Gebruik je brijn! Vervolgonderzoek naar duurzame gietwatervoorziening in de glastuinbouw en mogelijkheden lozen brijn op Rijkswater

Gebruik je brijn! Vervolgonderzoek naar duurzame gietwatervoorziening in de glastuinbouw en mogelijkheden lozen brijn op Rijkswater

Inhoud Aanleiding 3 Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 4 13 Xplorelab Het vervolgonderzoek op Gebruik je Brijn! wordt door Xplorelab uitgevoerd in opdracht van de afdeling Water en Groen van de provincie Zuid-Holland. Xplorelab is de innovatiewerkplaats van de provincie Zuid-Holland, waarbinnen integrale, complexe beleidsprocessen een impuls krijgen. Dit gebeurt door kennis en ervaring van zowel overheden, kennisinstellingen, bedrijven en maatschappelijke partijen te verbinden en tot vernieuwende oplossingen te komen. Zie verder www.zuid-holland.nl/xplorelab Inhoud 2

Aanleiding In de glastuinbouw wordt vaak brak of zout grondwater gebruikt om gietwater te produceren. Dit grondwater is te zout om direct gebruikt te worden als gietwater en moet eerst ontzilt worden (door middel van reversed osmosis via membranen) waarbij een ingedikte zoutoplossing achterblijft. Deze ingedikte zoutoplossing noemen we brijn. Er is al vele jaren discussie over de juridische en beleidsrandvoorwaarden voor het lozen van brijn. Daarbij is de wens ontstaan om daarnaast te kijken naar (innovatieve) methoden voor het gebruik of het voorkomen van brijn. Xplorelab, de innovatiewerkplaats van de provincie Zuid-Holland, heeft daarom in 2010 verkend of er (innovatieve) methoden zijn voor het gebruik van brijn of het voorkomen van de productie van brijn en de resultaten daarvan weergegeven in een rapport. In dit onderzoek zijn 5 kansrijke ideeën uitgewerkt: 1. Ondergrondse gietwateropslag 2. H2O valorisatie (productie van zout uit brijn/ optimalisatie productie gietwater) 3. Fit for purpose gietwater/brijn 4. De kas als ontziltingsmachine (gesloten watersysteem) 5. Afvoer van brijn naar zee In maart 2011 heeft de afdeling Water en Groen van de provincie Zuid-Holland, Xplorelab gevraagd om de volgende twee van deze ideeën verder te onderzoeken naar haalbaarheid en toepasbaarheid: 1. Mogelijkheden lozen van brijn op Rijkswater (komt voort uit het idee: afvoer van brijn naar zee). 2. Mogelijkheden opslag gietwater in de ondergrond of onder de kas (komt voort uit het idee: ondergrondse gietwateropslag) In onderstaand verslag zijn de resultaten van dit vervolgonderzoek weergegeven. Aanleiding 3

Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater Aanpak Er is voor gekozen om dit onderwerp uit te diepen in een workshop met inhoudelijk deskundigen vanuit de betrokken overheden en de glastuinbouwsector. De workshop was specifiek gericht op het Westland en Voorne, omdat hier de beste kansen zijn voor het lozen van brijn op Rijkswater. Dit komt door de aanwezigheid van 3 potentiële lozingspunten, maar ook omdat het Rijkswater hier minder gevoelig is voor lozing van water met hogere chloride-gehalten (hetgeen bij de Hollandsche IJssel bijvoorbeeld wel een probleem zou zijn). De workshop was opgebouwd vanuit de volgende twee vragen: 1. Onder welke randvoorwaarden kan brijn geloosd worden vanaf een bestaand lozingspunt op Rijkswater? 2. Welke mogelijkheden zijn er voor het transport van brijn (naar een lozingspunt) op Rijkswater en welke randvoorwaarden gelden hiervoor? Deelnemers workshop 26 mei 2011 bij Hoogheemraadschap van Delfland te Delft Pim Neefjes Rijkswaterstaat Jolande Schrauwen Hoogheemraadschap van Delfland Pepijn Abbink Spaink Gemeenschappelijke Regeling grondwateronttrekking Delft Noord Oscar Helsen Hoogheemraadschap van Delfland Guus Meis LTO Noord Glaskracht Richard Vermeulen Provincie Zuid-Holland Albert Koffeman Xplorelab, provincie Zuid-Holland Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 4

Resultaten workshop 1. Randvoorwaarden lozen brijn vanaf bestaand lozingspunt op Rijkswater In feite is de belangrijkste randvoorwaarde dat een vergunning verkregen moet worden in het kader van de Waterwet. Voorwaarden die daaruit voortkomen zijn: Voldoen aan de huidige stand der techniek (toepassen van een BUT; Best Uitvoerbare Techniek) Op basis van de beschikbare kwaliteitsgegevens van brijn, betekent dit dat er een zuiveringsslag zal moeten plaatsvinden voor stikstof en fosfaat. Dit zal flinke kosten met zich meebrengen. Bovendien wordt nu uitgegaan van een recovery in de praktijk van 50%; wanneer de recovery verhoogd wordt naar bijvoorbeeld 70-80%, zal de brijnconcentratie toenemen (ook van andere stoffen) en zullen de zuiveringskosten nog hoger zijn. De verwachting is dat de chlorideconcentratie in het brijn geen probleem zal zijn, hooguit bij lozing in de Nieuwe Waterweg ten oosten van de Maeslantkering vanwege de kans op verzilting van het oppervlaktewater. Zoals de voorwaarde al zegt, zal de stand der techniek door de tijd heen veranderen. Dit kan ook betekenen dat de voorwaarden door de tijd heen veranderen. De verwachting is niet dat de kosten daarmee meteen enorm zullen toenemen, maar het brengt wel een onzekerheid met zich mee. Voldoen aan het stand still beginsel en de emissie/ immissie-toets Het is lastig in te schatten hoe dit getoetst zal worden, maar gezien de relatief beperkte vracht die aan een enorm groot waterlichaam wordt toegevoegd, wordt ingeschat dat dit niet de bottle-neck zal zijn. De uitkomst van deze toetsen kan wel verschillen per lozingspunt. Immers, er is een groot verschil tussen lozen op de Noordzee of lozen op de Nieuwe Waterweg. Ten eerste vanwege het verschil in gehalten van stoffen (de Noordzee heeft hogere chloride-gehalten dan de Nieuwe Waterweg) en ten tweede vanwege de verschillen in beleid (er geldt ander beleid voor de Noordzee dan voor de grote rivieren). Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 5

Eigenaar lozingspunt verantwoordelijk voor naleven vergunning De verwachting is dat niet elk individueel bedrijf een waterwetvergunning moet aanvragen, maar alleen de eigenaar van het lozingspunt; daar waar het brijn op Rijkswater wordt uitgeslagen. Naar alle waarschijnlijkheid zal dat het Hoogheemraadschap van Delfland zijn. Zij zijn dan verantwoordelijk voor het naleven van de vergunning door alle individuele bedrijven (bv. dat er alleen brijn geloosd wordt en geen ander water en mogelijk ook andere stoffen). Hier zullen ook kosten vanuit het Hoogheemraadschap aan verbonden zijn vanwege de organisatorische kosten en de kosten voor monitoring. 2. Mogelijkheden transport van brijn (naar lozingspunt) op Rijkswater Tijdens de workshops in het kader van Gebruik je brijn! in 2010 is al gekeken naar de mogelijkheden voor het transport van brijn naar Rijkswater. Daarbij is onderstaande afbeelding gemaakt. Er zijn 3 mogelijkheden: bestaande infrastructuur (riolering), aanleg van nieuwe infrastructuur of transport per vrachtwagen. Transport per vrachtwagen In 2006 is in de beleidsregel brijn, op verzoek van Provinciale Staten van Zuid-Holland, op hoofdlijnen doorgerekend wat het zou kosten om brijn per vrachtwagen af te voeren naar de zee. Hieronder is deze berekening weergegeven. Kosten heffing Er wordt een heffing berekend over het lozen op Rijkswater. Bij het lozen van grote hoeveelheden, kan die heffing stevig oplopen. Per individu zal dit in het Westland waarschijnlijk meevallen, maar dit kan zo op enkele duizenden euro s per jaar komen. Deze kosten zouden verlaagd kunnen worden door met een hogere recovery te werken waardoor er minder brijn geproduceerd wordt, maar dan worden de kosten voor zuivering waarschijnlijk weer hoger. Al met al lijkt deze oplossing financieel niet haalbaar en is het bijkomende milieueffect van de vele transportbewegingen ongewenst. Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 6

Uitgangspunten Gietwatertekort per hectare: 1000 m³ / jaar Gemiddeld bedrijfsoppervlak: 5 hectare Rendement omgekeerde osmose: 50% Inzet tankauto (10 m³): 70 / uur (indicatie transporteur) Gemiddelde afstand naar lozingspunt: 15 km Kosten lozing (incl. zuivering): niet meegenomen in deze berekening Omvang brijnstroom gemiddeld bedrijf 5 hectare x 1000 m³ / jr = 5.000 m³ / jr Afvoer per tankauto Een tankauto zal gemiddeld een dagdeel kwijt zijn om 10 m³ brijn op te halen, te transporteren en te lozen. Jaarlijks betekent dit een kostenpost van: 4 uur x 70 / uur x aantal ritten (5.000 m³ / jr/ 10 m³ (inhoud tankwagen) = 140.000 / jr per gemiddeld bedrijf Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 7

Mogelijkheden transport brijn naar Rijkswater Gebruik bestaande infrastructuur (riolering) De goedkoopste wijze van transport is het transport van brijn via de bestaande riolering. Dit stuit echter op de volgende problemen wanneer dit op grote schaal zou plaatsvinden: - Aantasting riolering De verhoogde concentraties in het brijn van met name chloride, fosfaat, maar ook calcium, zullen zorgen voor corrosie en verkalking van de riolering en mogelijk ook vorming van methaan in de riolering. Deze effecten zouden door het toevoegen van een antiscalant verminderd kunnen worden, maar zullen nooit helemaal weggenomen worden. De riolering zal hierdoor zo aangetast worden dat vervanging noodzakelijk is. Onderzocht zou kunnen worden of dit ook het geval is wanneer één bedrijf of enkele bedrijven hun brijn via de riolering zouden afvoeren. - Capaciteit riolering Doordat bedrijven niet alleen in de droogste periodes gietwater produceren uit grondwater en daarmee ook brijn produceren, zal er brijn afgevoerd moeten worden op momenten dat er Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 8

sowieso veel water via de riolering afgevoerd moet worden. De huidige riolering in het Westland is uitgelegd op 0,5 m³ / ha per uur en wanneer al het brijn in het Westland via de bestaande riolering zou moeten worden afgevoerd, dan is een capaciteit van minimaal 2 m³ / ha per uur noodzakelijk. Kortom, het brijn past er in het Westland in de huidige situatie simpelweg niet bij. Onderzocht zou kunnen worden of dit ook het geval is wanneer één bedrijf of enkele bedrijven hun brijn via de riolering zouden afvoeren. Aanleg nieuwe infrastructuur Er kan ook voor gekozen worden om een hele nieuwe infrastructuur aan te leggen voor het transport van brijn (naar een bestaand lozingspunt) op Rijkswater. De kosten hiervan zullen zeer hoog zijn omdat alle individuele bedrijven die brijn produceren op deze infrastructuur aangesloten moeten worden. Er zullen dus heel veel leidingen en vertakkingen nodig zijn. Bovendien zal er hoogwaardig materiaal gebruikt moeten worden om corrosie en verkalking in de leidingen te minimaliseren, maar het is de vraag of dit helemaal te voorkomen is. Om die reden verdient het zelfs de voorkeur om, indien je nieuwe infrastructuur zou aanleggen, deze te gebruiken voor het transport van het gietwater en niet van het brijn. Dat zou als consequentie hebben dat het gietwater centraal geproduceerd wordt en bedrijven niet meer zelf aan de knoppen zitten als het gaat om de productie van hun eigen gietwater. Bovendien zouden de kosten voor de productie van gietwater dan ook enorm stijgen. Daarnaast is ook de aanleg van nieuwe infrastructuur d.m.v. persleidingen direct naar Rijkswater onder waterkeringen door, niet gewenst en waarschijnlijk niet haalbaar vanwege de strenge wetgeving die hiervoor geldt. Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 9

Aandachtspunt: grootschalige ontrekking van grondwater Wanneer brijn op grote schaal geloosd zou worden op Rijkswater dan ontstaat er mogelijk een ander probleem. Er wordt dan namelijk wel op grote schaal grondwater gewonnen (ca. 4,6 miljoen m³ per jaar in het Westland), maar er wordt geen water terug de grond in gepompt (nu wordt ca. 2,3 miljoen m³ terug de bodem in gepompt als brijn). Ter vergelijking: de grondwaterontrekking ter plaatse van DSM is nu ca. 6 miljoen m³ per jaar en daarvan is bekend dat deze de grondwaterstromen in Zuid- Holland heel sterk beïnvloedt. Wel moet opgemerkt worden dat deze op één punt grondwater onttrekt, terwijl de grondwateronttrekkingen voor productie van gietwater over het gehele Westland verdeeld zijn. Het zou wel gevolgen kunnen hebben op het omhoog komen van zouter grondwater waardoor het ondiepere grondwater mogelijk zouter wordt. Overigens zou de grondwateronttrekking verlaagt kunnen worden wanneer glastuinbouwbedrijven met een grotere recovery zouden gaan werken, maar dan nemen de concentraties in het brijn ook toe en zal het nog moeilijker zijn om te voldoen aan de randvoorwaarden om brijn te kunnen lozen op Rijkswater. Mogelijkheden voor maatwerk In een korte aanvullende workshop met deskundigen op 25 oktober 2011 bij het Hoogheemraadschap van Delfland is onderzocht wat de haalbaarheid is voor het lozen van brijn als maatwerkoplossing voor één of enkele bedrijven die dichtbij een mogelijk lozingspunt (bij de Noordzee of Nieuwe Waterweg) of nabij (een leiding van) de rioolwaterzuivering in de Harnaschpolder gelegen zijn. Hierbij is gebruik gemaakt van kwaliteitsgegevens van het brijn die eerder door Deltares verzameld zijn en bedrijfsgegevens die volgens de LTO Noord Glaskracht representatief zijn als voorbeeldbedrijf. Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 10

Deze workshop leidde tot de volgende conclusies: ook andere bedrijven toegestaan moet worden om dit te doen. Kwaliteit van het brijn is ook een pobleem bij het zoeken naar maatwerkoplossingen - Voor het direct lozen van het brijn op Rijkswater via een bestaand lozingspunt liggen de gehalten ammonium en totaal-fosfaat in het brijn te hoog. Er is dus een BUT (Best Uitvoerbare Techniek), in de praktijk waarschijnlijk een zuiveringstechniek, nodig om de concentraties van deze stoffen in het brijn te verlagen. De kosten hiervan voor één of enkele bedrijven zijn hoog, zeker omdat er sprake is van een piek in de brijnproductie in droge tijden en die bepaalt de uitvoering, dimensionering en capaciteit (en daarmee ook de kosten) van de zuiveringsfilter. Bovendien blijft er een restproduct over na de zuivering dat ook nog als afvalstof moet worden afgevoerd. - Het ligt niet voor de hand dat Rijkswaterstaat voor één of enkele bedrijven een uitzondering maakt en lozing zonder zuivering toestaat, omdat er dan sprake is van een precedent en Transport van het brijn bij maatwerkoplossingen is complex en zeer kostbaar - Zelfs als de kwaliteit van het brijn (als gevolg van zuivering) voldoet aan de normen, dan is het transport van het brijn naar het Rijkswater een probleem. Het leggen van afvoerleidingen onder de duinen of dijken door is vanuit waterveiligheid geen optie. Transport via oppervlaktewater zorgt voor aanvullende kwaliteitseisen vanuit het waterschap. En ook het aansluiten op bijvoorbeeld de afvoerleiding vanaf de Harnaschpolder is niet gemakkelijk. De dimensionering van deze leiding gaat namelijk niet uit van deze extra aansluiting en aanpassing van deze leiding is zeer kostbaar. Conclusies lozen brijn op Rijkswater Het lozen van brijn op Rijkswater is geen geschikt alternatief voor brijnlozingen in de bodem. Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 11

Uit twee workshops met deskundigen van de betrokken overheden en de sector blijkt dat het lozen op rijkswater als grootschalige oplossing en ook als maatwerkoplossing niet als realistisch mag worden beschouwd. De redenen hiervoor zijn: - Bij grootschalige afvoer zijn de hoge kosten voor aanleg van nieuwe infrastructuur een belemmering, omdat bestaande infrastructuur vanwege de kwaliteit van het brijn (geconcentreerde zouten en methaangas) niet gebruikt kan worden; - De ingewikkelde organisatorische afspraken die bij grootschalige toepassing gemaakt moeten worden over de kwaliteit van het te lozen brijn van bedrijf naar lozingspunt en van lozingspunt naar Rijkswater; - Het lozen van brijn op Rijkswater via een bestaand lozingspunt als maatwerkoplossing voor één of enkele bedrijven is niet kansrijk vanwege de problemen en (als gevolg daarvan hoge kosten) voor de noodzakelijke voorzuivering alsmede de aansluiting op een vast lozingspunt en het transport van het brijn; - Als brijn niet meer kan worden teruggeloosd in de bodem ontstaan er mogelijk gevolgen op de grondwaterstand vanwege alle (diffuse) grondwateronttrekking (ca. 4,6 miljoen m³ per jaar in het Westland). Noot: uit aanvullend onderzoek van Deltares is inmiddels gebleken dat er geen effecten op de grondwaterstand te verwachten zijn als brijn niet meer wordt teruggeloosd in de bodem. Wanneer er toch nieuwe infrastructuur aangelegd wordt of gebruik gemaakt kan worden van bestaande infrastructuur dan kan die beter gebruikt worden voor transport van het gietwater en niet voor transport van het brijn. Immers, gietwater veroorzaakt minder of geen corrosie, verkalking en methaanvorming in de leidingen. Aanbevelingen Geadviseerd wordt om in het (provinciale) beleidskader voor duurzame gietwatervoorziening aan te geven dat het lozen van brijn op Rijkswater geen haalbaar alternatief is voor brijnlozingen in de bodem, zowel op grote schaal als op kleine schaal. Mogelijkheden voor lozen brijn op Rijkswater 12

Mogelijkheden gietwateropslag in de ondergrond of onder de kas Aanpak De mogelijkheden voor gietwateropslag in de ondergrond of onder de kas zijn uitgewerkt in een workshop met inhoudelijk deskundigen vanuit overheden, de glastuinbouwsector, kennisinstellingen, adviesbureau s en het bedrijfsleven. Tijdens de workshop zijn 5 methodieken voor gietwateropslag in de ondergrond of onder de kas nader bekeken. Deze 5 methodieken werden eerst ingeleid door een presentatie van een deskundige: - Koen Zuurbier, KWR Watercycle Research Institute, gaf een toelichting over de mogelijkheden voor ondergrondse gietwateropslag en ging specifiek in op de (on)mogelijkheden hiervan voor het Westland; - Rogier Sterk, Aqua-Terra Nova, gaf een toelichting over de opslag van (giet)water in een kelder; - Sjaak van Dijk, Klimrek BV, gaf een toelichting over verschillende, andere concepten voor gietwateropslag onder de teeltvloer van de kas. Vervolgens is met alle deelnemers gekeken naar de sterktes, zwaktes, kansen, bedreigingen, toepasbaarheid en haalbaarheid van de verschillende methodieken. De resultaten daarvan zijn verderop in dit hoofdstuk weergegeven. 13

Deelnemers workshop 23 juni 2011 bij Aqua-Terra Nova te Naaldwijk Guus Meis LTO Noord Glaskracht Marcel Paalman Leonie Claessen LTO Noord Glaskracht Hans Peter Broers TNO/Deltares Bart Scholten Ronald den Boogert TNO Jan Willem Mulder Aad Wubben Aqua-Terra Nova Sjaak van Dijk Rogier Sterk Aqua-Terra Nova Eef Zwinkels Martine Tieleman Gemeente Westland Richard Vermeulen René Zwagerman Gemeente Westland Marsya van Raalten Bram van de Maas PPO Naaldwijk Albert Koffeman Erik van Os WUR Koen Zuurbier KWR Watercycle Research Institute KWR Watercycle Research Institute Agrimaco Evides Klimrek BE-De Lier Provincie Zuid-Holland Provincie Zuid-Holland Xplorelab, provincie Zuid-Holland 14

Gietwateropslag in de bodem 1. Ondergrondse gietwateropslag in water voerende brakke lagen in het Oostland Toelichting methodiek De kern van deze methodiek is dat zoet hemelwater geïnjecteerd wordt in de bodem, waar zich veelal brak grondwater bevindt en wanneer nodig weer aan het grondwatersysteem onttrokken wordt. In eerste instantie zal er gebruik gemaakt worden van het overschot van hemelwater, maar in geval van een tekort aan geschikt water, kan ook gebruik gemaakt worden van goed oppervlaktewater, gezuiverd afvalwater en/of ontzilt brak grondwater. In onderstaande afbeelding zijn de verschillende stappen weergegeven. Concept van ondergrondse waterberging in de glastuinbouw (bron: KWR Watercycle Research Institute, 2011) 15

SWOT-analyse ondergrondse gietwateropslag in watervoerende brakke lagen in het Oostland Sterktes Zwaktes - Duurzaam gebruik van hemelwater (watervoetafdruk) zout grondwater - Risico op verlies van zoetwater door stroming of - Geen bovengronds ruimtebeslag - Injecteren water moet zorgvuldig (bodemkwaliteit, - Techniek heeft zich bewezen (reeds toegepast putverstopping) door drinkwaterbedrijven en in Oostland) - Kleine systemen niet rendabel; rendement neemt - Water is beschermd tegen invloeden van buitenaf af wanneer kleine volumes opgeslagen worden en is van goede kwaliteit (geen zwevend stof, - Sommige teelten hebben meer water nodig en constante (lage) temperatuur, minder zuur dan hebben dus alsnog aanvullend water nodig direct hemelwater) - Werkt vooral bij toepassing op grote schaal; - Kostprijs is concurrerend (ca. 50 cent / m³) goede afstemming en coördinatie tussen tuinders - Grote capaciteit nodig - Systeem werkt vooral wanneer er op grote schaal - Er is nog geen regulering (ruimtelijk ordeningsbeleid) voor ondergronds ruimtegebruik. gebruik van wordt gemaakt (collectiviteit ten behoeve van injectie grote aaneengesloten Het risico bestaat dat verschillende ondergrondse zoetwaterbel) waardoor het een oplossing op functies met elkaar gaan concurreren. grote schaal kan worden - Het in de bodem pompen van hemelwater in droge perioden zorgt voor extra capaciteit in regenwaterbassins voor het opvangen van (overvloedig) regenwater 16

Kansen Tuinder Waterschap Provincie/gemeente Goed Onafhankelijk Voorkomen / gietwater van extern reduceren zoetwater brijnlozingen Hoog Maatregel Ruimtelijke rendement tegen overlast ordening bij clustering piekbuien door ondergrond naar één sturing voor- (gietwaterzoetwaterbel raad bassins beschermingsgebieden), zowel bestaand glas als bij herstructurering - Wanneer het systeem collectief wordt opgepakt (meer tuinders die deelnemen) dan wordt het rendement groter (hogere opbrengst gietwater) - Gecoördineerd zorgen voor aanvullend water, bv. via Harnaschpolder / DSM. - Plaatsing van putten zal minder diep plaatsvinden dan bij omgekeerde osmose, waardoor minder doorboring van diepe scheidende lagen (dieper dan eerste watervoerende pakket) plaatsvindt. Bedreigingen - Als in een gebied sommige tuinders wel en sommige tuinders niet met dit systeem (willen) werken dan neemt het rendement af. Wanneer bijvoorbeeld nog heel lang met omgekeerde osmose gewerkt mag worden, zal de prikkel om over te stappen naar deze methodiek niet groot zijn. - De waterkwaliteit van het te infiltreren regenwater is een risico; als er (via de kas) andere stoffen meekomen, kan dit leiden tot verontreiniging van het te infiltreren water - Bij intensieve teelt of een droog jaar zal aanvullend gietwater noodzakelijk zijn - Er moeten meerdere filters geplaatst worden in de ondergrond en dus meerdere gaten worden geboord. Dit gebeurt met name in de deklaag en het eerste watervoerende pakket. Diepere pakketten (en slechtdoorlatende lagen) worden niet extra doorboord. 17

Technische haalbaarheid en moment van toepasbaarheid Er zijn nu ca. 100 installaties in gebruik, vooral in het Oostland waar deze techniek zich al bewezen heeft. Financiële haalbaarheid Voor de tuinders die dit toepassen geldt een globale gietwaterprijs van 50 tot 60 cent/m³. Kansrijkheid type glastuinbouw Deze techniek kan in alle situaties toegepast worden in de glastuinbouw, zowel voor bestaand glas als voor nieuw glas als bij herstructurering. In Zuid-Holland is dat het Oostland en daar wordt deze methodiek steeds vaker toegepast (bijna 100 installaties in gebruik). Voor het Oostland lijkt deze methodiek vanuit de ondernemer gezien het beste alternatief voor gietwaterproductie via omgekeerde osmose. Bovendien wordt deze methodiek steeds effectiever wanneer meer tuinders er gebruik van maken; de kracht ligt in de collectiviteit. Vanuit het oogpunt van het milieu zijn er een paar aandachtspunten, zoals het risico dat er andere stoffen in het te infiltreren regenwater komen voor het in de grond gepompt wordt en het feit dat de deklaag vaket wordt doorboord. Kansrijkheid locaties in Zuid-Holland Deze techniek is moeilijk toepasbaar in het Westland, vanwege het hoge zoutgehalte in het grondwater en de forse horizontale stroomsnelheid in het eerste watervoerend pakket in het Westland. In het Oostland wordt deze techniek veel en succesvol toegepast. Er zal dus een beleidsmatige uitspraak moeten komen van alle betrokken overheden of dit alternatief wel duurzaam is en, ook op de langere termijn, toegestaan blijft. Samengevat Deze methodiek is erg effectief in glastuinbouwgebieden met weinig grondwaterstroming en een laag zoutgehalte in het eerste watervoerend pakket. 18

2. Ondergrondse gietwateropslag in watervoerende lagen in het Westland Toelichting methodiek Eerder in dit hoofdstuk kwam al aan de orde dat ondergrondse gietwateropslag in het Westland problematisch is door de grote stroomsnelheid van het grondwater en het hoge zoutgehalte van het eerste watervoerend pakket. Uit analyse is gebleken dat in de kustzone Westland de stroomsnelheid van het grondwater geen groot probleem is; dit speelt alleen bij de kassen dichtbij Delft (vanwege de grondwateronttrekking van (voormalig) DSM aldaar). Het probleem is vooral het zoutgehalte van het eerste watervoerend pakket. Door de volgende aanpak kan de ondergrondse gietwateropslag in het Westland echter geoptimaliseerd worden: 1. Meerdere filters boven en naast elkaar om met geïnjecteerde bel mee te bewegen of om bel te fixeren; 2. Meer zoetwater dieper in het eerste watervoerend pakket injecteren; 3. Real-time EC meten in zoetwaterbel en; 4. Gericht gietwater onttrekken; 5. Grote zoetwaterbel maken (>50.000 m³), maar: 6. Niet waar ondoorlatende lagen tussen de watervoerende pakketten ontbreken; 7. Indien in datzelfde gebied ook gietwaterproductie d.m.v. omgekeerde osmose plaatsvindt dan dit vooral onderin of stroomopwaarts in het eerste watervoerende pakket laten winnen, om ze de efficiëntie van de ondergrondse waterberging te versterken. Verder is de toe te passen methodiek identiek aan de toelichting die eerder in dit hoofdstuk is gegeven voor ondergrondse gietwateropslag. Wel dient te worden aangegeven dat onbekend hoeveel het terugwinrendement van ondergrondse wateropslag kan worden verbeterd door bovenstaande ingrepen, dit is op dit moment onderwerp van onderzoek. 19

SWOT-analyse ondergrondse gietwateropslag in watervoerende lagen in het Westland Het principe van deze methodiek is identiek aan die eerder in dit hoofdstuk voor het Oostland beschreven staat. De SWOT-analyse is dus ook identiek, alleen zijn er een aantal aanvullingen vanwege de specifieke situatie in het Westland. In het schema hiernaast zijn alleen die aanvullingen opgenomen. Optimalisatie ondergrondse gietwateropslag in het Westland (bron: KWR Watercycle Research Institute en BE-De Lier, 2011) 20

SWOT-analyse ondergrondse gietwateropslag in watervoerende lagen in Westland Sterktes - Geen aanvullende sterktes Zwaktes - De methodiek heeft zich in het Westland nog niet in de praktijk bewezen - De zoetwaterbel in de ondergrond moet zich langer opbouwen. In die periode zijn aanvullende waterbronnen noodzakelijk en zijn de kosten relatief hoog (omdat de opbrengst nog laag is). Kansen - Door water vanuit centrale bronnen te gebruiken (bv. Harnaschpolder en/of DSM) kan (in de eerste 5 jaar) het watertekort aangevuld worden - Bij grootschalige toepassing kan een groot deel van het overschot aan hemelwater in de bodem geïnjecteerd worden, daarmee kan mogelijk de overlast bij grote regenbuien verkleind worden. Bedreigingen - Organisatorisch complex; deze methodiek werkt alleen wanneer het op grote schaal wordt toegepast en er dus goede samenwerking is tussen alle betrokken tuinders - Deze methodiek kan niet toegepast worden op plekken waar geen scheidende lagen in de ondergrond aanwezig zijn. 21

Technische haalbaarheid en moment van toepasbaarheid Op papier werkt de methodiek, maar het moet zich nog in de praktijk bewijzen. De verwachting is dat de eerste praktijkvoorbeelden in 2015 afgerond zijn. Het zou best wel eens tot 2020 kunnen duren voordat er voldoende vertrouwen is bij de tuinders in de toepassing van deze methodiek in het Westland. Het is dus reëel om aan te nemen dat deze methodiek pas rond 2020 op grote schaal toegepast zal worden. Financiële haalbaarheid In de eerste 5 jaar zullen er bijkomende kosten zijn voor aanvullend gietwater. De verwachting is dat in de periode daarna de globale gietwaterprijs zal toegroeien naar 50 tot 60 cent / m³. Kansrijkheid type glastuinbouw Deze techniek kan in alle situaties toegepast worden in de glastuinbouw, zowel voor bestaand glas als voor nieuw glas als bij herstructurering. Kansrijkheid locaties in Zuid-Holland Vooral in het centrale deel van het Westland. De randen van het Westland zijn minder geschikt vanwege het hoge zoutgehalte in het grondwater dichtbij de Noordzee en de hoge stroomsnelheden van het grondwater dichtbij Delft. Samengevat In potentie kan dit hét alternatief zijn voor gietwaterproductie in het (centrale deel van het) Westland. Er zijn echter twee belangrijke aandachtspunten: Deze methodiek werkt vooral goed als het op grote schaal in het Westland wordt toegepast en er bovendien regie is op waar het toegepast wordt. Het werkt namelijk beter als er zones met zoetwaterbellen van wellicht meer dan 100 meter doorsnee op specifieke plekken worden gerealiseerd, welke gemakkelijk verstoord kunnen worden door andere ontrekkingen. Dit maakt het organisatorisch complex en erg afhankelijk van de deelname van de tuinders; deze zullen samen moeten werken en er zal een duidelijke regie nodig zijn. Dit zal extra bemoeilijkt worden doordat de techniek zich in het Westland nog moet bewijzen en het naar verwachting nog enkele jaren zal duren voordat tuinders voldoende vertrouwen krijgen om echt voor deze techniek te gaan. 22

Dat vertrouwen is uiteraard ook afhankelijk van de beleidszekerheid vanuit de overheid die eerder al genoemd is. Gietwateropslag onder de kas 1. (Giet)wateropslag in kelder onder de kas Toelichting methodiek Het principe is simpel: onder de kas wordt een betonnen kelder gemaakt waarin (giet)water opgeslagen kan worden. Oorspronkelijk is deze methodiek vooral ontwikkeld voor waterberging (piekberging) maar kan ook benut worden voor opslag van gietwater. Het kan dus gebruikt worden als wateropslag en voor het vasthouden van hemelwater bij dreigende wateroverlast. Wateropslag en vasthouden hemelwater in kelder (bron: Aqua-Terra Nova, 2011) 23

SWOT-analyse gietwateropslag in kelder onder de kas Sterktes - Geen ruimteclaim voor waterberging - Goed te combineren met andere functies in en op de kelder - Geen vervuiling door algen of vogels - Minimale verdamping en waterverlies - Er ontstaat geen brijn Zwaktes - Hoge investeringskosten bij aanleg (ca. 180 per m³ opslag) - Niet geschikt voor warmteopslag - Afschrijvingsperiode 2 maal langer dan de kas - De ph-waarde van het water (verzuring) - Hoge kosten als je de kelder zou willen verwijderen - Alleen haalbaar als er ook een waterbergingsopgave speelt - Collectieve aanpak (aanleg en beheer) noodzakelijk Kansen - Gebiedsgericht, in gebieden met hoge ruimtedruk, een kelder voor waterberging van het gehele gebied Bedreigingen - Voor kostenefficiency is voldoende peilstijging (meer dan 40 cm) noodzakelijk - Het vereist een langetermijn investering want de kelder gaat langer mee dan de kas - Hoe verreken je de eventuele sloop of vervanging, zelfs al is die pas na 100 jaar aan de orde - Functiewijzigingen in het bestemmingsplan op de lange termijn kunnen rentabiliteit van investeringen onzeker maken - Noodzaak tot uitgebreide fundering bij slappe ondergrond 24

Technische haalbaarheid en moment van toepasbaarheid Deze methodiek wordt nu al toegepast. Financiële haalbaarheid De financiële haalbaarheid is sterk afhankelijk van lokale omstandigheden; is echt maatwerk. Alleen interessant in combinatie met waterberging voor een groter gebied. Kansrijkheid type glastuinbouw Deze techniek is vooral interessant bij de aanleg van nieuw glas of bij herstructurering. Bij herstructurering is de aanwezigheid van bestaand leidingwerk wel een aandachtspunt; als dit verwijderd en opnieuw aangelegd moet worden, is dat een flinke extra kostenpost. Samengevat Een betonnen kelder onder de kas is vooral een interessant alternatief voor waterberging in een nieuw- of herstructureringsglastuinbouwgebied. Gietwateropslag kan hierop meeliften. Bovendien is het niet zo interessant voor een individuele tuinder, maar wel voor een cluster. Kortom, geen alternatief voor gietwatervoorziening op grote schaal, maar wel interessant als maatwerkoplossing wanneer combinatie met andere (maatschappelijke) doelstellingen zoals waterberging) mogelijk is. Kansrijkheid locaties in Zuid-Holland Vooral interessant in duurzame glastuinbouwgebieden met een hoge grondprijs. Alleen hier haal je de investering eruit omdat het bovengronds extra ruimte vrijlaat voor kassen. 25

2. Buffer met water onder teeltvloer van de kas Toelichting methodiek Er wordt een waterbuffer van ca. 5 meter diep gegraven onder de kas. Binnen de buffer bevinden zich twee lagen met water die met een folie van elkaar gescheiden zijn. De bovenste laag bevat regenwater dat gebruikt wordt als gietwater. De onderste laag bestaat uit slootwater dat zorgt voor een contant niveau van de gezamenlijke twee lagen; als er regenwater uit de buffer gaat dan wordt extra slootwater ingelaten en als er regenwater in de buffer ingelaten wordt dan wordt er slootwater uitgeslagen op het oppervlaktewater. Overzicht werking buffer onder de vloer van de kas (bron: Klimrek BV, 2011) 26

SWOT-analyse buffer met water onder teeltvloer van de kas Sterktes - Oplossing per bedrijf; tuinders kunnen dit eigenstandig doen en blijven baas over eigen gietwater - Waterkwaliteit is goed (vanwege lage temperatuur, weinig invloed van buiten, geen algen, etc.) - Geen verdamping van gietwater - Concurrerende kostprijs vanwege relatief lage aanleg- en beheerkosten - Geen ruimteverlies aan bovengronds bassin - Er ontstaat geen brijn - Direct toepasbaar en is al beperkt in praktijk gebracht. Zwaktes - Niet mogelijk bij vollegrondsteelt - Geen oplossing voor piekberging - In natte periodes moet slootwater worden uitgeslagen, terwijl in droge periodes oppervlaktewater nodig is. Kansen - Mengen van hemelwater met andere bronnen, zoals grondwater, oppervlaktewater, zodat er geen tekort komt. Bedreigingen - Wanneer deze methodiek op grote schaal toegepast gaat worden, bestaat het risico dat het waterschap eisen gaat stellen aan bovengrondse piekberging aangezien de buffer in natte periodes netto geen extra water opslaat en in droge periodes extra water nodig heeft. 27

Alternatief waarbij onderste laag uit grondwater bestaat (bron: Klimrek BV, 2011) Alternatief: onderste laag vullen met (brak) grondwater De waterschappen hebben als bezwaar tegen deze methodiek dat er bij regenval slootwater moet worden uitgeslagen op het oppervlaktewater wat ongunstig is voor de waterberging omdat de buffer onder de kas (in veel gevallen) het waterbassin naast de kas zal vervangen. In het ergste geval zou dit kunnen betekenen dat de waterschappen de verplichting aan tuinders opleggen om ook nog een buitenbassin te realiseren. Bovendien is er in tijden van droogte extra oppervlaktewater nodig om de laag met slootwater aan te vullen en dat is niet gunstig voor de waterhuishouding in een gebied, zeker niet als deze buffers op grote schaal toegepast zouden worden. Deze problemen kunnen voorkomen worden door de onderste laag niet te vullen met slootwater, maar met (brak) grondwater. Wanneer er nieuw regenwater in de buffer komt, kan het overtollige grondwater terug in de bodem worden gepompt. Terwijl wanneer de laag met regenwater slinkt, er grondwater in de onderste laag kan worden ingelaten om het waterniveau gelijk te houden. Bovendien is deze alternatieve aanpak ook mogelijk wanneer er vanuit de kas geen direct inlaat vanaf het oppervlaktewater is. Deze aanpak heeft echter ook het nadeel dat er wel grondwater in en uit de bodem wordt gehaald. De vraag is of het grondwater dan ook gezuiverd moet worden voor of na transport, of oxidatie een risico is en welke invloed dit kan hebben op grondwaterstromingen. Indien er geen zuurstof bijkomt, zou dit echter niet een heel groot probleem moeten zijn. 28

Technische haalbaarheid en moment van toepasbaarheid Deze methodiek wordt nu al toegepast en heeft zich dus bewezen. Toepassing op grote schaal is nog onzeker vanwege de bezwaren vanuit de waterhuishouding. Financiële haalbaarheid Kostprijs is concurrerend. Wordt wel financieel minder interessant als er bovengronds nog maatregelen getroffen moeten worden om te voldoen aan waterbergingsopgave. Kansrijkheid type glastuinbouw Deze techniek kan in alle situaties toegepast worden in de glastuinbouw, zowel voor bestaand glas als voor nieuw glas als bij herstructurering. Bij herstructurering en bestaand glas is de aanwezigheid van bestaand leidingwerk wel een aandachtspunt; als dit verwijderd en opnieuw aangelegd moet worden, is dat een flinke extra kostenpost. Kansrijkheid locaties in Zuid-Holland Overal kansrijk, maar vooral in duurzame glastuinbouwgebieden (met een hoge grondprijs). En in gebieden waar geen grote waterbergingsopgave speelt. Aanleg van een buffer onder de vloer van een kas (bron: Klimrek BV (2011) Samengevat Een kansrijk alternatief vanwege de gunstige kostprijs en het feit dat de tuinder zijn gietwaterproductie in eigen hand heeft en geen collectieve systemen hoeft 29

op te zetten. Grootste risico is de beleidszekerheid van deze methodiek. De waterschappen hebben bezwaren tegen de toepassing op grote schaal omdat bij regenval slootwater uitgeslagen moet worden op het oppervlaktewater en in geval van droogte oppervlaktewater ingelaten moet worden. Ook het alternatief waarbij grondwater gebruikt wordt in plaats van slootwater, heeft beleidsmatige risico s. Het is dus van groot belang dat alle betrokken overheden op korte termijn uitspraken doen over de toepassing van deze methodiek op grote schaal. 3. Gietwateropslag door drijvende teeltvloer Toelichting methodiek In deze methodiek heeft de hele kas een beweegbare vloer. Regenwater wordt op de bodem van de kas ingelaten zodat de bodem begint te drijven. Wanneer er veel regenwater is gevallen, zit het bassin onder de teeltvloer van de kas helemaal vol. In tijden van droogte en dus een grote gietwaterbehoefte, kan de teeltvloer zakken tot de bodem van het bassin. Drijvende teeltvloer in gevulde toestand (bron: Klimrek BV, 2011) 30

Deze methodiek is overigens niet alleen bruikbaar voor gietwateropslag, maar ook voor waterberging. Daar is in deze workshop niet verder op ingegaan, maar wordt in het kader van duurzame glastuinbouw wel verder opgepakt. Drijvende teeltvloer in lege toestand (bron: Klimrek BV, 2011) 31

SWOT-analyse gietwateropslag door drijvende teeltvloer Sterktes - Mogelijkheid voor grote piekberging in de kas, waardoor bovengrondse waterberging niet nodig is - Grote opslag van gietwater mogelijk - Er ontstaat geen brijn. Zwaktes - Alleen voor teelten die los van de kas zijn, bv. op tafels - Ingewikkelde bedrijfsvoering door hoogteverschil tussen teeltvloer en erf - Alleen toepasbaar voor een hele kas en niet voor een deel van de kas. Kansen - Feitelijk een goedkoper alternatief voor de drijvende kas - Mengen van hemelwater met andere bronnen, zoals grondwater, oppervlaktewater, zodat er geen tekort komt. Bedreigingen - Methodiek is eigenlijk alleen interessant wanneer 1 kas het gietwater opslaat voor meerdere bedrijven. Daar moeten dan afspraken mee gemaakt worden over gietwaterprijs, langjarige samenwerking, etc. Technische haalbaarheid en moment van toepasbaarheid Deze methodiek is nog nooit toegepast. Maar in het najaar van 2011 start in Boskoop (boomkweker Anton Rijnbeek in Zuidwijk) een proef met een drijvende teeltvloer. Mogelijk dat deze proef meer duidelijkheid zal bieden over de technische haalbaarheid en (het moment van grootschalige) toepasbaarheid. Financiële haalbaarheid Nog niet bekend; mogelijk dat de uitkomsten van de proef in Boskoop meer duidelijkheid gaan bieden. Kansrijkheid type glastuinbouw Vooral interessant bij aanleg van nieuw glas, maar eventueel ook een mogelijkheid bij herstructurering. In dat geval is de aanwezigheid van bestaand 32

leidingwerk wel een aandachtspunt; als dit verwijderd en opnieuw aangelegd moet worden, is dat een flinke extra kostenpost. Kansrijkheid locaties in Zuid-Holland In theorie is deze methodiek overal kansrijk. Maar een pilot lijkt vooral interessant in duurzame glastuinbouwgebieden (met een hoge grondprijs). En in gebieden waar een grote waterbergingsopgave speelt. Samengevat Deze methodiek is op papier een zeer vernieuwend en interessant alternatief. In de praktijk moet het zich nog bewijzen. De nadelen voor de bedrijfsvoering van de tuinder zijn echter groot. Bovendien wordt het financieel pas interessant wanneer één kas het gietwater opslaat voor meerdere bedrijven. Het zal niet meevallen om daar langjarige afspraken mee te maken die voldoende zekerheid bieden voor de tuinder wiens kas een drijvende teeltvloer krijgt. In het najaar van 2011 start in Boskoop een proef met een drijvende teeltvloer. Het wachten zal zijn op de resultaten van deze proef. 33

Conclusies Op hoofdlijnen kan geconcludeerd worden dat ondergrondse gietwateropslag of gietwateropslag onder de kas goede alternatieven vormen voor gietwaterproductie door middel van omgekeerde osmose. De daadwerkelijke toepasbaarheid (incl. kosten en toepasbaarheid in de tijd) verschilt per methodiek, maar ook per gebied en type glastuinbouw. In onderstaande tabel is dit nader uitgewerkt. Methode Kansrijkheid Risico s en nadelen Moment van toepassing Waar toe te passen Beleidsuitspraken noodzakelijk Ondergrondse gietwateropslag Groot vanwege concurrerende kostprijs - Waterkwaliteit - Beheersbaarheid - Beschikbaarheid Wordt nu al toegepast; 100 ontheffingen in Oostland Oostland. Herstructurering, bestaand en nieuw glas Ja, voor toepassing op grote schaal op lange termijn (keuzes in gebruik ondergrond) Ondergrondse gietwateropslag (Westland) Kan groot worden, maar nu nog veel onzekerheden Idem plus: - technische onzekerheden in praktijk - bijkomende kosten eerste jaren Pilots afgerond in 2015. Toepassing op grote schaal: 2020 Wordt ontwikkeld Ja, om deze voor herstructurering, methodiek hier van bestaand en nieuw de grond te krijgen glas in het Westland en voor toepassing op grote schaal op lange termijn (Gietwaterbeschermingsgebieden; keuzes in gebruik ondergrond) Gietwateropslag in kelder Beperkt; vooral interessant als maatwerk - Hoge (investerings) kosten - Collectieve aanpak noodzakelijk Wordt nu al toegepast Nieuw glas en herstructurering; vooral bij hoge grondprijs en waterbergingsopgave Nee, maar wel verschillende vergunningen e.d. nodig vanwege grondverzet e.d. 34

Methode Kansrijkheid Risico s en nadelen Moment van toepassing Waar toe te passen Beleidsuitspraken noodzakelijk Buffer onder teeltvloer Groot, omdat tuinder individuele afweging kan maken en kostprijs is concurrerend - Nadelen voor de waterhuishouding; mogelijk aanvullende eisen waterschap voor waterberging Wordt nu al toegepast Herstructurering, bestaand en nieuw glas Ja, waterschappen moeten zich uitspreken over de gevolgen voor de waterhuishouding en de regels daarvoor op langere termijn. Daarnaast verschillende vergunningen e.d. nodig vanwege grondverzet, etc. Gietwateropslag door drijvende teeltvloer Beperkt; nadelen voor bedrijfsvoering en nog geen concrete plannen voor praktische toepassing - Alleen toepasbaar voor gehele kas en daardoor alleen in collectieve aanpak aantrekkelijk - Grote nadelen voor de bedrijfsvoering Onbekend, nog niet toegepast. Eerste proef start najaar 2011 in Boskoop (boomteelt). Nieuw glas en herstructurering; vooral bij hoge grondprijs en waterbergingsopgave Nee, maar wel verschillende vergunningen e.d. nodig vanwege grondverzet, etc. 35

Individueel, geclusterd of grootschalig collectief De verschillende methodieken verschillen sterk van elkaar in schaalgrootte en kosten. Ondergrondse gietwateropslag is vooral kansrijk als grootschalige, collectieve oplossing. Daarin schuilt ook het risico; tuinders willen graag eigen baas blijven over hun gietwater. De buffer onder de kas biedt hen die mogelijkheid. Terwijl kelders en een drijvende teeltvloer vooral interessant zijn bij toepassing door samenwerkend cluster van bedrijven. Deze methodieken kunnen dus ook prima naast elkaar bestaan waarbij de tuinder zelf een afweging zal maken welke schaalgrootte en methodiek het beste bij hem of haar past. Bij het toepassen van collectieve methodieken is sturing nodig. Het ligt voor de hand dat deze begeleiding uit de sector zelf komt. De overheid zou kunnen bijdragen door mee te denken en, wanneer dat aan de orde is, z.s.m. duidelijkheid te geven over beleidsvragen. Aanbevelingen Gebruik in beleidskader duurzame gietwatervoorziening Geconcludeerd is dat ondergrondse gietwateropslag of gietwateropslag onder de kas goede alternatieven vormen voor gietwaterproductie door middel van omgekeerde osmose. In de tabel met samenvattende conclusies is de kansrijkheid van de verschillende methoden weergegeven. Geadviseerd wordt om deze informatie te benutten voor het beleidskader duurzame gietwatervoorziening. Beleidszekerheid De belangrijkste randvoorwaarde om gietwateropslag in de bodem of onder de kas volwaardige alternatieven te laten zijn, is duidelijkheid van alle betrokken overheden over de ruimte die het beleid op langere termijn biedt voor deze technieken. 36

Zonder deze beleidszekerheid zullen tuinders niet investeren en zal men ook niet op grote schaal aan collectieve oplossingen mee willen werken. In de samenvattende tabel met conclusies is voor een aantal methoden aangegeven dat er nog behoefte is aan beleidsuitspraken. Geadviseerd wordt om deze beleidsuitspraken zo snel als mogelijk is, vast te leggen zodat deze meegenomen kunnen worden in het beleidskader duurzame gietwatervoorziening van de provincie Zuid-Holland. Aanvullende bronnen Bij vrijwel alle technieken zal de tuinder (in noodgevallen) aanvullend water nodig hebben. Het is afhankelijk van de toegepaste methodiek welke andere bronnen er benut kunnen worden. Dat betekent dat onderzoek naar aanvullende (centrale) bronnen, zoals vanuit DSM-ontrekking en/of de Harnaschpolder, Maaswater en drinkwater zeer zinvol is. Geadviseerd wordt om deze mogelijkheden nader te verkennen. 37