Arbomanagement en duurzaam werken 61 ARBO informatie Risico-inventarisatie en -evaluatie Methoden en valkuilen Auteur: Wim van Alphen 1 e editie, 2012
Arbo-Informatie De reeks Arbo-Informatie bestaat uit ruim 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt specifieke, praktische kennis over het toepassen van de regelgeving op het gebied van arbeidsveiligheid. Een compleet overzicht van de reeks is achter in deze uitgave opgenomen. De volledige inhoud staat ook op Arbozone: www.arbozone.nl. In de deelreeks Arbomanagement en duurzaam werken zijn verschenen: Aansprakelijkheid (AI-40) mr. ing. R.O.B. Poort Arbo- en verzuimbeleid (AI-01) dr. Jeannette Paul Bedrijfshulpverlening- en noodorganisatie (AI-10) Johan K.J. van der Vorm en H. Raphaël Gallis Begrijpelijke werk- en veiligheidsinstructies (AI-59) Corrien Blom en Inge Leenders Communiceren over risico s (AI-50) Jos Bus, Eveline van der Stegen en Walter Zwaard Duurzame inzetbaarheid van oudere werknemers (AI-52) dr. B.C.H. de Zwart Gedeeltelijk arbeidsgeschikt (AI-33) mr. C.J. Smitskam en ir. E.L. de Vos Jongeren en arbeid (AI-30) mr. D.J.J. Korver, mr. dr. J. van Drongelen en mw. A.J.F. Visscher BSc KAM-managementsystemen (AI-37) ing. Jos Villevoye Nieuwe werkstijlen (AI-57) ir. Wietske Eveleens Ongevallenonderzoek (AI-43) dr. W.J.T. van Alphen en drs. J. Gort Organisatie van eerstehulpverlening op de werkvloer (AI-47) E.J.J. van de Vorle en mr. S.M. van der Minne Persoonlijke beschermingsmiddelen: beleid opzetten en in stand houden (AI-49) ing. J.H. Putman Preventiemedewerker (AI-44) drs. R. Visser, drs. H.J. ter Horst en S. Slager Risicobeheersing: taakrisicoanalyse, persoonlijke risicoanalyse, werkvergunningsysteem (AI-45) Siep Slager Risico-inventarisatie en -evaluatie (AI-61) Wim van Alphen Werken aan veiligheids- en gezondheidscultuur (AI-56) prof. dr. Gerard I.J.M. Zwetsloot en Anja J. Dijkman Zwangerschap en werk (AI-12) dr. Jeannette Paul
colofon De reeks Arbo-Informatie wordt begeleid door een redactieadviesraad die bestaat uit NEN, TNO en NCvB. De afzonderlijke delen verschijnen in boekvorm en als onderdeel van de praktijkinformatie op Arbozone: www.arbozone.nl. Abonnees ontvangen herziene en nieuwe delen van de reeks Arbo-Informatie direct bij verschijnen. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Tekst: Wim van Alphen, Stichting PHOV Meelezers: André Verbeek, Karin Stavast, Dianne Verhage, Michel Groenbos Figuren: Wim van Alphen Vormgeving: SD communicatie ISBN 978 90 12 57725 0 Eerste druk, Sdu Uitgevers bv, 2012 Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij Sdu Uitgevers bv. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Bestellingen: Sdu Klantenservice Postbus 20014 2500 EA Den Haag Telefoon: 070 378 98 80 Fax: 070 378 97 83 E-mail: Sdu@sdu.nl Sdu Uitgevers zorgt met een selecte groep deskundige auteurs voor een hoge kwaliteit van de inhoud van de reeks Arbo-Informatie. Daarnaast zorgt Sdu Uitgevers, met de redactieadviesraad en meelezers, voor een deskundige beoordeling van de inhoud. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher s prior consent. While every effort has been made to ensure the reliability of the information presented in this publication, Sdu Uitgevers neither guarantees the accuracy of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions or their consequences.
61 ARBO informatie INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding 9 1.1 Risico-inventarisatie en -evaluatie 9 1.2 Waarom deze arbo-uitgave? 9 1.3 Doelgroep 9 1.4 Hoe is deze uitgave opgebouwd? 10 2 De risico-inventarisatie en -evaluatie 11 2.1 Wat is een RI&E? 11 2.2 Waarom een RI&E uitvoeren? 12 2.3 Wat is een gevaar en wat is een risico? 13 2.4 Hoe weet ik welke gevaren er zijn en welke risico s er spelen? 14 2.5 De RI&E in relatie tot de arbocatalogi 15 3 De plaats van de RI&E in het arbobeleid 17 3.1 De RI&E als fundament van het arbobeleid 17 3.2 Relatie met de bedrijfscultuur 18 3.3 Financiële voordelen van de RI&E 24 3.4 De RI&E en het civiel recht 25 4 Taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden 27 4.1 Inleiding 27 4.2 Wettelijke taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden 27 5 De RI&E uitvoeren 29 5.1 Wat bepaalt hoe we het gaan aanpakken? 29 5.2 Welke afdelingen komen het eerst en welke pas later aan de beurt bij een RI&E? 29 5.3 Timing 30 5.4 Wie moet je betrekken bij de RI&E? 31 5.5 Hoe vaak moet ik een bestaande RI&E updaten? 31 5.6 Waar moet de RI&E aan voldoen? 33 5.7 Hoe volledig moet een RI&E zijn? 34 5.8 Hoe betrouwbaar moet een RI&E zijn? 38 5.9 Hoe moet ik de RI&E documenteren en vastleggen? 39 5.10 Wie controleert de RI&E? 39 6 RI&E op onderdelen 41 6.1 RI&E over beleid en operationeel 41 6.2 RI&E van het totale bedrijf of bedrijfsonderdelen/afdelingen 42 6.3 RI&E van functies 42 6.4 RI&E van gebouwen of gebouwdelen 42 6.5 RI&E bij inkoop en P&O 42 6.6 RI&E van processen 44 6.7 RI&E bij veranderingen 44 6.8 RI&E bij Het Nieuwe Werken 45
7 Verdiepende RI&E s 47 7.1 Inleiding 47 7.2 Arbeidsmiddelen en PBM s 48 7.3 Bouwveiligheid 50 7.4 Gevaarlijke stoffen 50 7.5 Biologische factoren 54 7.6 Fysieke belasting 54 7.7 Fysische factoren 55 7.8 Psychosociale arbeidsbelasting 56 7.9 Bijzondere groepen 57 8 RI&E-methodieken 59 8.1 Inleiding 59 8.2 Brede RI&E-instrumenten 61 8.3 Biologische agentia 64 8.4 Chemische stoffen/procesveiligheid 65 8.5 Bouwproces 72 8.6 Brandweer 73 8.7 Functies en taken 73 8.8 Fysieke belasting 77 8.9 Gezondheidszorg 78 8.10 Medewerkerstevredenheidsonderzoek (MTO) 79 8.11 Psychosociale arbeidsbelasting 80 8.12 Voedselveiligheid 82 9 Stappenplan 83 9.1 Inleiding 83 9.2 Beschrijving van de verschillende stappen 84 10 Plan van Aanpak 95 10.1 Welke maatregelen moet ik nemen? 95 10.2 Welke risico s moet ik als eerste aanpakken? 96 10.3 Hoe kan ik de beheersmaatregelen invoeren? 98 10.4 Hoe controleer ik of de maatregelen zijn uitgevoerd? 99 11 Toetsen van de ri&e 101 11.1 Wat houdt de toetsing in? 101 11.2 Verschillende soorten toetsingen 102 11.3 Wanneer moet de RI&E opnieuw getoetst worden? 104 12 Valkuilen bij het uitvoeren van een RI&E 105 12.1 De meest voorkomende valkuilen 106
INleiding 7 61 ARBO informatie 13 Wet- en regelgeving 117 13.1 Inleiding 117 13.2 Arbeidsomstandighedenwet 118 13.3 Arbeidsomstandighedenbesluit 118 13.4 Arbeidsomstandighedenregeling 118 13.5 Andere verplichtingen in het kader van de RI&E 119 14 Bronnen, literatuur, websites, organisaties 123 Bijlage 1 Afkortingen 125 Bijlage 2 Arbeidshygiënische strategie 128 Bijlage 3 Basisrisicofactoren 132 Bijlage 4 Begrippen PAGO en PMO 134 Bijlage 5 Wegingsmethodieken 138 Adressenlijst 145 Trefwoordenregister 146
9 1 Inleiding 1.1 Risico-inventarisatie en -evaluatie De risico-inventarisatie en -evaluatie (afgekort RI&E) is een van de belangrijkste structurele instrumenten op arbogebied binnen de Europese Unie. Het geeft structuur aan het inventariseren en aanpakken van arbeidsrisico s en stimuleert daardoor een veiligere en gezondere werkomgeving. De RI&E is qua onderwerpen bijzonder breed binnen alle werksituaties: van nanodeeltjes en micro-organismen tot grootschalige bouwprojecten en infrastructurele werken. Nagenoeg alle bedrijven zijn verplicht om een actuele RI&E te hebben. Maar hoe ze dat voor elkaar moeten krijgen is voor velen een grote vraag. Het antwoord daarop vind je in deze uitgave. Risico s inventariseren gaat eigenlijk verder dan alleen veiligheid en gezondheid en kan bovendien veel breder worden toegepast. Zo biedt bijvoorbeeld ISO 31000:2009 algemene richtlijnen voor het ontwerp, de implementatie en het onderhoud van risicomanagementprocessen in een organisatie. In deze arbo-uitgave beperken we ons tot veiligheid en gezondheid van de werknemers. De wetgeving verandert regelmatig, dat geldt zeker voor de bepalingen in het Arbeidsomstandighedenbesluit (Arbobesluit) en de Arbeidsomstandighedenregeling (Arboregeling). De artikelen waarnaar verwezen wordt in deze uitgave kunnen door tijdverloop dus inmiddels een andere nummering gekregen hebben, dan wel gewijzigd of vervallen zijn. Kijk voor de meest actuele versies van de wettelijke verplichtingen op www.wetten.nl. Zoek onder: Arbowet, Arboregeling of Arbeidsomstandighedenregeling (voluit). 1.2 Waarom deze arbo-uitgave? In de Arbo-Informatiereeks wordt over allerlei vakspecifieke thema s informatie geboden, maar geen van de uitgaven ging uitvoerig in op wat nu een RI&E is en hoe je deze opzet. In Arbo- en Verzuimbeleid (Arbo-Informatie 01) wordt natuurlijk wel kort ingegaan op de RI&E en in verschillende themaspecifieke uitgaven uit deze reeks wordt in het kader van dat thema ook aandacht geschonken aan de verdiepende RI&E op dat vakgebied (zie ook de verdiepende RI&E s die in hoofdstuk 7 van deze uitgave worden besproken). Maar die informatie is redelijk summier en versnipperd over de verschillende arbouitgaven. Deze nieuwe Arbo-Informatie 61 is geheel aan de RI&E gewijd. Zo proberen we een compleet en samenvattend beeld van de RI&E te schetsen en te voorzien in de lacune dat er nog geen aparte Arbo- Informatie-uitgave aan dit zo belangrijke thema is gewijd. 1.3 Doelgroep Deze uitgave is bedoeld voor iedereen die in voorbereidende, begeleidende of uitvoerende zin bij de RI&E betrokken is: preventiemedewerkers, arboprofessionals, arbocoördinatoren, veiligheidskundigen, arbeidshygiënisten, bedrijfsartsen, A&O-deskundigen, KAM-functionarissen, SHE-medewerkers, ORleden, medewerkers van P&O en HRM-afdelingen. Tevens is het bedoeld voor handhavende inspecties, die aan de hand van deze arbo-uitgave een gemakkelijk naslagwerk hebben om te beoordelen of de RI&E aan de gestelde eisen voldoet. Bovendien kunnen veel opleidingsinstituten deze uitgave als studiemateriaal gebruiken. Ten slotte kan het management, dat uiteindelijk een beslissing moet nemen over de werkwijze van de RI&E en de acceptatie van het geleverde product (de RI&E-rapportage), aan de hand van deze uitgave beoordelen of de RI&E heeft bijgedragen aan bijvoorbeeld het verminderen van bedrijfsrisico s, het vergroten van de tevredenheid onder medewerkers, verlaging van het verzuimpercentage en verhoging van de bedrijfsresultaten.
10 Risico-inventarisatie en -evaluatie 1.4 Hoe is deze uitgave opgebouwd? In hoofdstuk 2 staat wat een RI&E is, wat het verschil tussen gevaren en risico s is en wat de relatie met de arbocatalogi is. In hoofdstuk 3 komt de plaats van de RI&E in het arbobeleid en de relatie met de bedrijfscultuur aan de orde. Ook worden de financiële voordelen van de RI&E aangegeven en wordt de civielrechtelijke kant van de zaak belicht. In hoofdstuk 4 komen de taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden met betrekking tot de RI&E aan de orde. Hoofdstuk 5 gaat in op een aantal randvoorwaarden met betrekking tot de RI&E, zowel praktische voorwaarden als de eisen waaraan een RI&E moet voldoen. In hoofdstuk 6 belichten we verschillende invalshoeken om een RI&E uit te voeren: het totale bedrijf, aparte gebouwen, functies, processen, beleid, werkvloer, veranderingen. In hoofdstuk 7 staan de wettelijk verplichte, verdiepende RI&E s (op onderwerp en bijzondere groepen medewerkers). In hoofdstuk 8 volgt een overzicht van veelvoorkomende RI&E-methodieken. Hoofdstuk 9 beschrijft aan de hand van een stappenplan hoe je een RI&E kunt uitvoeren. In hoofdstuk 10 wordt apart ingegaan op het Plan van Aanpak, omdat dit de kern is van de RI&E. Hoofdstuk 11 beschrijft het toetsen van de RI&E. In hoofdstuk 12 gaan we tot slot uitvoerig in op veelvoorkomende valkuilen en worden tips aangereikt om deze te vermijden. In verschillende bijlagen worden aanvullend bepaalde zaken nader toegelicht.