Jaarverslag De12Landschappen 2012 Vastgesteld door het bestuur van De12Landschappen d.d. 27 maart 2013

Jaarverslag 2012

Jaarverslag De12Landschappen 2012 Vastgesteld door het bestuur van De12Landschappen d.d. 27 maart 2013 << Jaarverslag 2012 pagina 2 De inhoudsopgave is klikbaar, u kunt meteen naar de gewenste pagina. Onderaan elke pagina kunt u op << klikken om terug te gaan naar de inhoudsopgave.

Inhoud Inhoudsopgave DEEL I JAARVERSLAG Voorwoord 4 Nieuwe uitdagingen 7 1. Profiel De12Landschappen 8 2. Natuurbeheer in maatschappelijk speelveld 11 3. Financiering blijft groot aandachtspunt 16 4. Hoeder van natuur en landschap 20 5. Handvatten voor natuurkwaliteit 22 6. Partnerships en samenwerken essentieel voor natuurbehoud 23 7. Zichtbaar maken 24 8. Werkorganisatie 25 9. Twaalf Landschappen, één platform 27 Bijlagen: Organogram werkorganisatie 32 Samenstelling bestuur De12Landschappen 33 Verantwoordingsverklaring 2012 Stichting Unie van Provinciale Landschappen 37 Overzicht hectaren en donateurs provinciale landschappen 40 Begroting 2013 42 << Jaarverslag 2012 pagina 3

Voorwoord Voor natuur, landschap & erfgoed in de streek Het jaar 2012 begon in mineur. De door het kabinet Rutte-1 voorgenomen bezuinigingen op natuur, oplopend tot meer dan 2/3 van het budget van voor 2010, wierp zijn schaduw over zo mogelijk alle dossiers die te maken hebben met het landelijk gebied. Niet alleen de aankoop van gronden ten behoeve van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) was (reeds in 2011) gierend tot stilstand gekomen, ook stond vanwege de bezuinigingen de instandhouding van de bestaande natuur op het spel. Bescheiden lichtpuntje was dat in het voorjaar van 2012 rijk en provincies ten langen leste het decentralisatieakkoord ondertekenden. Met als voordeel dat de provincies, in theorie althans, nu eindelijk aan de slag konden met o.a. de herijking van de EHS. Wrang was echter dat de financiering onder dit Natuurakkoord uiterst mager was en feitelijk niet eens voldoende om het beheer van de bestaande natuur te bekostigen. Maar ontwikkelingen volgden elkaar in 2012 snel op. De val van het kabinet, het Lente-akkoord, en het regeerakkoord Bruggen slaan van het nieuwe kabinet van VVD en PvdA, schudden het politieke speelveld flink op en hadden hun repercussies op het dossier natuur. Uiteraard, nog steeds is sprake van een flinke reductie van de overheidsbijdrage, maar het door Rutte-1 deels terugschroeven van de bezuiniging op natuur (200 miljoen) en de ambities die het nieuwe kabinet daarbij tentoonspreidde, betekenen dat sinds eind 2012 weer sprake is van een dialoog tussen alle betrokkenen, gericht op de gezamenlijke ontwikkeling van een visie op het landelijk gebied, in het bijzonder van een nieuwe natuurvisie. Daar gaan we in 2013 nog veel energie op zetten. Genoemde ontwikkelingen vroegen de nodige inspanningen van het samenwerkingsverband De12Landschappen op het gebied van relatiebeheer en lobby. Het Lente-akkoord, de partijprogramma s, de verkiezingen; dat alles vroeg om het actief onderhouden van contacten met politici en het aanleveren van gedachten & suggesties. Inhoudelijk waren er in 2012 vele dossiers en ontwikkelingen die onze aandacht vroegen. Naast doorlopende dossiers als SNL, EHS, Natura 2000 en de natuurwetgeving, kwamen daar nieuwe dossiers als erfgoed bij. Mooie ontwikkelingen waren te melden op onderwerpen als Green-Kids, de verhuur van erfgoed als vakantiewoningen, de oplevering van de eerste Klimaatbufferprojecten, en het ganzenvraagstuk. Daarnaast vroeg ook in 2012 het dossier over de (vermeende) staatssteun bij subsidiëring van grondaankoop onze aandacht: er loopt een beroep van de Landschappen bij het Europees Gerecht. Last but not least hebben we in 2012 veel energie gestoken in de samenwerking met collega-organisaties. Zowel inhoudelijk (bijvoorbeeld in de coalities Ganzen-7, Klimaatbuffers, Manifestpartijen, Groene-11) als bedrijfsmatig (zoals in de systeemontwikkeling CMSi). Bijzonder vermeldenswaardig is de samenwerking met de zusterorganisatie Landschapsbeheer Nederland: voortbordurend op de reeds in 2010 ingezette nauwere inhoudelijke samenwerking is ook in 2012 op verschillende dossiers samengewerkt en hebben medewerkers van beide koepels elkaar bij gelegenheid vertegenwoordigd. Het was, kort gezegd, een bijzonder jaar. Waarin we als samenwerkingsverband naar onze opvatting menig lans voor natuur, landschap en erfgoed hebben kunnen breken. Maar lees het jaarverslag: en overtuig uzelf! Dr. ir. H.H. (Hank) Bartelink, Directeur De12Landschappen << Jaarverslag 2012 pagina 4

<< Jaarverslag 2012 pagina 5

<< Jaarverslag 2012 pagina 6

Nieuwe uitdagingen Het jaar 2012 schrijft geschiedenis als het jaar waarin de decentralisatie van het dossier landelijk gebied, tenminste op papier, werd vervolmaakt. Na meer dan een jaar intensief overleg tussen rijk en provincies, werd in het voorjaar van 2012 het Decentralisatieakkoord (Natuurakkoord) getekend. Daarmee kwam de verantwoordelijkheid voor natuur en landschap in versterkte mate bij de provincies te liggen. De daaropvolgende politieke ontwikkelingen (de val van het kabinet, het Lente-akkoord, en het regeerakkoord Bruggen slaan van het nieuwe kabinet van VVD en PvdA) voegden de nodige dynamiek toe aan het toch al complexe dossier natuur. Voor het bestuur van het samenwerkingsverband De12Landschappen betekende dat alles werk aan de winkel. Immers, de bezuinigingen en de grotere rol van de provincies hadden en hebben niet alleen hun weerslag op de individuele provinciale Landschappen, maar zeer zeker ook op die van het samenwerkingsverband. Bijvoorbeeld in de vorm van een versterkte noodzaak het belang van (financiering van) natuur en landschap onder de aandacht van politiek en bestuur te brengen, van een verschuivende rol van het landelijk bureau, en van een expliciete uitdaging op het gebied van samenwerking met collega-organisaties. Anderzijds (of beter: ook ) betekende het door het kabinet Rutte-2 deels terugdraaien van de bezuinigingen op natuur (200 miljoen euro) ook dat er ruimte ontstaan is voor het met elkaar nadenken over een nieuwe natuurvisie. En dat er tijd gewonnen is voor de nieuwe positionering van natuurorganisaties en samenwerkingsverbanden als de onze. Het bestuur van De12Landschappen heeft zich in 2012 ingespannen om in alle hectiek de belangen van de provinciale Landschappen zo goed mogelijk te blijven behartigen. Voor de strategiebepaling is onder andere de Maarsbergensessie gehouden, met participatie van bijna alle directeuren en bestuursleden. Het bestuur van de koepel heeft nadrukkelijk aangegeven welke koers in zijn ogen gevaren dient te worden, en welke positie de Landschappen daarbij innemen. Die koers en die positie vormen voor het samenwerkingsverband de contouren van het handelen. Inhoudelijk waren er ook dit jaar weer diverse positieve ontwikkelingen waar we als bestuur mee te maken kregen. Zo is het ganzendossier tot een goed einde gebracht, zijn diverse Klimaatbufferprojecten afgerond, en heeft de samenwerking met RTL-Nederland en Landschapsbeheer in het project Green-Kids tot prachtige resultaten geleid. Vermeldenswaardig is ook dat er in 2012 regelmatig gesprekken zijn gevoerd met collega-organisaties over samenwerking, waaronder Landschapsbeheer Nederland. De komende tijd blijft er genoeg te doen. De ambities van het kabinet Rutte-2 betekenen een uitdaging voor de provinciale Landschappen en De12Landschappen, aangezien we direct worden aangesproken op onze visie op natuur, landschap en erfgoed. Tegen de achtergrond van de implementatie van de decentralisatie, en gegeven de steeds scherper worden contouren van het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van de Europese Unie, belooft 2013 een meer dan interessant jaar te worden. Mr. A. (Arjen) van der Meer, Voorzitter De12Landschappen << Jaarverslag 2012 pagina 7

1. Profiel De12Landschappen Over de waarde van natuur Een mooie, schone omgeving en bloeiende natuur zijn belangrijk voor Nederland. Zij dragen bij aan onze gezondheid en dus aan onze levenskwaliteit. Een mooie, groene leefomgeving biedt ook ruimte voor recreatie, zorgt door toerisme voor een economische impuls, verhoogt de waarde van de bebouwde omgeving en bevordert de volksgezondheid. Het is een grote uitdaging om met 17 miljoen mensen in een klein land de openbare ruimte groen, mooi en leefbaar te houden. In ons dichtbevolkte land vechten landbouw, natuur, water en de bebouwde omgeving om ruimte. Met als resultaat dat ze alle onder druk staan. Maar niets is onmogelijk, met goede regie kunnen we de openbare ruimte optimaal benutten. D66 streeft naar een nieuw evenwicht, gebaseerd op compacte groene steden en slim gebruik van de ruimte, zowel boven als onder de grond. Wij streven naar Nederland als mooiste metropool van Europa, met een groen hart en een moderne, duurzame agrarische sector. Zo creëren we letterlijk en figuurlijk meer ademruimte voor iedereen die hier werkt, woont of om andere redenen verblijft. Dat creëert nieuwe kansen voor recreatie, natuur en bedrijvigheid. Stientje van Veldhoven, D66 Lid Tweede Kamer Missie De12Landschappen (Stichting Unie van Provinciale Landschappen) is het samenwerkingsverband van de twaalf provinciale Landschappen. De missie van de stichting is bij te dragen aan de doelstellingen van de twaalf Landschappen, door deze te faciliteren en te ondersteunen en landelijk hun belangen te behartigen, en zodoende een significante bijdrage te leveren aan het behoud, de ontwikkeling en het beheer van natuur, landschap en cultuurhistorisch erfgoed in Nederland. Doelen Door samen te werken (strategisch, tactisch, operationeel) behartigt De12Landschappen de gezamenlijke belangen van de twaalf Landschappen op bovenprovinciaal en landelijk niveau om zodoende de doelstellingen van de afzonderlijke Landschappen beter (eenvoudiger, sneller, efficiënter en effectiever) te kunnen realiseren en een grotere bijdrage te kunnen leveren aan de kwaliteit van natuur en landschap in Nederland. De werkzaamheden van de stichting worden uitgevoerd door de werkorganisatie van De12Landschappen. Onze kerntaken zijn: 1. Beleidsbeïnvloeding op bovenprovinciaal en nationaal niveau; 2. Relatiebeheer en fondsenwerving; 3. Faciliteren van de onderlinge samenwerking. Natuur en landschap dichtbij mensen Behoud en ontwikkeling van natuur en landschap zijn op termijn alleen duurzaam als er sprake is van betrokkenheid, bewustwording en vereenzelviging met natuur- en landschapsbelangen door burgers en overheden. De twaalf Landschappen spelen daarin een cruciale rol. Het is de taak van het samenwerkingsverband De12Landschappen om het nationale beleid mede vorm te geven en de twaalf provinciale Landschappen in staat te stellen hun regionale rol te vervullen. Andersom heeft De12Landschappen ook een luisterend oor om de regionale belangen door te vertalen naar onze landelijke positionering. Uitgangspunt in die regionale rol van de Landschappen zijn de intrinsieke waarden landschap dichtbij, eigen en mensgericht. De twaalf Landschappen staan voor het behoud en beheer van natuurterreinen, maar dragen ook mede zorg voor ons cultuurhistorisch landschap. De verbinding met cultuurhistorie is van groot belang voor inzicht in de driehoeksrelatie mens-cultuur-landschap. Alleen als we begrijpen hoe landschap is ontstaan, weten we wat nodig is om het te behouden en hoe we draagvlak kunnen genereren voor de instandhouding van het landschap. De twaalf Landschappen geven burgers een stem en betrekken ze actief door excursies, inspraakavonden en vrijwillige inzet. Het bieden van een platform voor burgerparticipatie maakt de Landschappen tot een aantrekkelijke gesprekspartner voor de lokale overheid. Het samenwerkingsverband De12Landschappen doet dat op haar beurt op nationaal niveau. Strategisch gesprekspartner Regionale binding, cultuurhistorie en mensgerichtheid bepalen in belangrijke mate het gezicht van De12Landschappen. Samenwerking met groene partners is een voorwaarde om onze doelen te bereiken. Op strategisch niveau participeert De12Landschappen daarom actief in (inter)nationale samenwerkingsverbanden. Zo kunnen de provinciale Landschappen daadwerkelijk van betekenis zijn in de ontwikkeling en het beheer van natuur. De12Landschappen manifesteert zich landelijk nadrukkelijk als gesprekspartner van (semi)overheden onder het motto: Wij staan voor natuur en landschap en doen dat graag samen met u. De12Landschappen investeert daarbij in zichtbaarheid en herkenbaarheid binnen << Jaarverslag 2012 pagina 8

het landelijke politieke en bestuurlijke speelveld. De koepel heeft niet tot taak zich te manifesteren naar het grote publiek; de zichtbaarheid naar burgers ligt bij de twaalf Landschappen. Landelijke positionering op basis van lokale kracht De provinciale Landschappen dragen samen zorg voor meer dan 106.000 hectare natuurgebied en kunnen rekenen op de steun van meer dan 308.000 Nederlandse gezinnen die lid of begunstiger zijn van een provinciaal Landschap. Dat maakt de twaalf Landschappen tot een factor van betekenis in de landelijke discussies over natuur en landschap én in de politieke belangenbehartiging. De kracht van ieder individueel Landschap zit in de lokale identiteit: een sterke regionale binding die tot uiting komt in bezit, maar ook in het samenspel met burgers en lokale overheden. Die couleur locale maakt het soms lastig voor het samenwerkingsverband om zich als één organisatie te manifesteren. De12Landschappen zoekt de uitdaging daarom in de overeenkomsten en de gedeelde belangen. Door de ambities van de twaalf Landschappen te identificeren en te cultiveren, kan het samenwerkingsverband zich helder positioneren als het gaat om dossiers die op landelijk niveau van belang zijn. Het belang van natuur De dalende waardering en het ontbreken van urgentie voor natuur en landschap in het politieke veld zijn verontrustend. Door de extreme hoogte van de bezuinigingen (circa 2/3 van het rijksbudget verdwijnt) en de verregaande decentralisatie, is het politiek-bestuurlijke landschap hevig aan het schuiven, met alle gevolgen van dien voor de beleidsmatige, financiële en beheersmatige werkelijkheid waarin de Landschappen (en dus de koepel De12Landschappen) de komende jaren hun weg zullen moeten vinden. De financiële krapte maakt dat vragen over samenwerking tussen organisaties (landelijk en regionaal) en over ondernemerschap van organisaties als de Landschappen, zich meer dan ooit opdringen. Daar zullen we in korte tijd op moeten anticiperen, soms niet anders kunnen dan reageren. De provincies zullen zich gezien de aanstaande verregaande decentralisatie meer dan ooit gaan manifesteren op de dossiers over het landelijk gebied. Dat is op zich toe te juichen; de twaalf Landschappen zijn immers << Jaarverslag 2012 pagina 9

voor het thema. En als burgers er niet mee bezig zijn, hoeft de politiek daarin ook geen kiezers tevreden te stellen. De toekomst is onzeker nu de overheid koerst op bezuinigingen van meer dan zestig procent. Deze plannen zijn zelfs in deze tijden van economische tegenwind draconisch te noemen en missen bovendien een visie op de toekomst. Het zal voor De12Landschappen ook in 2012 een grote uitdaging zijn om bestuurders en politici te blijven overtuigen van het grote belang van natuur en landschap. Wij blijven als organisatie de maatschappelijke belangen van natuur en landschap benadrukken. Het draait immers om veel meer dan een aantrekkelijke en gezonde leefomgeving; natuur en landschap bieden ook oplossingen voor water- en klimaatvraagstukken. Bovendien dragen bijvoorbeeld recreatie, leefruimte en investeringsklimaat bij aan sociaaleconomische baten. logische gesprekspartners, door hun intrinsieke regionale wortels, oriëntatie en gebondenheid. Het samenwerkingsverband De12Landschappen is op haar beurt bij uitstek in staat om te schakelen tussen regionale en landelijke beleidsvorming en -uitvoering. Door die verbindende rol zal de koepel ook in 2012 in staat zijn invloed uit te oefenen op de nationale beleidsagenda. De12Landschappen ziet het als haar taak om in landelijke fora te blijven hameren op het belang van een hoogwaardige natuur, bescherming van ons erfgoed, en een waardevol landschap. Door op landelijk niveau de noodzaak van investeringen in natuur en landschap over te brengen, kan het samenwerkingsverband toegevoegde waarde hebben en houden voor alle twaalf Landschappen. Kwaliteit borgen van natuur en landschap Vele studies en enquêtes laten zien dat investeren in natuur, landschap en water loont. Zowel in termen van ecologie, economie als bijvoorbeeld gezondheid. Investeren in behoud van natuur en landschap heeft daarmee een stevige maatschappelijke legitimiteit. Toch maakt de politiek momenteel andere keuzes en dat heeft verstrekkende gevolgen voor natuur en landschap. Een niet onbelangrijke verklaring voor de politieke tegenwind is het feit dat het natuurdossier van de burgers lijkt vervreemd. Dat heeft zijn weerslag op de aandacht Op dit moment vragen bezuinigingen en decentralisatie bijna al onze aandacht. Dat laat onverlet dat het de taak van De12Landschappen moet zijn en blijven ook de komende jaren zich bij haar belangenbehartiging sterk te blijven maken voor de borging van natuur en natuurkwaliteit (EHS, Natura 2000, soortenbeleid), het borgen van de overheidsbijdrage voor natuur- en landschapsbeheer, het behoud van het cultuurhistorisch erfgoed en het beheer en behoud van het (cultuurhistorisch) landschap. Deze thema s vormen de core business van de twaalf Landschappen, en daarmee van de belangenbehartigingportefeuille van de koepelorganisatie. Ze raken immers direct aan de kwaliteit van natuur, erfgoed en landschap in streek en regio. En dus van de identiteit van de streek. Het samenwerkingsverband van de twaalf Landschappen staat voor de opgave deze zaken op de politieke en beleidsagenda s te houden dan wel krijgen, waar mogelijk landelijke positie te kiezen en zich daarbij steeds nadrukkelijk te manifesteren als belangenbehartiger van de provinciale Landschappen. Ons voornemen Het samenwerkingsverband De12Landschappen heeft de afgelopen jaren aan kracht en landelijke zichtbaarheid gewonnen. Het is de ambitie van de samenwerkende Landschappen om die positie verder te versterken, zodat de belangen van de Landschappen op nationaal niveau optimaal behartigd worden. Concreet betekent dit dat de komende jaren geïnvesteerd zal worden in het vergroten van de zichtbaarheid van de Landschappen, in het relatiebeheer van het samenwerkingsverband en in het verder versterken van de interne cohesie. Relatiebeheer krijgt meer urgentie, wat onder meer inhoudt dat nadrukkelijk gezocht zal worden naar meer samenwerking met landelijke partners en naar een versterkte extern communicatie. Ook zal het samenwerkingsverband blijven inzetten op het bij elkaar brengen van en faciliteren van interne discussies bij de twaalf Landschappen. Dit doet De12Landschappen niet alleen ten faveure van de Landschappen zelf (kennisuitwisseling), maar nadrukkelijk ook om als samenwerkingsverband beter in staat te zijn de standpunten van de Landschappen landelijk te verwoorden en uit te dragen. << Jaarverslag 2012 pagina 10

2. Natuurbeheer in maatschappelijke speelveld De forse bezuinigingen op natuur en landschap gelden nog steeds, ondanks de val van het kabinet in 2012. Toch gloort er na de wisseling van de landsbestuurders nieuwe hoop. Het begrotingsakkoord en de verkiezingen leidden in het verslagjaar namelijk tot een zeker herstel van het politieke klimaat ten gunste van natuur en landschap. Het is belangrijk en fijn dat er vertrouwen is teruggewonnen in de verstandhouding tussen overheid en het maatschappelijk middenveld in onze sector. De waarde van natuur en het belang van landschap worden nog altijd breed erkend in de samenleving. Die erkenning heeft zich in de loop van het jaar mede door de politieke verschuiving vertaald in hernieuwde ambities, zodat wij samen met partners en overheden verder kunnen werken aan het behoud en de versterking van natuur, landschap en erfgoed. Wel voeren we deze maatschappelijke taak uit tegen de achtergrond van beperkte financiële middelen en grote ontwikkelingsvraagstukken. De bezuinigingen gaan immers gepaard met het minimaliseren van beschermende (natuur)wetgeving, het verkleinen van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en decentralisatie van taken en verantwoordelijkheden naar provincies, die vaak te weinig budget hebben voor het optimaal ontwikkelen en beheren van de groene omgeving. Hoe we in 2012 met die uitdagingen zijn omgegaan? We lichten enkele belangrijke activiteiten op hoofdlijnen toe: Op n akkoordje Samen met collega-organisaties heeft De12Landschappen de overheid bij herhaling en indringend gewaarschuwd voor de (ook) negatieve gevolgen van natuurdecentralisatie, namelijk grote financiële tekorten voor zowel het beheer als voor de uitbreidingsopgave. Toch sloot staatssecretaris Bleker in februari 2012 het Decentralisatieakkoord met de provincies, die daarmee samen verantwoordelijk werden voor het totale natuurbeleid van Nederland. Inzet was het beëindigen van de ILG-contracten per 1 januari 2013, om deze te vervangen door een jaarlijkse zeer bescheiden rijksbijdrage van 105 miljoen aan de provinciale natuurbudgetten. Drie provincies ondertekenden uit protest het akkoord niet, al werkten ze wel mee aan de uitvoeringsafspraken zodat processen in het landelijk gebied weer vlotgetrokken konden worden en ontwikkeling van natuurgebieden mogelijk bleef. Om de decentralisatie van het natuurbeleid in goede banen te leiden, hebben de provincies de projectorganisatie Vitaal Platteland opgezet. Bij diverse aspecten van dit traject doen de provincies een beroep op De12Landschappen en andere betrokken organisaties. Helder is dat de recentere politieke en financiële verschuivingen ( Bruggen slaan ) invloed hebben op het verloop van dit traject. Bovendien interpreteren de provincies de decentralisatie op verschillende manieren. In het verslagjaar had de val van het kabinet CDA-VVD meteen effect: de keuze van de Lentepartijen om in de begroting van 2013 voor gericht natuurbeleid 200 miljoen extra vrij te maken, luidde een kentering in. Dit betekende 200 miljoen minder bezuinigen! Positief was ook dat de prioriteiten voor de besteding van het bedrag overeen kwamen met de aanbevelingen van de Manifestpartners Vitaal Platteland, waarvan ook De12Landschappen deel uitmaakt. Direct resultaat van het gezamenlijk optrekken van de Manifestpartijen was bijvoorbeeld de steun van de Kamer voor het pleidooi tenminste voldoende middelen te reserveren voor instandhouding van de bestaande natuur, in combinatie met beheer. Met het natuurakkoord is tegelijk uitvoering gegeven aan de door het kabinet gewenste herijking van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Oftewel: een verkleining van de EHS met in totaal 90.000 hectare, te bepalen per provincie. De uitvoeringsafspraken decentralisatie natuur omvatten onder meer de inzet van bestaand grondeigendom van de overheid en terreinbeherende organisaties voor de resterende ontwikkelopgave voor de herijkte EHS. Het betreft de realisatie van nog 17.000 hectare verwerving/functieverandering en nog 40.000 hectare inrichting. << Jaarverslag 2012 pagina 11

In aanloop naar de verkiezingen in september heeft De12Landschappen zich volop ingezet om standpunten aan te leveren voor de verkiezingsprogramma s. Ook is samen met Natuur monumenten, LTO en de Dierenbescherming het Groene Nationale Verkiezingsdebat georganiseerd. Door De12Landschappen en Landschapsbeheer Nederland is richting verkiezingen nog expliciet aandacht gevraagd voor landschap, erfgoed en vrijwilligers, zodat naast de coalitie van samenwerkende natuurpartners ook aandacht was voor kenmerkende eigen standpunten. Het belangrijkste resultaat in het uiteindelijke regeerakkoord van PvdA en VVD was het structureel terugdraaien van 200 miljoen bezuinigingen op de natuurportefeuille. Het rijk stelt de komende jaren 305 miljoen euro beschikbaar voor natuur, in plaats van 105 miljoen. Een verbetering waar we zeker blij mee zijn, al willen we de kanttekening plaatsen dat het rijk voorheen 600 miljoen investeerde in natuur en landschap. Dat is nog steeds een bezuiniging van maar liefst vijftig procent. Een interessant inhoudelijk punt van het regeerakkoord is het zicht op de nieuwe ambitie voor de ontwikkeling van de EHS met minder financiële restricties en een flexibelere deadline. Nieuwe natuurwetgeving De ontwikkelingen rondom de nieuwe natuurwet in wording zijn uiteraard op de voet gevolgd door De12Landschappen. Het vervangen van de drie vigerende wetten (Natuurbeschermingswet, Flora- en Faunawet en de Boswet) is een nuttig streven, mits de nieuwe natuurwetgeving voldoende blijft beschermen. Helaas bleek het in 2012 door staatssecretaris Bleker gelanceerde wetsvoorstel in te zetten op een lagere beschermingsstatus van veel soorten en werden zelfs diersoorten toegevoegd aan de jachtlijst. Door het verdwijnen van de status Beschermd Natuurmonument bood het voorstel bovendien geen adequate bescherming van de weidsheid, stilte en donkerte in ons land. Kortom, een wet die de natuur juist zou beschadigen in plaats van beschermen. De12Landschappen heeft, samen met andere organisaties uit het maatschappelijk middenveld, fundamentele kritiek geuit op zowel de procesgang als op de conceptwetteksten. Om de nadrukkelijke wens tot hervorming van het wetsvoorstel kracht bij te zetten, is onder meer een persbericht uitgegaan, samenwerkend met enkele tientallen andere natuurorganisaties. Tevens is de gezamenlijke website www.hartvoornatuur.nu opgetuigd. Binnen dezelfde groene coalitie is << Jaarverslag 2012 pagina 12

gewerkt aan alternatieve wetteksten die de natuur recht doen en goed werkbaar zijn. Enkele natuurorganisaties, waaronder De12Landschappen, hebben zich bovendien samen met de koepels voor recreatie gebogen over de voorwaarden voor wederzijds gedragen natuurwetgeving. Het wetsvoorstel van het kabinet Rutte-1 is in het voorjaar van 2012 getoetst door de Raad van State. Vooraf had de groene coalitie alle reacties van de aangesloten organisaties gebundeld en ter informatie toegezonden. Ook de Raad van State had kritische kanttekeningen, maar toch werd het wetsvoorstel niet principieel aangepast. De val van het kabinet kwam wat dat betreft op een goed moment. De demissionaire staatssecretaris stuurde het wetsvoorstel nog wel naar de Kamer, maar verklaarde het meteen controversieel. Bewindslieden uit het nieuwe kabinet Rutte-2, hebben al laten weten te willen inzetten op het combineren van de goede punten uit zowel het wetsvoorstel van Bleker als uit de Nota Mooi Nederland, een wetsvoorstel waar PvdA, D66 en GroenLinks parallel aan hadden gewerkt. In welke richting zich dit in de toekomst precies gaat bewegen, is op dit moment nog onduidelijk. Omgevingswet Naast ontwikkelingen rond sec de natuurwetgeving, speelde in 2012 ook de discussie rond de in wording zijnde Omgevingswet. Een mogelijkheid is dat delen van de natuurwet in de Omgevingswet terecht komen. Daarom haakte De12Landschappen in 2012 ook aan bij de discussie over deze integrale wet, die een veelheid aan belangen gaat vertegenwoordigen: economische ontwikkeling, waterveiligheid, watervoorziening, grondstoffenvoorziening, (duurzame) energievoorziening, woningbouw, bereikbaarheid, landbouw, milieukwaliteit, natuur en cultuurhistorie. De voorgestelde aanpak in de Kabinetsnotitie staat ons inziens op gespannen voet met de wijze waarop natuur beschermd hoort te worden op grond van Europese en internationale verplichtingen. Samen met een aantal andere groene organisaties heeft De12Landschappen daarom inhoudelijk gereageerd op de Kabinetsnotitie Stelselwijziging Omgevingsrecht. Daarbij is de ook wens geuit om natuurorganisaties actief te betrekken bij het wetsontwerp. Green Deal Het fenomeen tijdelijke natuur geniet toenemende belangstelling van het bedrijfsleven. Plekken waar voor een bepaalde periode natuurontwikkeling haalbaar is, zoals op braakliggende bouwlocaties, dragen bij aan een groen imago en geven kansen aan pioniersituaties die in de meeste reguliere natuurterreinen zeldzaam zijn. Bovendien is investeren in tijdelijke natuur fiscaal aantrekkelijk. In december 2011 is de zogenoemde Green Deal Tijdelijke Natuur afgesloten, waarbij ook De12Landschappen als groene partner is ingestapt (samen met de Vlinderstichting). In het verslagjaar hebben wij als pilotproject het industrieterrein Eeserwold bij Steenwijk namens Landschap Overijssel voorgedragen. De alliantie Tijdelijke Natuur heeft vervolgens een werkbezoek aan dit project gebracht, alsook aan de haven van Amsterdam en Groningen Seaports, beide partners in de Green Deal. De deelnemende organisaties en bedrijven verzorgen kennisuitwisseling en communicatie over dit soort voorbeeldprojecten. De overheid doet ook mee, onder meer door in projecten bij te dragen aan het identificeren en proberen weg te nemen van juridische knelpunten en regelgeving. Over de waarde van tijdelijke natuur Het Eeserwold is verworden tot een tijdelijk feestje voor de natuur. Met een vergunning voor Tijdelijke natuur is het nu mogelijk om op dit terrein de nieuwe natuur (behoudens het broedseizoen) te verwijderen wanneer dat de eigenaar dat nodig acht. Dat lijkt gek, maar al enige jaren is dit gebied kraamkamer voor zeer veel pioniersoorten! Kleine plevieren, tureluurs, grasmussen maar ook tengere grasjuffers en poelkikkers zijn hier gezien. Door het goede contact met de projectontwikkelaar en wederzijds vertrouwen is Landschap Overijssel ook eigenaar geworden van hun ecologische zone van 12 ha langs het Eeserwold. Als je een andere bril opzet dan zie je dat er veel meer mogelijkheden zijn om wat voor de natuur te doen. Mark Zekhuis, Landschapsadviseur & ecoloog Landschap Overijssel << Jaarverslag 2012 pagina 13

Lobbyactiviteiten Samenwerken leidt vaak tot meer dan de som der delen en dat geldt zeker voor lobbyactiviteiten. De12Landschappen participeerde daarom ook in 2012 in het GLoW (Groene Lobby Werkt), een overleg van natuur- en milieuorganisaties. In samenspraak zijn diverse lobbyplannen gesmeed, waarbij goed is afgestemd tussen de lobbyactiviteiten van de individuele participanten. Buiten het GLoW wordt de synergie in contacten met de politiek bewaakt door de Groene 11, waarin inmiddels vijftien organisaties (waaronder De12Landschappen) zijn vertegenwoordigd. Een bijzondere vorm van positionering vormen de Groene Masterclasses die De12Landschappen met zeven andere non-gouvernementele organisaties op touw zet voor fractiemedewerkers en Tweede Kamerleden. Ook in 2012 zijn twee informatieve kennisbijeenkomsten georganiseerd. Thema s waren dit keer het agrarisch natuurbeheer (mei) en het natuur- en omgevingsrecht (oktober). De Groene Masterclasses zijn vraaggericht en belangenoverstijgend. De doelgroep waardeert deze kennisoverdracht in hoge mate; een vorm van goodwill die met reguliere lobby nauwelijks is te evenaren. Het faciliteren van werkbezoeken voor politici en bestuurders is ook een belangrijke manier om belangen te behartigen en te investeren in positionering. De12Landschappen organiseerde in 2012, met medewerking van provinciale Landschappen en in samenspraak met collega-organisaties, het volgende: Werkbezoek aan Landschap Noord-Holland en Staatsbosbeheer door CDA-Kamerleden Van der Werf en Haverkamp, samen met NH-gedeputeerde Jaap Bond (januari). Het accent lag op de BRIM, de instandhoudingsregeling voor groene monumenten. Landschap Overijssel was gastheer voor een werkbezoek van CDA-Kamerlid Koopmans (januari) en later in het jaar van PvdA-Kamerlid Jacobi (maart), naar aanleiding van de motie Koopmans/Jacobi ter financiële ondersteuning van schaapskuddes. Demissionair staatssecretaris Atsma was in september te gast bij het Drents Landschap om de afronding van de klimaatbuffer Hunze/Torenveen te vieren. Dit werd gecombineerd met een seminar over de rol van beekdalen bij het bufferen van de klimaatveranderingseffecten. In aanloop naar de verkiezingen haakte De12Landschappen aan bij een werkbezoek dat Landschapsbeheer Nederland organiseerde voor de Kamerleden Dik-Faber en Roza van de ChristenUnie. Vervolgens is in samenwerking met andere organisaties een uitgebreide SP-delegatie ontvangen voor een actieve middag in Bloeidaal bij Amersfoort, te gast bij Utrechts Landschap. Voorafgaand aan de verkiezingen organiseerde De12Landschappen samen met andere groene partijen een verkiezingsdebat over natuur en landschap. Partner Rabobank Den Haag stelde hiervoor ruimte beschikbaar en het debat was live via internet te volgen. Door inzet van social media en een interview op NU.nl kreeg het debat volop aandacht van de media. Brussel De Directie Natuur van de Europese Commissie in Brussel is in 2012 regelmatig door de natuur- en landschapsorganisaties geïnformeerd over de Nederlandse situatie. De commissie handhaaft naleving van gemaakte afspraken (o.a. Natura 2000) en het nationale beleid dat nodig is voor een goede uitvoering van de Europese richtlijnen. In het verslagjaar is er in het bijzonder aandacht geweest voor de vorming van een nieuw en groener Gemeenschappelijk Landbouwbeleid, waarbij tevens een bezoek is gebracht aan betrokken Europarlementariërs in Brussel. Vrijwilligersprojecten Groen en Doen Groen en Doen is een programma van het ministerie van Economische Zaken om vrijwilligerswerk op het gebied van natuur en landschapsbeheer en groen in de stad te ontwikkelen en te stimuleren. Het ministerie heeft in 2012 twee miljoen euro vrijgemaakt voor dit project. De twaalf provinciale Landschappen hadden in 2012 een bedrag van 75.000,- te besteden aan het opzetten van vrijwilligersprojecten. Landschap Overijssel en Brabants Landschap richten zich op het opleiden van het vrijwilligersnetwerk conform het project van Landschapsbeheer Nederland. It Fryske Gea organiseert een cursus terreinbeheer voor vrijwilligers en een opleidingsdag voor vrijwilligers. Het Utrechts Landschap ondersteunt de werkgroep Niënhof door middel van opleiding over beheer en gebruik van materiaal en communicatie over de bereikte resultaten. Landschap Noord Holland schaft voor de opleiding van vrijwilligers in het Ilperveld een onderkomen aan waar ook het opleidingsmateriaal kan worden opgeslagen. Het Zuid-Hollands Landschap richt zich op het verhogen van de motivatie van vrijwilligers door het professionaliseren van de begeleiding. << Jaarverslag 2012 pagina 14

Maatschappelijke stage De provinciale Landschappen stimuleren actieve betrokkenheid bij natuur en landschap in de hele samenleving. Scholieren zijn daarbij een belangrijke doelgroep en de maatschappelijke stage is een uitgelezen kans om jonge mensen warm te maken voor groene activiteiten. Alle leerlingen in het voortgezet onderwijs volgen een maatschappelijke stage, maar jammer genoeg stopt de overheid per 2013 met het ter beschikking stellen van middelen. De scholen moeten de stages nu zelf bekostigen. De12Landschappen participeerde in 2012 samen met andere natuurorganisaties in het project Betrokken bij Buiten, dat invulling geeft aan maatschappelijke stages. Wegens het grote succes zoeken de partijen naar andere manieren om de groene stages toch te kunnen voortzetten. Over Groen en Doen Groen en Doen gelooft in samen werken aan een mooi landschap. Het is een programma van het ministerie van Economische Zaken om vrijwilligerswerk op het gebied van natuuren landschapsbeheer en groen in de stad te ontwikkelen en te stimuleren. Het ministerie heeft in 2012 twee miljoen euro vrijgemaakt voor dit project. Een bedrag van 1,2 miljoen euro is toegekend aan de zes landelijke groene vrijwilligersorganisaties. De plannen van de zes organisaties richten zich voor een belangrijk deel op het verzorgen van opleidingen en cursussen voor vrijwilligers die actief zijn in natuur- en landschapsbeheer. Dat is een welkome impuls voor natuur en landschap in heel Nederland. Aad van Paassen, Stafmedewerker Landschapsbeheer Nederland << Jaarverslag 2012 pagina 15

3. Financiering blijft groot aandachtspunt Natuur en landschap lijken vanzelfsprekend, maar realisatie, beheer en onderhoud kosten geld. De kernvraag is: wie betaalt? Geld voor natuur en landschap is een structureel aandachtspunt dat ons (i.c. de maatschappij) uiteindelijk allemaal aangaat. Door de dramatische bezuinigingsplannen van het kabinet Rutte-1 begon het jaar 2012 met zware wolken boven het natuurbeheer. Bovendien creëerde het rijk onduidelijkheid over de toekomstige financiering door de verantwoordelijkheid voor het landelijke natuurbeleid volledig naar de provincies te schuiven ( over-de-schutting-strategie ). De wisseling van de kabinetsformatie bracht enige verlichting: een verhoging van het rijksbudget met 200 miljoen, waardoor nieuw perspectief ontstond. En zo mogelijk nog belangrijker: een regeerakkoord met een daadwerkelijke ambitie op het terrein van natuur & landschap. Helder is wel dat financiering een groot aandachtspunt blijft. In dat licht had De12Landschappen in 2012 een rol in de volgende ontwikkelingen: Budgetbesteding Hoe geweldig ook, de 200 miljoen die in het begrotingsakkoord 2013 werd opgenomen, was in het verslagjaar aanleiding voor enige commotie. Want zou dit bedrag nu structureel van aard zijn of betrof het een eenmalige actie? Formeel werden de bezuinigingen deels teruggedraaid, maar de uitslag van de verkiezingen zou mede bepalend zijn voor de financiën in de navolgende jaren. Verschillende politieke partijen vroegen suggesties voor de besteding van 200 miljoen in 2013. Het beheer van bestaande natuur was steeds een prioriteit voor terreinbeherende organisaties binnen de beperkte bestedingsmogelijkheden. Toch leek het inrichten van nieuwe natuur de beste besteding van eenmalig vrijkomende middelen, zo adviseerden de partners van het Manifest voor een Vitaal Platteland (De12Landschappen, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Federatie Particulier Grondbezit, LTO, APnl, Recron en ANWB). Op deze manier zou de noodzaak vervallen om bestaande natuurgrond te verkopen ter compensatie van de tekorten voor natuurinrichting. Met het verschijnen van het regeerakkoord Bruggen slaan diende de volgende nieuwe werkelijkheid zich aan. In het regeerakkoord is bepaald dat het terugdraaien van de bezuinigingen met 200 miljoen van structurele aard zal zijn. Waarmee opnieuw de vraag open ligt hoe deze financiële ruimte het beste kan worden benut en verdeeld Subsidiestelsel SNL De12Landschappen was in 2012 actief betrokken bij de uitvoering van het Subsidiestelsel Natuur- en Landschapsbeheer (SNL). In deze tweede jaargang realiseerden wij ons goed dat het SNL het terreinbeheer wat lucht geeft in deze onzekere tijden. Via stuur-, advies- en taakgroepen heeft De12Landschappen zich beziggehouden met het stroomlijnen van de aanvraagsystematiek, het onderhoud van de Index Natuur en Landschap en de monitoring. Opvallend was dat provincies de hand op de knip hielden betreffende het beheer van bestaande natuurgebieden. En landschap kwam er vaak nog bekaaider vanaf. << Jaarverslag 2012 pagina 16

Terreinbeherende organisaties willen het beheer van bestaande natuur zo goed mogelijk borgen. De12Landschappen bepleit daarom het handhaven van een vergoedingspercentage van 84% van de standaardkostprijs. De provincies (in IPOverband) daarentegen betogen dat 75% het maximaal haalbare is. Deze lagere vergoeding leidt op termijn echter onherroepelijk tot verlies van natuurkwaliteit. Gelukkig staan de positie van de Index en de standaardkostprijs als waardevolle grondslag voor de beheerfinanciering niet ter discussie. De12Landschappen heeft samen met het IPO in 2012 gekeken naar de toekomstige vormgeving van het SNL, want er valt het nodige te besparen door verlichting in de lastendruk van administratie, registratie en controle. Streekfondsen Om te investeren in de landschappelijke kwaliteit van regionale en lokale gebieden, heeft De12Landschappen samen met de Rabobank in 2009 de streekrekening geïntroduceerd. Het doel was om een deel van de rentebaten daarvan, in streekfondsen te storten en daarmee geld beschikbaar te krijgen voor investering in gebiedskwaliteit. Een succesvol plan, want in 2012 stond de teller al op 31 volledig operationeel zijnde streekfondsen, en een tiental in aanleg zijnde initiatieven. Zie voor een overzicht van alle initiatieven de website www.streekfonds.nl. Europees landbouwbeleid Het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) wordt vanaf 2014 grondig herzien. De bestemming van de directe betalingen aan boeren (de zogenaamde Pijler 1) en de randvoorwaarden om die te ontvangen, zijn daarbij een belangrijk aspect. Het oorspronkelijke idee is dat iedereen meedoet met de vergroening, maar deze insteek dreigt af te zwakken doordat de lidstaten in 2012 vooral flink onderhandeld hebben over hun eigen wensen. Een coalitie van Nederlandse natuur- en milieuorganisaties waaronder De12Landschappen heeft zich ingezet om op nationaal en Europees niveau aandacht te krijgen voor een groener GLB ten gunste van landschap, milieu en biodiversiteit. Daarbij is het belang benadrukt om zogenoemde ecological focus area s (EFA s) in te stellen. Bij het leveren van inbreng is bovendien in een gezamenlijk manifest het thema GLB en vergroening verbonden aan de toekomst van het platteland en de regionale economie. De oproep om vergroening en verduurzaming daadwerkelijk tot stand te brengen, is letterlijk gedaan in brandbrieven aan de staatsecretaris van ELI / EZ, de Tweede Kamer en het Europarlement. Natuur buiten EHS Het rijk en de provincies spraken in 2012 af om de verantwoordelijkheid voor natuur binnen en buiten de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) te verdelen. Want om de Europese afspraken na te komen, moet ook de biodiversiteit buiten de EHS gestimuleerd worden. Een manier daarvoor is het organiseren van agrarisch natuurbeheer binnen de kaders en mogelijkheden van het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB). De12Landschappen wisselde hierover veelvuldig van gedachten met agrarische natuurverenigingen en het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (ELI), later Economische Zaken (EZ). Ons inziens bieden de ontwikkelingen rond het GLB, en met name die rond de vorming van (juridische) collectieven en (inhoudelijke) samenwerkingsverbanden, absoluut kansen voor een integralere benadering van de toekomst van het landelijk gebied. goed hun diensten toen overvloedige regenval en een noordwester storm in verschillende landsdelen voor wateroverlast zorgden. Diverse buffers zijn toen onder water gezet om schade te voorkomen, onder andere in Groningen en Drenthe. De coalitie Natuurvriendelijke Klimaatbuffers met De12Landschappen en zes andere natuurorganisaties probeert Nederland klimaatbestendiger maken door projecten met natuurvriendelijke waterveiligheidsmaatregelen te identificeren. Vier provinciale Landschappen hadden in 2012 klimaatbufferprojecten in uitvoering; in september is feestelijk stilgestaan bij de mijlpalen bereikt in de projecten rond de Drentse Hunze en de Overijsselse Regge. Daarnaast het is strategisch project over de Markermeerdijk afgerond. Doel daarvan was om de gedachte achter natuurlijke klimaatbuffers en kennis uit andere projecten in te zetten bij beleidsen uitvoeringsprocessen. De schetsen vanuit dit onderzoek worden gebruikt door de verschillende betrokken organisaties, zoals het waterschap. Een andere interessante ontwikkeling is de aansluiting bij de Delta-deelprogramma s voor het verder uitbouwen van de mogelijkheden om Nederland klimaatbestendiger te maken door natuurontwikkeling te combineren met waterveiligheid. In oktober is tijdens het Deltacongres een tussenrapportage over Natuurlijke Klimaatbuffers aangeboden aan deltacommissaris Wim Kuijken. Het rapport Kennis en kansen geeft een overzicht van de resultaten die in de afgelopen drie jaar zijn behaald in het klimaatbufferprogramma. Waterschapslasten De lagere waterschapsheffingen die gelden voor natuurgebieden, leveren helaas niet alle terreinbeherende natuurorganisaties voordeel op. De waterschappen hanteren namelijk geen eenduidige omschrijving. Sommigen zien bijvoorbeeld gras en akkers niet als natuur, anderen heffen op agrarisch gebieden die een natuurdoel hebben. De terreinbeheerders, verenigd in het Bosschap, hebben geprobeerd tot bestuurlijke oplossingen te komen. Dit liep op niets uit, waarna in 2012 zes proefprocessen zijn gestart voor jurisprudentie. Eén proces met een waterschap is in 2012 verloren; nu wordt overwogen in hoger beroep te gaan. Klimaatbuffers Het besef dat bouwen met natuur interessante kansen schept, begint ook door te dringen in Den Haag. Op verschillende plekken in het land wordt volop gewerkt aan combinaties van waterberging, hoogwaterbescherming en natuurontwikkeling. De al bestaande natuurlijke klimaatbuffers bewezen in januari 2012 heel << Jaarverslag 2012 pagina 17

Staatssteun grondaankoop De Ecologische Hoofdstructuur (EHS) is voor terreinbeherende organisaties een zeer belangrijk dossier. In het verslagjaar speelde vooral de discussie over de nieuwe subsidieregeling voor grondaankoop. De Europese Commissie heeft namelijk uitgesproken dat organisaties als de provinciale Landschappen zijn aan te merken als ondernemingen, waardoor, achteraf gezien, de verstrekte grondaankoopsubsidies ter discussie zijn komen te staan. Een groep particulieren, verenigd in de VGG, heeft de provinciale Landschappen, Natuurmonumenten en de provincies verordonneerd om de doorlevering van grond aan natuurorganisaties te stoppen. Alsook om over te gaan tot terugvordering van in het verleden verstrekte subsidies. Het effect is primair dat de realisatie van de EHS volledig tot stilstand is gekomen. Daarnaast is een taai juridisch gevecht ontstaan: in 2012 is bezwaar gemaakt tegen de uitspraak van de Europese Commissie over de nieuwe subsidieregeling aankopen voor duurzaam natuurbeheer. Een hoorzitting en uitspraak van het Gerecht kan nog een tijd op zich laten wachten. << Jaarverslag 2012 pagina 18

Over de samenwerking met Landschapsbeheer Of het nu samenwerking of samengaan betreft, ik denk dat we in de provinciale beleidsomgeving steeds meer op elkaar aangewezen zijn. In het provinciale netwerk van organisaties is het noodzakelijk dat de beleidsthema s natuur en landschap worden gekoppeld en met voldoende profiel op de provinciale agenda wordt gezet. Daarbij is samenwerking met de agrarische sector en het particulier grondbezit een must. Bij de komende bezuinigingen op het thema landschap en bij de ontwikkeling van de collectieven in het kader van het Gemeenschappelijk landbouwbeleid en het agrarisch natuurbeheer kunnen we alleen nog een rol van betekenis spelen als we gezamenlijk optrekken. Jan Baan, Directeur Brabants Landschap << Jaarverslag 2012 pagina 19

4. Hoeder van natuur en landschap Het beheren en beschermen van gebieden en soorten staat centraal in het werk van de twaalf Landschappen. Bij het behoud van flora en fauna worden keuzen in beleid en beheer gemaakt mede in het licht van nationaal en Europees beleid en wet- en regelgeving. Als samenwerkingsverband richt De12Landschappen zich daarom in sterke mate op ontwikkelingen binnen dat veld, door middel van belangenbehartiging en beleidsbeïnvloeding. Belangrijke thema s in 2012 waren opnieuw de aanpak van stikstof in relatie tot Natura 2000 en de ganzenproblematiek. Natura 2000 Nederlandse natuur die van Europees belang is, dienen we te beschermen op basis van Natura 2000 afspraken. De voortgang rond die bescherming is echter nauw verbonden met de ontwikkeling van de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS), terwijl de aanwijzingsbesluiten voor stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden op zich laten wachten. Het gevolg is dat er geen beweging zit in de beheerplanprocessen en dus ook niet in het herstel van Europese natuurwaarden. De12Landschappen heeft in 2012 samen met andere natuur- en milieuorganisaties, LTO en VNO meermalen zorgen geuit over deze stagnatie, onder meer via brieven en aansporingen. Bovendien heeft De12Landschappen middels participatie in overlegstructuren actief meegewerkt aan het zoeken naar oplossingsrichtingen. Bijvoorbeeld ten aanzien van de PAS. Uiteindelijk zijn in het verslagjaar enkele belangrijke vorderingen gerealiseerd met de betrokken actoren: er zijn afspraken gemaakt over de dekking van de kosten van de PAS-maatregelen en er is overeenstemming bereikt over het eindbeeld voor de PAS en de tussenliggende stappen. De invoering van de PAS is weliswaar uitgesteld tot 1 januari 2014, maar er komt al eerder geld vrij voor herstel- en hydrologische maatregelen. Dat betekent ons inziens dat het rijk nu prima de aanwijzingsbesluiten kan nemen voor de Natura 2000-gebieden. Zeker in de wetenschap dat het rendement van de PAS hoger is dan het huidige beleid, zoals bleek uit onderzoek van instituut LEI Wageningen UR. De12Landschappen heeft in 2012 meegewerkt aan een stakeholdersonderzoek naar de verwachtingen en behoeften rondom de PAS. Daarin geven wij aan de waarde van de PAS te zien en gematigd positief zijn over de kansen. Belangrijk zijn in ieder geval goede informatievoorziening en afstemming op gebiedsniveau. Verder lijkt het ons logisch om de ervaringen van de Landschappen met natuur- en hydrologische herstelprojecten maximaal te benutten voor de problematiek in de stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden. De problematiek van natuurherstel in Natura 2000-gebieden stond ook centraal in de Eurosite-workshop Habitat Restauration die in de zomer van 2012 in Tsjechië werd gehouden. In nationaal park Krkonoce konden de deelnemers in het veld de problemen en resultaten van herstelprojecten aanschouwen en bespreken. Dat leverde ook voor de Nederlandse situatie leerpunten op. Laagvliegen In Natura 2000-gebieden en Beschermde Natuurmonumenten is het voor vogels zeer verstorend als helikopters laag overvliegen. Het ministerie van Defensie heeft een vergunning aangevraagd voor het laagvliegen over verschillende natuurterreinen. De12Landschappen is in 2012 aangehaakt bij de zienswijze van de Vogelbescherming over de vogelverstoring. Daarmee hopen wij bij te dragen aan een zorgvuldige vergunningverlening die recht doet aan de belangen van vogels in natuurgebieden. << Jaarverslag 2012 pagina 20