelweg van Aken naar Kerkrade, vormt het gebouw een uithangbord voor de wijk. Het belangrijkste doel is dan ook het exposeren van duurzame concepten en technieken in en rondom het gebouw. Daarnaast wordt het ontwerp afgestemd op de overige bebouwing van het bedrijventerrein Avantis. Concept Dit ontwerp bevat de twee aspecten flexibiliteit en uitvoerbaarheid. Daarvoor is onder meer gebruik gemaakt van een kolom-liggerstructuur, waardoor een open geheel ontstaat waarin ruimtes vrij indeelbaar zijn. Daarnaast zorgt het toepassen van prefab gevel- en vloerelementen voor een korte bouwtijd. Energieconcept Een hoog isolerend vermogen van de omhulling, maar ook een goede oriëntatie voorkomen dat er onnodig veel energieverlies optreedt, terwijl de zonwering op de zuidgevel ervoor zorgt dat het gebouw niet oververhit raakt in de zomer. Op deze zonwering zijn PV-cellen toegepast zodat de lamellen een tweede functie krijgen, het opwekken van elektriciteit. Daarnaast zorgen PV-cellen in het glas van de zuidgevel en het dak van de tuinkas voor de benodigde energie. Ook het ventilatiesysteem is volledig in het ontwerp geïntegreerd. Zo heeft het centraal gelegen trappenhuis ook de functie van zonneschoorsteen. Deze wordt door de zon opgewarmd, waardoor de opstijgende warme lucht in de schoorsteen er voor zorgt dat frisse lucht wordt aangezogen. Tot slot wordt regenwater opgevangen voor gebruik voor de teelruimte, het spoelen van toiletten maar ook voor de wasserette. Om het energie-0 principe te kunnen realiseren, heeft de opdrachtgever de keuze voor het toepassen van windmolens of het monteren van PV-cellen op de oost- en westgevel. Door deze extra PV-cellen op de gevels toe te passen, ontstaat een optimaal integraal ontwerp. 11

Kantoor / expogebouw DIRK DERIKX, STAN PINCKAERS & ROY TOSSINGS Vanuit het programma van eisen waren er een behoorlijk aantal eisen qua functies, installaties, duurzaamheid en materiaalgebruik. Op basis van deze eisen is een analyse gemaakt van de verschillende mogelijkheden om een gebouw energie-0 te maken, en zo duurzaam mogelijk te ontwerpen. Dit is een geheel nieuwe manier van bouwen en ontwerpen dat natuurlijk ook de nodige aanpassing en oriëntatie van de studenten vraagt. Kenmerken van het ontwerp Uiteindelijk is ervoor gekozen om op het zuiden een dubbele huid toe te passen, die als een soort warmtebuffer dient. Dit geldt ook voor de tuinkas op de derde verdieping. Hierbij is de zonneschoorsteen optimaal in het ontwerp geïntegreerd door deze in de tweede huid te plaatsen, onder de trap. Deze schoorsteen warmt hierdoor flink op en werkt als een soort fuik omdat hij onder de trap is gevestigd. Daarnaast is het ook goed te vermelden dat hiermee verschillende functies zijn gecombineerd in deze tweede huid: Warmtebuffer voor het gebouw. Trappenhuis. Zonneschoorsteen voor natuurlijke afvoer van ventilatielucht. Expositieruimte doordat op de zuidgevel ook verschillende PV-panelen zijn geplaatst en de opbrengst hiervan getoond wordt op diverse meters in deze ruimte. Bovendien wordt zo min mogelijk energie en warmte opgewekt met installaties, dus is het zaak om dit in bouwkundige voorzieningen te zoeken. Hiertoe wordt vooral het warmteverlies t.p.v. de thermische schil beperkt, dit wordt gerealiseerd door: De plattegronden zo compact mogelijk in te delen. De vorm van het gebouw zo compact mogelijk te houden en hierdoor het verliesoppervlak te verkleinen. Een hoge RC voor de thermische schil toe te passen. Thermisch te zoneren per verdieping, waardoor overtollig energieverbruik wordt tegengegaan. 12

Ontwerp opdracht Informatiecentrum / Bouwkeet Tijdens de bouw van De Wijk van Morgen is het van belang dat medewerkers van het project op het terrein kunnen werken en overleggen. Ook moet er een mogelijkheid zijn om (groepen) geïnteresseerden te ontvangen en voor te lichten. Om dit te realiseren wordt een informatiecentrum ingericht. Dit informatiecentrum annex bouwkeet heeft een tijdelijk karakter en zal drie tot vijf jaar blijven staan. In het ontwerp dient te worden geanticipeerd op hergebruik van bouwmaterialen, bouwdelen, elementen etc. Wellicht kan ook gebruik gemaakt worden van gebruikte bouwmaterialen. De belangrijkste eis voor de gebouwen in De Wijk van Morgen is: dat het integrale ontwerpen zijn waarin architectuur, ruimtebeleving, materiaalkeuze en toepassing, detaillering, energieconcept, waterconcept één integraal geheel vormen. Ook de bouwmethode en de constructie hebben invloed op al deze concepten. Daarnaast moet het ontwerp flexibele indeelbaarheid mogelijk maken en de bouwdelen moeten demontabel zijn en herbruikbaar. Enkele andere eisen die worden gesteld aan het informatiecentrum annex bouwkeet zijn: Het gebouw moet licht van gewicht te zijn (eenvoudig te bouwen zonder zware hulpmiddelen, geen zware/permanente fundering). Het gebouw moet voldoen aan de energie-nul doelstelling van De Wijk van Morgen. In het gebouw moet een hybride ventilatiesysteem toegepast worden. De vraagzijde wordt CO2 vraaggestuurd gerealiseerd. De uiteindelijke winnaars zijn Bas Wijnands en Tom Moulen. Hun ontwerp staat hieronder in de linkerbovenhoek afgebeeld. Voor het informatiecentrum / bouwkeet, die door de studenten is ontworpen, dient nog een toepassing en sponsor te worden gevonden. 13

Think City Ook op wijkniveau wil De Wijk van Morgen energieneutraal zijn en daarom is er voor gekozen om voertuigen op fossiele brandstoffen te weren. Immers, in een wijk van morgen past natuurlijk geen benzine slurpende auto. Dit is een reden om ook het vervoer van morgen onder de loep te nemen. Er zijn vele opties mogelijk, maar voor wat betreft de auto lijkt nu toch de elektrisch aangedreven versie de meest waarschijnlijke. In dat kader is er op initiatief van de lectoraten, die bij het project betrokken zijn, een elektrische auto aangeschaft. Dit is de eerste commercieel verkrijgbare, volledig elektrisch aangedreven auto met Europese typegoedkeuring. Hogeschool Zuyd is één van de eerste Nederlandse gebruikers van deze uit Noorwegen afkomstige auto. Gekozen is voor de Th!nk omdat met deze Noorse auto, door de typegoedkeuring, op de snelweg gereden mag worden. De actieradius bedraagt zo n 180 kilometer, ruim voldoende voor het vervoer tussen het NS-station in Heerlen, de hogeschool en De Wijk van Morgen op Avantis. Het beheer van de auto wordt overgelaten aan een studentenbedrijf dat speciaal hiervoor opgericht wordt. Auto make over Uiteraard, vergelijkbaar met gebouwen, is het niet verstandig om alle oude auto s te dumpen en allemaal nieuwe elektrische voertuigen aan te schaffen. Dat kost enorm veel energie en grondstoffen. Er is een onderzoek in voorbereiding hoe het ombouwen van auto s met een verbrandingsmotor tot elektrische auto s interessant kan worden. Dat is veel effectiever dan nieuwe auto s maken. Momenteel is dit nog duur, maar kan op termijn een interessante markt worden voor garagehouders. Eerste Nederlandse laadstation op zonne-energie Uiteraard gebruikt een elektrische auto nog steeds elektriciteit, veelal opgewekt met fossiele brandstoffen. Daarom is de volgende stap het opladen met behulp van zonne-energie. Avantis heeft daarom in samenwerking met De Wijk van Morgen het initiatief genomen voor de aanschaf van een laadstation op zonne-energie. Dit is inmiddels gerealiseerd en de Th!nk, maar ook andere elektroauto s kunnen op Avantis opladen. Het is het eerste in zijn soort in Nederland. Studenten onderzoeken momenteel of een stand alone (zonder netwerkkoppeling) uitvoering mogelijk is en gaan een tweede PV laadstation ontwikkelen om bij Hogeschool Zuyd te plaatsen. Zo creëren we op beide locaties een duurzame situatie. Daarnaast gaan studenten van de faculteit Techniek een laadstation op zonneenergie ontwikkelen. Daarmee kan de Th!nk straks volledig op hernieuwbare energie rijden. 14

Toekomstbestendig Techniek Onderwijs De Wijk van Morgen is gestart als een onderwijs- en onderzoekprogramma van VMBO, MBO, HBO. Het wordt een demonstratieomgeving en real life laboratorium waar de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van duurzaam bouwen en duurzame techniek (C2C) gezien en ervaren kunnen worden. Mobiliteit, zorg, hergebruik van materialen krijgen volop aandacht. In de sector techniek is behoefte aan personeel dat vertrouwd is met de state of art technieken in hun vakgebied. Voor onderwijsinstellingen is het om verschillende redenen (onder meer financiën, achtergronden docenten, interne gerichtheid, traditionele schooljaarsystematiek, vaste programma inhoud en programmastructuur ) moeilijk om mee te gaan met flexibele behoeften op de Euregionale arbeidsmarkt. Van het project Toekomstbestendig Techniek Onderwijs in Parkstad waarvan SVOPL (Stichting Voortgezet Onderwijs Parkstad Limburg) penvoerder is, worden de volgende resultaten verwacht: Eén gezamenlijke praktijkgerichte leeromgeving voor deelnemers vanuit VMBO, MBO en HBO. Deelnemers werken vanuit verschillende onderwijskolommen gezamenlijk aan opdrachten. Docenten, praktijkbegeleiders en stagebegeleiders van VMBO, MBO, HBO en de betrokken bedrijven hebben de benodigde professionele competenties ontwikkeld. Onderwijsmodel dat de deelnemers en onderwijsinstellingen de mogelijkheid biedt individuele leerroutes aan te bieden. De afstemming van onderwijsinhoud en onderwijsproces van teams van verschillende scholen. Het integrale onderwijsaanbod (techniek) sluit aan bij de regionale arbeidsmarktbehoeften en de regionale onderwijssituatie. Op HBO niveau wordt in het schooljaar 2009/2010 gestart met een gezamenlijk Euregionaal ontwerpatelier voor studenten van Hogeschool Zuyd, Fachhochschule Aachen, Haute Ecole de la Province de Liège en de Nizhniy Novgorod State University of Architecture and Civil Engineering (NNGASU). De resulaten worden gepresenteerd op de Euregionale conferentie te Maastricht, Liège en Aachen (www.sb10.nl) over duurzaam bouwen die op 11,12 en 13 oktober 2010 gehouden wordt. Het onderwijs wil met deze aanpak aantoonbare verbeteringen boeken en toekomstbestendiger worden. 15

Nieuwsfeiten Het winnende ontwerp van 2008 Knik naar de Zon van Addo Frints en Kaj Segers is verder uitgewerkt en gedetailleerd. De bouw is op negen september 2009 gestart. Momenteel werken studenten van HBO, MBO en VMBO en marktpartijen samen aan de realisatie. Het ontwerp Knik naar de Zon was een van de vijf nominaties voor de HBO Gasterra Energietransitieprijs (voorheen GasUnie). Overigens was er nog een tweede project van Hogeschool Zuyd genomineerd: het studenten energieadviesbedrijf EAGrr. Uiteindelijk mochten Addo Frints en Kaj Segers de tweede prijs in ontvangst nemen. Op de foto staan ze voor de stand van de Hogeschool Zuyd De werkzaamheden voor de fundering zijn in volle gang. Leerlingen van Arcus zorgen voor de bouwuitvoering van het eerste gebouw Knik en ondersteuning bij het definitief ontwerp van tweede gebouw Eco/nnect 16

In mei 2009 bracht een delegatie van de Hogeschool Zuyd een bezoek aan de (partner) Universiteit van Nizhny Novgrord. Na een presentatie over De Wijk van Morgen, door studenten en medewerkers, sloeg de vonk over en werden de Russische collega s enthousiast. Dat heeft geleid tot een initiatief voor een Russische Wijk van Morgen, te beginnen met een eerste ontwerp voor een 0- energiewoning. Studenten uit Rusland komen daarvoor meedraaien in het afstudeeratelier van Hogeschool Zuyd. Voorafgaand aan de Dag van de Duurzaamheid, de dag waarop de eerste paal van De Wijk van Morgen werd geslagen, organiseerde Urgenda in samenwerking met het Ministerie van VROM, de nacht van de duurzaamheid, om vele initiatieven te steunen en te stimuleren. Bij die gelegenheid reikte Minister Cramer een tiental groene fakkels uit, aan projecten die in hun regio een voortrekkersrol vervullen. Zij moeten de boodschap verder uitdragen. Een van die fakkels werd uitgereikt aan Hogeschool Zuyd. Hij werd in ontvangst genomen door Lector Ronald Rovers. Het realiseren van De Wijk van Morgen met onderwijs, onderzoek en zestig marktpartijen is een complexe zaak. Gekozen is om de uitwerking in de vorm van een B.V. te gieten. Na veel voorwerk door de huidige directeur van de wijk, Gabriël Bergmans, is het gelukt om alle hobbels weg te nemen en daadwerkelijk de B.V. op te richten en het project formeel te starten. 17

Het vervolg RiBuilt. De Wijk van Morgen is niet in de laatste plaats een onderzoeksomgeving. We weten al veel, maar niet alles, en wat we weten is nog niet altijd eenvoudig toe te passen. Op de eerste plaats onderzoeken studenten allerlei aspecten van De Wijk van Morgen'. Denk hierbij aan de markt voor duurzame woningen, diverse installatie-uitvoeringen en gebouwprestaties. Daarnaast onderzoeken en ontwikkelen lectoren en docenten nieuwe producten, procesinnovaties en de theoretische onderbouwing van De Wijk van Morgen. Een paar voorbeelden verduidelijken dat. Energie en materialen Onderzocht worden onder andere: hoe ziet een 12 V systeem voor een woning eruit? Wat is de beste aanpak om een zogenaamd passiefhuis woning te realiseren? Maar ook hoe kan bamboe een rol spelen in de constructie en kan een zonnecel geïntegreerd worden in dubbel glas? Indicatoren Hoe meet je nu in hoeverre alle ontwerpen en innovaties, daadwerkelijk en absolute reductie van energie, materiaalgebruik en emissies realiseren? Een set van indicatoren is samengesteld en met ieder ontwerp geëvalueerd en verbeterd, om uiteindelijk, samen met vergelijking van gegevens van andere woningen, tot een bruikbare aanpak te komen Duurzaam inkopen Tegelijk is De Wijk van Morgen ook een project om ervaring op te doen met implementatie van innovaties, zoals het project duurzaam inkopen. De overheid heeft dit op gebouwniveau geïntroduceerd en in De Wijk van Morgen testen we het gebruik op bouwdeel en productniveau. Dit alles is maar een greep uit het onderzoek. Op de nieuwe website van de wijk www.dewijkvanmorgen.nl proberen we aandacht te besteden aan al deze zaken. Onderzoeksinstituut Aangezien er de overtuiging is dat in een transitie naar een duurzame gebouwde omgeving de belasting door energie en materiaalgebruik drastisch omlaag moet, en voor de realisatie daarvan op grote schaal nog veel ontwikkelingswerk nodig is, is er het initiatief ontstaan om op wat grotere en bredere schaal onderzoek te doen. Dat heeft geresulteerd in het initiatief om gezamenlijk, de lectoren en de faculteiten, een onderzoeksinstituut, op te zetten, gericht op het realiseren van een gebouwde omgeving met 0-impact. Ofwel uitsluitend gebaseerd op onder andere duurzame energie, lokale waterzuivering, hernieuwbare materialen. We noemen dit het 0- concept: 0-energie, 0-water, 0-materiaal, 0-land en 0-lucht. Dat wil zeggen 0 belastend vervuilend, of uitputtend. The concept of Zero. Tijdens de KIB dag (Kennis in Bedrijf) op 26 november 2009 is dit initiatief gelanceerd als RiBuilT, Research institute Built environment of Tomorrow. Komend jaar staat in het teken van het voorbereiden en starten van dit instituut. Voor meer informatie kijk op: www.ribuilt.eu 18

Sustainable Building 2010 11-12-13 oktober 2010 Maastricht, Liège, Aachen Sustainable Building 2010 Western Europe georganiseerd in de Euregio Maas Rijn. Deze conferentie is een initiatief van Hogeschool Zuyd in samenwerking met de Hogescholen Aken en Luik en het Centrum Duurzaam Bouwen in Zolder, België. Het thema is: Towards 0-impact Buildings and Built Environments. De conferentie maakt onderdeel uit van een serie onder auspiciën van UN-EP, CIB en iisbe en rapporteert aan de wereldconferentie duurzaam bouwen in Helsinki, Finland in 2011. Onderdeel van het programma is een reeks workshops en forums met marktpartijen en overheden om een roadmap voor de euregio samen te stellen. Een roadmap met betrekking tot de transitie naar een duurzame regio. Meer info: www.ribuilt.eu/sb10 Of registreer u voor de nieuwsbrief via: info@sb10.nl 19

i 20