augustus 2013 Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging nr.007 Nieuwsbrief Werkgroep DONGEVALLEI (KNNV-afd.Tilburg) contactpersoon: G.A.C.R.Stooker / 06-12215643 / gstooker@live.nl Voor u ligt een speciale uitgave van de Nieuwsbrief Dongevallei, gewijd aan het 1313-soortenweekend dat op 15 en 16 juni van dit jaar in de Dongevallei is gehouden. De organisatie was in handen van de KNNV (Koninklijke.Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afdelingtilburg). De gemeente Tilburg betaalde de benodigde voorzieningen en Rabo-bank Tilburg eo. heeft de bijbehorende flyer over de Dongevallei gesponsord. Bovendien mochten we gebruik maken van enkele faciliteiten van de nieuwe kinderboerderij t Valleike. Het doel van het weekend was drieledig: 1) een beeld krijgen van de natuurwaarden en biodiversiteit van de Dongevallei; 2) die natuurwaarden onder de aandacht van het publiek brengen en 3) de KNNV promoten als organisatie voor natuurstudie en natuurbeleving. Het natuurgebied de Dongevallei is gelegen in de westelijke uitbreidingswijk van Tilburg, de Reeshof. Het gebied is aangelegd langs een eertijds gekanaliseerde beek, de Donge. In het kader van natuurcompensatie is het beekdal heringericht en heeft de bestemming Ecologische Verbindingszone gekregen. Het gebied verbindt de traditionele natuurgebieden ten zuiden van Tilburg (Regte Heide/Riels Laag, Kaaistoep) met de natuurgebieden ten noordwesten van de stad (Huis ter Heide, Lange Rekken). De voedselrijke bovengrond is verwijderd, de beek is weer kronkelend gemaakt en er zijn grote plassen en kleinere poelen gegraven. Het gebied mag zich spontaan ontwikkelen onder een begrazingsbeheer met Schotse Hooglanders. Wèl worden, om het gewenste halfopen, natuurlijke karakter te behouden, sommige terreindelen aanvullend gemaaid en/of van bosopslag ontdaan. Biodiversiteit De activiteit werd gepresenteerd onder de naam: 1313-soortenweekend Dongevallei, omdat het de bedoeling was om in dat weekend de grens van 1313 aangetroffen planten- en diersoorten te passeren, die sinds de start van de biomonitoring in de Dongevallei in 2003 zijn aangetroffen. Biodiversiteit is de verscheidenheid aan levensvormen op aarde. Met die verscheidenheid wordt vooral gedoeld op de variatie aan soorten planten, dieren en micro-organismen die in een bepaald gebied voorkomt. Op zaterdag werd daarom door meerdere KNNV-leden, plus een aantal uitgenodigde specialisten van buiten de KNNV, het gebied nauwkeurig op flora en fauna onderzocht. Een lijst met deelnemers met vermelding van hun bijdrage of deskundigheid is als bijlage toegevoegd. Omdat de KNNV de Floristen inventariseren de plantenrijkdom afgelopen jaren al veel onderzoek heeft verricht naar planten, vogels en sommige insectensoorten (oa. dagvlinders, libellen) lag de nadruk nu meer op de moeilijker soortengroepen, met name andere dan genoemde insectengroepen, alsook op planten en dieren van het watermilieu en de oeverzone.
Publieksdag Op zondag was de publieksdag. Er was aan het Sneekpad een promotietent aanwezig, waarin informatie over het gebied, over de verschillende plant- en diergroepen en over de KNNV werd gegeven. Die dag kon het publiek ook kennis maken met het afgerasterde en normaal niettoegankelijke gebied. Er werden verschillende excursies gehouden. Op zaterdagavond was er een excursie waar mbv. batdetectors naar vleermuizen werd gespeurd en later op die avond kon men een bezoek brengen aan een kunstlichtopstelling waar nachtvlinders werden gelokt. Zondagochtend werd er een vroege vogelexcursie gehouden. Overdag zijn er vier excursies door het gebied begeleid, waarbij op verschillende punten aandacht werd besteed aan de ontstaanswijze, bijzondere natuurwaarden en het beheer van het gebied. Natuurlijk werden de flora, de vogel- en insectenwereld bekeken en geobserveerd en de nieuwe oeverzwaluwenwand toegelicht. Bij een uitgezette fuik werden de gevangen rivierkreeften getoond en enkele RAVON-vrijwilligers demonstreerden het vissen met de zegen en toonden de visfauna die uit het water werd gedregd. Inventarisatieresultaten Zijn de doelen gehaald? Daar kan volmondig ja op worden geantwoord. Het 1313-soortenweekend was een groot succes en vraagt om navolging in andere natuur- en groengebieden van de gemeente Tilburg. Door de inventarisaties van de verschillende flora- en faunagroepen is het totaal aantal bekende planten- en diersoorten in de Dongevallei sinds 2003 na het 1313-weekend inmiddels tot 1451 gestegen. En dat getal is nog maar voorlopig, want een aantal planten- en diersoorten laten zich niet direct in het veld determineren, zoals verschillende insecten, sieralgen, schimmels en korstmossen. Soms moeten de verzamelde en geprepareerde planten en dieren naar musea (Naturalis) of specialisten in binnenof buitenland opgestuurd worden om ze correct op naam te kunnen brengen. Bovendien zullen er dit jaar nog een aantal aanvullende inventarisaties in het gebied worden gedaan. Niet alle flora- en fauna is in de maand juni in het gebied aan te treffen. Sommige soortengroepen groeien, kruipen of vliegen later in het jaar in het gebied rond, zoals paddenstoelen, slakken of nachtvlinders. In bijgevoegde tabel 1 zijn de voorlopige resultaten gepresenteerd, afgezet tegen de per 1 januari van dit jaar reeds bekende gegevens. Gebiedskaartje
Tot 1 januari van dit jaar hadden de diverse inventarisaties in de afgelopen 10 jaar in totaal 1106 verschillende soorten planten en dieren opgeleverd. Zoals uit tabel 1 (blz.6) blijkt, zijn er tijdens het 1313-soortenweekend tenminste 748 verschillende flora- en fauna-soorten in de Dongevallei aangetroffen. Dat is iets meer dan de helft van het aantal soorten, dat nu van het gebied bekend is. Daarvan waren er 345 nieuw voor het gebied. Rekening houdend met het koude voorjaar en de late voorzomer is dat toch een respectabel aantal voor een weekendje soortenjagen. Iets meer dan de helft van het totaal aantal soorten behoort tot het plantenrijk; iets minder dan de helft zijn dus dieren. Ongeveer tweederde van de aangetroffen diersoorten betreft insecten. De uitkomsten van het 1313-soortenweekend en de onderzoeksresultaten van alle voorgaande monitoringjaren vanaf 2003 zullen in 2014 worden gepubliceerd in het rapport: Biodiversiteit in de Dongevallei, verslag van 10 jaar monitoring in een natuurontwikkelingsgebied in stedelijk omgeving, een gezamenlijke uitgave van de KNNV-afdeling Tilburg en de gemeente Tilburg. Flora Alhoewel van de flora en vegetatie al erg veel bekend was van het gebied, zijn er tijdens het soortenweekend toch nog weer 24 nieuwe soorten aangetroffen. Daaronder bevinden zich heel algemene soorten als Knopherik en Akkerviooltje, maar ook zeer zeldzame of bijzondere soorten. Tot die laatste categorie behoren bijvoorbeeld Bosorchis en Dennenwolfsklauw. Laatstgenoemde soort staat op de landelijke Rode Lijst (kwetsbare soort) en komt maar op één andere plaats in Brabant voor; landelijk zijn er niet meer dan een stuk of 10-15 vindplaatsen, meest in Drente en op de Veluwe. De Dongevallei herbergt daarmee als bijzonderheid drie soorten Wolfsklauwen, een sporenplantenfamilie. Elders in het gebied is ook één groeiplaats van de eveneens zeer zeldzame Grote wolfsklauw en voorts komt Moeraswolfsklauw massaal door het hele terrein voor. Andere opmerkelijke nieuwe soorten zijn ondermeer Dubbelloof, Rosse vossenstaart en Zwaardrus. De laatste is een sinds het midden van de vorige eeuw vanuit Noord-Amerika ingeburgerde exoot, die ook na een halve eeuw nog slecht sporadisch in Nederland aangetroffen wordt. Omdat we aan de floristen hadden gevraagd extra aandacht te besteden aan de water- en oeverplanten, zijn in deze categorie ook de meeste nieuwe soorten gevonden. Daaronder bedreigde Rode Lijst-soorten als Oeverkruid en Naaldwaterbies en ook zeldzaamheden zoals Slijkgroen, Borstelbies, Pilvaren, Zittende zannichellia, Klein fonteinkruid, Loos blaasjeskruid, Getand vlotgras, Stijve waterranonkel, twee nieuwe Sterrekroossoorten, Teer kransblad en Buigzaam glanswier. Bosorchis De verzamelde sieralgen en wieren moeten nog microscopisch gedetermineerd worden en zullen aan het eind van dit jaar het totaal aantal soorten ongetwijfeld nog doen verhogen. Opmerkelijk was het aantal nieuwe korstmossen dat werd gevonden. Slechts de helft van het gebied werd geïnventariseerd en dat leverde al 57 nieuwe soorten op. De paddenstoelenflora was vanwege het tijdstip van het jaar natuurlijk marginaal aanwezig. Komende herfst zal nog het zuidelijk deel van de Dongevallei op paddenstoelen en schimmels worden onderzocht Dennenwolfsklauw
Fauna Behalve naar zoogdieren, vogels, vissen, dagvlinders, libellen en sprinkhanen, was er in de Dongevallei nog niet veel naar andere diergroepen gekeken. Met name kennis over het voorkomen van diverse andere insectengroepen ontbrak. Om te scoren op de totaallijst van de biodiversiteit van de Dongevallei zou met name op dat vlak een grote winst behaald kunnen worden. Dat bleek ook wel toen een aantal ervaren entomologen het gebied (al was het maar één dag!) eens goed onder de loep namen. Tot en met vorig jaar waren er 219 soorten insecten van het gebied bekend. Na het 1313-soortenweekend bedroeg dat aantal 429, bijna een verdubbeling! Met name de kennis over de aanwezigheid van watervlooien, bijen en hommels, bladwespen, zweefvliegen, kevers en nachtvlinders is sterk toegenomen. Er zaten echter geen hele zeldzame, bedreigde of bijzondere soorten tussen. Er zijn nu 23 soorten zweefvliegen van het gebied bekend Slakkenonderzoek doe je op je knieën In de fuik zaten rivierkreeften Spinnen determineren met de microscoop Voorts zijn er dit jaar 18 soorten spinnen, 3 soorten hooiwagens, 4 soorten mijten en 4 soorten pissebedden verzameld en gedetermineerd. Allemaal nieuw, want er was zo goed als niets van deze dieren in het gebied bekend. Dat gold ook voor de weekdieren. Vorig jaar is er een oriënterende inventarisatie geweest en dit jaar zijn op twee momenten bodem- en watermonsters genomen. Het aantal mollusken (slakken en mossels) is daarmee op 39 soorten gekomen. Daaronder ook de exotische Chinese vijvermossel, die weliswaar al van het gebied bekend was door de vondst van lege kleppen in 2011, maar nu ook levend is aangetroffen. De Californische rivierkreeft was al bekend van de Dongevallei uit een onderzoek van vorig jaar, maar nu is ook de Amerikaanse rode kreeft (na een enkele waarneming in 2008) ook ten tweede male aangetroffen. Er werden geen nieuwe vissoorten gevangen, maar het publiek kon de gevangen vissen goed bekijken in tentoongestelde aquariumbakken. De vangst van een grote Snoek was een spectaculaire gebeurtenis. Monitoring van vogels gebeurt al meer dan 10 jaar in het gebied en nieuwe soorten werden tijdens het 1313-soortenweekend dan ook niet verwacht. De waargenomen Chinese knobbelgans komt toch als nieuw op de totaallijst, omdat de soort voorheen waarschijnlijk over het hoofd is gezien of als soepgans werd genoteerd. Er werd een toelichting gegeven bij de nieuwgebouwde kunstwand, waar dit jaar helaas nog geen Oeverzwaluwen hebben gebroed. Zoogdieren waren ook al eerder geïnventariseerd. Met de batdetector werd tijdens de avondexcursie toch een nieuwe soort voor de totaallijst genoteerd: Ruige dwergvleermuis. De soort werd wèl verwacht, maar dat is dan nu toch door deskundigen bevestigd. Ook werd aan de excursiedeelnemers een nog bewoond vossenhol getoond met diverse prooiresten. Nachtvlinders kijken Een gevangen baarsje
Communicatie en promotie Ook de andere twee genoemde doelen zijn goed uit de verf gekomen. Het 1313-soorten-weekend is vooraf met aansprekende artikelen, waarin doel en programma werden verwoord, in diverse regionale en lokale kranten aangekondigd. In de lokale en landelijke KNNV-periodieken en op de website van de KNNV is aan het soortenweekend aandacht besteed. De aankondiging van het weekend en de inventarisatieresultaten werden ook gecommuniceerd via de Twitter-account van de KNNV-afdeling Tilburg. Deze digitale Nieuwsbrief wordt behalve naar het ledenbestand van de KNNV-afd.Tilburg, ook naar ca.80 geïnteresseerden en betrokken relaties buiten de KNNV verzonden. De publieksdag werd zondags geopend door dhr. H.Vissers, Programmamanager Biodiversiteit van de Provincie Noord- Brabant. Na een inleiding over het gebied door de KNNV, kon het publiek onder leiding van KNNV-gidsen deelnemen aan excusies door het gebied. Er zijn 7 verschillende excursies gehouden, waar in totaal ca.225 personen aan hebben deelgenomen. De deelnemers, die vooral uit de omringende woonwijk Reeshof zelf afkomstig waren, reageerden enthousiast. Het kunnen wandelen in het normaal voor het publiek afgesloten terrein in hun eigen wijk onder leiding van natuurgidsen, vormde een belangrijke reden om deel te nemen aan de excursies. Men vond het bovendien erg prettig informatie te verkrijgen over de natuurwaarden in het gebied en het gevoerde beheer. Meermalen werd verwoord dat men niet wist dat er zo n bijzonder natuurgebied in de Reeshof lag met zoveel verschillende soorten planten en dieren. Van de gebiedsfolder zijn tenminste 200 exemplaren door de bezoekers meegenomen. Tijdens en ook nog na het weekend zijn 5 nieuwe KNNV-leden ingeschreven. Harrie Vissers opent de publieksdag Voorlichting over insectengroepen Ook voor koffie en thee was gezorgd Hoe nu verder? De KNNV gaat door met het monitoren van de flora en fauna van de Dongevallei. Uit de gegevens tot nu toe blijkt dat het gebied nog steeds in ontwikkeling is van een dynamisch pionierstadium naar meer stabiele milieus en natuurlijk ontwikkelde biotopen. Het vastleggen van die natuurontwikkeling is niet alleen van belang om de kennis over dit proces te vergroten en de eigenaar/beheerder te ondersteunen om de juiste beheermaatregelen te kunnen voeren, maar is bovenal erg leuk om te doen. Indien men hieraan wil meewerken of informatie over de natuurwaarden in de Dongevallei wil krijgen, kan men contact opnemen met de coördinator van de Werkgroep Dongevallei (gstooker@live.nl).
tabel 1: Biodiversiteit in de Dongevallei (stand per 1 aug. 2013) kolom A B C D E F G CATEGORIE GROEP 31-12-2012 2013 nieuw totaal(c+d) percentage Hogere planten Hogere planten 375 274 24 399 27,5% Blad- en Levermossen Blad- en Levermossen 89 9 89 6,1% Korstmossen Korstmossen 12 65 57 69 4,8% Paddenstoelen/schimmels Paddenstoelen/schimmels 89 5 1 90 6,2% Sieralgen/Wieren Sieralgen/Wieren 113 3 1 114 7,9% totaal PLANTEN 678 356 83 761 52,4% Eencellige micro-organismen Eencellige micro-organismen 26 26 1,8% Insecten Insecten 219 409 28,2% Zweefvliegen 13 12 10 23 1,6% Wapenvliegen 0 2 2 2 0,1% Overige vliegen 3 1 1 4 0,3% Mieren 2 2 0,1% Bijen/Hommels/Wespen 4 12 12 16 1,1% Bladwespen 0 26 26 26 1,8% Kevers 54 38 35 89 6,1% Water-/Duikwantsen 10 1 1 11 0,8% Sprinkhanen/Krekels 9 1 9 0,6% Libellen 14 10 14 1,0% Waterjuffers 15 6 15 1,0% Dagvlinders 19 7 19 1,3% Nachtvlinders 66 116 101 167 11,5% Overige insecten 10 2 2 12 0,8% overige geleedpotigen overige geleedpotigen 5 54 3,7% Watervlooien 0 20 20 20 1,4% Spinnen 2 18 18 20 1,4% Hooiwagens 1 3 3 4 0,3% Mijten 0 4 4 4 0,3% Pissebedden 0 4 4 4 0,3% Rivierkreeften 2 2 2 0,1% Slakken/Mossels Slakken/Mossels 18 30 21 39 2,7% Amfibieën/Reptielen Amfibieën/Reptielen 5 5 0,3% Salamanders 1 1 0,1% Kikkers 2 2 2 0,1% Padden 1 1 1 0,1% Schildpadden 1 1 1 0,1% Vissen Vissen 17 11 17 1,2% Vogels Vogels 121 53 1 122 8,4% Zoogdieren Zoogdieren 17 18 1,2% Vleermuizen 4 5 1 5 0,3% Overige zoogdieren 13 4 13 0,9% totaal DIEREN 428 392 262 690 47,6% totaal 1106 748 345 1451 100%
tabel 2: deelnemers 1313-soortenweekend Dongevallei 15/16 juni 2013 (in alfabetische volgorde) Akkermans Ben BA KNNV vogels Akkermans Ralph RA KNNV vogels Beeke Anne-Marie KNNV ondersteuning organisatie tent Bogaers Ger GB KNNV promotie, voorlichting, ondersteuning Borghouts Cor CB KNNV kevers Bruinsma John JB FLORON flora, waterplanten Bruninx Els KNNV ondersteuning organisatie tent Bruninx Willy KNNV ondersteuning organisatie tent Cillessen Mischa CM KNNV gemeente Tilburg, mieren Cramer Tineke TC libellen, nachtvlinders, overige insecten Delbaere Ben BD FLORON flora, vogels Eck, van André AE KNNV zweefvliegen, overige insecten Gorp, van Loes KNNV fotografie Helderen, van Huub KNNV ondersteuning organisatie tent Horvers Bart BH KNNV korstmossen Kocx Toine KNNV flora Koekkoek Lizette KNNV flora Kooten Els KNNV ondersteuning organisatie tent Korsten Erik KNNV vleermuizen Kouwenberg Henk HK gallen Krijnen Charles CK NMV weekdieren Leoné Marcelle KNNV fotografie Marcelissen Jos JM KNNV zoogdieren, vleermuizen Margry Kees CM KNNV weekdieren, hooiwagens, pissebedden Mol Ad AM KNNV bladwespen, overige insecten Morseld Varno KNNV excursieleider Müller Peter KNNV ondersteuning vissenonderzoek RAVON Müller Nadine KNNV promotie, voorlichting, ondersteuning Peeters Theo TP KNNV bijen, wespen, hommels, overige insecten Raijmakers Jeffrey JR KNNV organisatie, excursieleider, planten Rijsewijk, van Arnold AR KNNV vissen, amfibieën Roelofs-Ditters Bep BR KNNV spinnen Ruth, van Peter PR KNNV planten, sieralgen, insecten Sande, van de Joost JS watervlooien Schiphouwer Martijn RAVON vissen Schiphouwer Sabine RAVON vissen Smout Jacques KNNV passenstoelen, fotografie, ondersteuning Spijkers Henk HS nachtvlinders Stooker Guido GS KNNV organisatie, excursieleider, nachtvlinders Vereijken Rob KNNV excursieleider Wagemakers Ad AW KNNV flora Wentink Corné KNNV EHBO Wiel, van de Marie-Cecile KNNV organisatie, promotie, voorlichting Wielink, van Paul PW KNNV kevers (determinatie) Wolfs Johan JW KNNV organisatie, vogels Zandbergen Yvonne KNNV promotie, voorlichting, ondersteuning Zeeland, van Leo KNNV promotie, voorlichting, ondersteuning