Inleiding Dit document is specifiek geschreven voor de Bloemcampschool. Het sluit aan bij de landelijke protocollen die er op het gebied van leesproblemen en dyslexie zijn. Daarnaast sluit het aan bij de flyer vergoeding van diagnostiek en behandeling van ernstige dyslexie bij kinderen in het primair- en speciaal onderwijs. van het Masterplan dyslexie. Door middel van dit document wil de school een zo goed mogelijk inzicht geven in de handelwijze bij vermoede- en vastgestelde dyslexie. De Bloemcampschool ziet het als haar taak de leerlingen, ouders en leerkrachten te ondersteunen tijdens het proces van signalering, diagnostiek en behandeling en voorts zorg te dragen voor een goede uitvoering van de gemaakte afspraken. Stichting Openbaar Primair Onderwijs Bloemcampschool 2010
Inhoudsopgave bladzijde 1. Wat is dyslexie 3 1.1 Algemene kenmerken 3 1.2 Problemen bij het lezen 3 1.3 Problemen bij het spellen 3 1.4 Problemen bij het schrijven 3 2. Oorzaken dyslexie 4 3. Signalen per leeftijdsgroep 4 3.1 Signalen op kleuterleeftijd 4 3.2 Signalen onderbouw basisonderwijs 4 3.3 Signalen bovenbouw basisonderwijs 5 3.4 Signalen voortgezet onderwijs 5 4. Belangrijkste gevolgen van dyslexie 6 5. Dyslexiebeleid 6 5.1 Signalering 6 5.1.1 Onderbouw 6 5.1.2 Groepen 3 en 4 7 5.2 Begeleiding 7 5.2.1. Onderbouw 7 5.2.2 Groepen 3 en 4 7 5.2.3. Groepen 5 en hoger 8 6. Vergoedingsregeling zorgverzekeraars ernstige dyslexie 8 7. Diagnose en begeleiding vanuit SAD/HCO 9 8. Faciliteiten en hulpmiddelen 9 9. Bronvermelding 10 2
1. Wat is dyslexie? Dyslexie betekent letterlijk: moeilijk kunnen lezen. Bij dyslexie kunnen zowel lees- als spellingproblemen voorkomen, maar deze komen ook los van elkaar voor. Officieel wordt dyslexie in Nederland aangeduid als: "Een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau." Hardnekkigheid is een belangrijk kenmerk van dyslexie, niet alleen bij het leren lezen en spellen, maar ook bij het snel en vlot kunnen lezen. Kinderen met dyslexie hebben veel extra oefening nodig om het (technisch) lezen aan te leren. Het is van belang dat dyslexie bij een kind zo vroeg mogelijk wordt ontdekt. Hoe eerder een gerichte aanpak van lees- en spellingproblemen kan starten, hoe groter de kans op succes. Gebleken is dat bij jonge kinderen het effect van de hulp groter is, mogelijk omdat de hersenen nog niet volgroeid zijn. 1.1 Algemene kenmerken Hieronder volgt een aantal algemene kenmerken van dyslexie. Meer specifieke signalen tijdens kleutertijd, basis- en voortgezet onderwijs vindt u in het hoofdstuk signalen per leeftijdsgroep. Kinderen met dyslexie kunnen moeite hebben: om het verschil te horen tussen klanken als m en n; p, t en k; s, f en g; eu, u en ui om de klanken in volgorde te zetten, zoals bij 'dorp' en 'drop' of '12' en '21' om de aandacht te houden bij klankinformatie (gesproken woord) met het inprenten van reeksen, bijvoorbeeld tafels of spellingsregels met het onthouden van vaste woordcombinaties, uitdrukkingen of gezegdes met het onthouden van losse gegevens, zoals rijtjes, woordjes en jaartallen 1.2. Problemen bij het lezen De leesproblemen van kinderen met dyslexie vallen het meest op bij hardop lezen. Sommige kinderen hebben een traag leestempo en lezen de woorden spellend. Andere kinderen hebben een hoog leestempo, maar maken daarbij veel fouten door te raden. Er kan ook sprake zijn van een combinatie van beide. 1.3. Problemen bij de spelling Kinderen met dyslexie maken langdurig veel spellingfouten en hebben, om dat te voorkomen, veel steun nodig van spellingregels. Het kan zijn dat ze één bepaald woord op een bladzijde op verschillende manieren spellen. Kinderen met dyslexie proberen vaak de spelling van specifieke woorden te onthouden. Dit is een enorme belasting voor het geheugen. Bovendien beklijft de kennis meestal niet, omdat deze op een ongestructureerde manier in het geheugen opgeslagen wordt. 1.4. Problemen bij het schrijven Kinderen met dyslexie schrijven vaak onleesbaar en maken veel doorhalingen. Bij leerlingen die wel leesbaar schrijven, valt het trage schrijftempo op. 3
2. De oorzaken van dyslexie De precieze oorzaak van dyslexie is nog niet exact bekend, maar wel is duidelijk dat het zich afspeelt in de hersenen. Het lijkt erop dat het hersengebied waar klanken aan schrifttekens worden gekoppeld, te zwak is aangelegd of moeilijk bereikbaar is. De klankcodes worden daardoor onvolledig of incorrect in de hersenen verwerkt en minder goed in het geheugen opgeslagen. Het gevolg is dat deze ook minder goed uit het geheugen zijn op te halen om gekoppeld te worden met het woordbeeld. Duidelijk is dat mensen met dyslexie problemen hebben met de fonologische verwerking van taal en/of het snel benoemen van woorden. Erfelijkheid Het staat vast dat bij dyslexie sprake is van een erfelijke factor. Een kind dat één ouder heeft met dyslexie, heeft 40 tot 50% kans er ook aanleg voor te hebben. Bij twee dyslectische ouders ligt dit percentage rond de 80%. 3. Signalen per leeftijdsgroep Per leeftijdsgroep zijn er verschillende signalen die kunnen duiden op (aanleg voor) dyslexie bij kinderen. 3.1. Signalen op kleuterleeftijd Op de kleuterleeftijd (groep 1 en 2) is dyslexie nog niet vast te stellen. Wel kan er een aantal signalen zijn die aanleiding geven om het kind extra in de gaten te houden. Bijvoorbeeld wanneer het kind: een algemeen zwak taalniveau heeft slecht versjes kan onthouden en slecht kan rijmen moeite heeft met het aanleren van willekeurige afspraken, zoals de begrippen 'links' en 'rechts', de namen van kleuren, de dagen van de week moeite heeft met het nazeggen van zinnen Niet alle kinderen met deze problemen ontwikkelen echter dyslexie. Een vertraagde spraak-/taalontwikkeling en dyslexie in de familie heeft wel een zekere voorspellende waarde. 3.2. Signalen onderbouw Basisonderwijs Signalen voor dyslexie in groep 3 kunnen zijn: lang spellend lezen of vroeg radend lezen moeite met aandacht voor verbale informatie moeite om het verschil te horen tussen klanken als m en n, t en k, ba en da, met ritme, klemtoon en de betekenis van woorden moeite om verschil te zien tussen bijvoorbeeld p en q, b en d, en met volgorde in woorden (zodat omkeringen en weglatingen het gevolg zijn) moeite met het inprenten van reeksen (bijv. tafels), met het onthouden van woordcombinaties, uitdrukkingen en gezegdes. 4
Signalen voor dyslexie in groep 4 kunnen zijn: een hekel aan hardop lezen lang spellend lezen veel radend lezen vaak struikelen bij het lezen vaak een woord overslaan delen van woorden weglaten woorden die hetzelfde klinken door elkaar halen een groeiend verschil tussen het leesvermogen en het vermogen een verhaal te begrijpen 3.3. Signalen bovenbouw Basisonderwijs In de bovenbouw van de basisschool is het leesonderwijs erop gericht om leerlingen steeds meer woorden te leren lezen, steeds zelfstandiger te maken en door middel van lezen informatie op te laten doen en hun kennis uit te breiden. De signalen van dyslexie in de bovenbouw zijn te merken aan een toenemende weerstand tegen leestaken en/of toenemende faalangst en kenmerken die opvallen bij a) het hardop lezen, b) de spelling, c) het schrijven en d) taken die te maken hebben met snel benoemen en/of de belasting van het verbale korte termijn geheugen. a) bij hardop lezen valt op dat de leerling: te traag leest veel spellend leest veel fouten maakt door het raden van woorden een grote weerstand en/of faalangst tegen leesbeurten ontwikkelt b) bij de spelling valt op dat de leerling: veel spellingfouten maakt bij vrije schrijfopdrachten vaak fonetisch spelt (letterlijk opschrijft wat hij hoort) de spellingsregels slecht onthoudt zichzelf niet of nauwelijks corrigeert c) bij het schrijven valt op dat de leerling: een traag schrijftempo heeft vaak een onleesbaar schrift heeft met veel doorhalingen (hoeft niet door een motorisch probleem te komen) d) bij het snel benoemen valt op dat de leerling: problemen heeft met het onthouden van namen of het ophalen van namen uit het geheugen, bijvoorbeeld bij vakken als geschiedenis en topografie. 3.4. Signalen Voortgezet Onderwijs Soms wordt dyslexie pas ontdekt als een kind al naar het voortgezet onderwijs gaat. Dit kan komen doordat de basisschool het niet heeft herkend, of omdat de leerling door een zeer goede intelligentie in staat was de problemen te camoufleren. In het voortgezet onderwijs vallen deze kinderen dan op omdat ze: heel veel nieuwe woorden tegelijk moeten leren en vaak onder tijdsdruk moeten presteren 5
vreemde talen krijgen, waarbij de spellingsregels vaak onduidelijk zijn moeite hebben met het aanbrengen van structuur in het huiswerk 4. Belangrijkste gevolgen De belangrijkste gevolgen van dyslexie voor een kind zijn: Belemmeringen in het onderwijs In het onderwijs moet veel gelezen en geschreven worden. Dyslexie heeft ernstige gevolgen voor het volgen van onderwijs en belemmert kinderen om hun capaciteiten te ontwikkelen. Veel kinderen met dyslexie kiezen ook een onderwijsniveau dat lager is dan ze op grond van hun intelligentie aan kunnen. Sociaal-emotionele problemen Dyslexie kan het gevoel van eigenwaarde bij een kind zwaar ondermijnen. Het kan tot frustraties leiden als het kind voldoende intelligent is maar het technisch lezen niet onder de knie krijgt, terwijl het bij klasgenootjes probleemloos lijkt te verlopen. Ook kunnen motivatieproblemen ontstaan waardoor kinderen geen zin meer hebben om het lezen te blijven oefenen, terwijl zij juist extra oefening nodig hebben om een minimaal leesniveau te halen. 5. Dyslexiebeleid Op de Bloemcampschool wordt gewerkt aan de hand van de protocollen dyslexie van het Masterplan Dyslexie. Met de signalering wordt al vroeg begonnen. 5.1 Signalering 5.1.1 Onderbouw (groepen 1 en 2) In de onderbouw leert een kind de eerste beginselen van het lezen. Bij kinderen die een groter risico lopen op dyslexie is het in deze periode heel belangrijk goed te letten op de signalen van leesproblemen. Het begint al bij de fase van het voorbereidend lezen waarin kinderen taalbewustzijn ontwikkelen en eerste pogingen doen om letters te lezen en te schrijven. Ouders kunnen in deze periode een heel belangrijke rol spelen door aan de ene kant veel met taal bezig te zijn, veel voor te lezen en daar samen over te praten, veel rijmspelletjes en dergelijke te doen. Aan de andere kant kunnen ouders letten op signalen die wijzen op problemen. In de groepen 1 en 2 wordt veel tijd besteed aan het voorbereidend leesonderwijs. De gevolgde methode Schatkist zorgt ervoor dat alle elementen van het voorbereidend leesonderwijs aan bod komen. Door het doen van eigen observaties en observaties aan de hand van de bij Schatkist behorende observatielijst hebben de leerkrachten al snel een beeld van kinderen die op dit gebied achterblijven. In juni voorafgaand aan het jaar dat een leerling doorstroomt naar groep 2 wordt voor de eerste maal een toets afgenomen in het kader van het leerling volgsysteem. (CITO) Op het gebied van het Taal- en leesonderwijs is dit de Taal voor Kleuters-toets groep 1. Wanneer na analyse van deze toets blijkt dat de leerling achterblijft bij dat deel dat betrekking heeft op het voorbereidend leesproces volgt voor deze leerlingen een uitgebreide observatie uit het Protocol Dyslexie (Masterplan Dyslexie). Bij deze observatie komen alle voorwaarden aan bod waaraan voldoen moet worden alvorens te kunnen starten met het aanvankelijk leesproces. Dit zelfde proces wordt gevolgd wanneer uitval blijkt na de Taal voor Kleuters-toets in januari van groep 2. 6
De school beschikt daarnaast over een speciaal screeningsinstrument beginnende geletterdheid (CITO) Dit instrument is ontwikkeld door CITO i.s.m. het expertisecentrum Nederlands en in opdracht van het Masterplan Dyslexie. Deze toets kan worden afgenomen in de groepen 2 en 3 en heeft tot doel om leerlingen met risico op leesproblemen of dyslexie vroegtijdig op te sporen 5.1.2 Groepen 3 en 4 Bij de herfstsignalering van groep drie is het moment aangebroken om te beoordelen of het leesonderwijs aanslaat. Als de leesontwikkeling dan achterblijft, wordt op dat moment extra hulp ingezet. In eerste instantie gebeurt dit in de klassensituatie door de leerkracht d.m.v. extra instructie m.b.v. de aanwezige extra materialen van de leesmethode Veilig Leren Lezen. In januari en juni worden vervolgens de genormeerde (CITO) toetsen afgenomen. De uitslag van de DMT (drieminutentoets) is uitgangspunt voor signalering van eventuele dyslexie. D.m.v. deze meetmomenten in groep 3 en 4 wordt de achterstand van kinderen in kaart gebracht. We spreken van een ernstige achterstand indien een kind op drie achtereenvolgende toetsmomenten een E-score behaalt (laagste 10%) 5.2 Begeleiding Signalering is de eerste stap, maar deze dient gevolgd te worden door intensieve adequate didactische hulp. Hierbij worden de volgende aandachtspunten gevolgd: 5.2.1 Onderbouw: Wanneer er tijdens de kleuterleeftijd signalen zijn die wijzen op dyslexie kunnen er op dat moment al interventies gedaan worden. Het protocol Leesproblemen en Dyslexie groep 1 en 2 biedt tal van handreikingen om hulp te bieden. De volgende stappen worden genomen: De leerkracht bespreekt de zorg met de ouders en de interne begeleider. In overleg met ouders en interne begeleider stelt de leerkracht een handelingsplan op. In de groep wordt aandacht besteed aan extra instructie en begeleiding Ook aan ouders wordt gevraagd zich thuis in te zetten Op gezette tijden wordt vervolgens geëvalueerd en het handelingsplan wordt aangepast of stopgezet. 5.2.2. groepen 3 en 4 Als in groep 3 na de herfstsignalering blijkt dat er een vermoeden is van dyslexie worden de volgende stappen genomen: De instructietijd wordt uitgebreid en het frequente hulp wordt geboden. De begeleiding is een aanvulling op de leesinstructie in de groep en geen vervanging ervan. De frequentie is belangrijker dan de duur. Dagelijks 15 minuten geeft meer effect dan wekelijks 75 minuten. De extra begeleiding dient minimaal maal per week plaats te vinden. Extra instructie en begeleide inoefening wordt gegeven door de leerkracht. Terwijl de rest van de groep werkt geeft de leerkracht extra instructie aan een kleine groep. Hier wordt het sterprogramma van de methode Veilig Leren Lezen voor ingezet. Specifieke interventies gericht op lees- en spellingproblemen van de zwakst scorende leerlingen bij de genormeerde toetsen in januari en juni. Hiervoor zijn diverse interventieprogramma s beschikbaar: Connectlezen voor groep 3 en 4, Zuid-Vallei, Speciale leesbegeleiding (Luc Koning) De hulp wordt na overleg met ouders en Intern begeleider vastgelegd in een handelingsplan en wordt na van te voren afgesproken periodes geëvalueerd. 7
Indien een leerling na 2 interventieperiodes van 12 weken didactisch adequate hulp bij de zwakst scorende leerlingen blijft horen (3 maal een E-score) kan gesproken worden van didactische resistentie. Als er bij een kind zowel sprake is van achterstand als van didactische resistentie en er is geen sprake van een andere (leer)stoornis (comorbiditeit), dan is er een vermoeden van ernstige dyslexie. Hierbij dient ook de leerontwikkeling van het kind in het algemeen te worden bekeken. Er moet een discrepantie zijn tussen de scores van lezen en/of spellen en begrijpend lezen en/of rekenen. Uiteindelijk wordt op zijn vroegst in groep 4 dyslexie gediagnosticeerd 5.2.2. groepen 5 en hoger In de meeste gevallen kan dyslexie in groep 4 worden vastgesteld. Het komt echter voor dat kinderen hun leesproblemen kunnen verbloemen d.m.v. hun intelligentie. Hoe meer de lesstof uit leeswerk gaat bestaan, hoe meer problemen zij krijgen. Wanneer het vermoeden pas in en hogere groep ontstaat worden dezelfde interventieperiodes in acht genomen. Er wordt gebruik gemaakt van andere interventiemethodes dan in groep 3 en 4 (Bijv. Ralfi-lezen) Ook deze interventies worden vastgelegd in handelingsplannen in het leerling-dossier. 6. Vergoedingsregeling ernstige dyslexie (zorgverzekeraars) Per 1 januari 2009 zijn diagnostiek en behandeling van ernstige dyslexie in het basispakket van de zorgverzekering opgenomen. De vergoedingsregeling wordt stapsgewijs ingevoerd in de periode t/m 2013. De regeling geldt in principe voor leerlingen van 7 jaar en ouder in het primair onderwijs en leerlingen van 7 t/m 13 jaar in het speciaal onderwijs. Deze regel geldt in: 2010 voor 7 t/m 9 jarigen 2011 voor 7 t/m 10 jarigen 2012 voor 7 t/m 11 jarigen 2013 voor 7 t/m 13 jarigen De regeling geldt voor leerlingen waarbij sprake is van een ernstige, enkelvoudige dyslexie. Enkelvoudig betekent dat er naast dyslexie geen sprake mag zijn van andere (leer)stoornissen (comorbiditeit). Om als kind in aanmerking te komen voor de regeling dient de school het vermoeden van ernstige dyslexie te onderbouwen met behulp van het leerling-dossier. Hiervoor is het van belang dat de school zorgt voor een goede signalering en begeleiding van deze leerlingen. De ouders melden hun kind met behulp van de gegevens van de school en aan een instantie die vergoede dyslexiezorg kan bieden Deze instantie onderzoekt eerst of er daadwerkelijk sprake is van dyslexie en of het kind gebaat is bij een intensieve externe behandeling. Wanneer daadwerkelijk ernstige dyslexie wordt gediagnosticeerd zal ook de behandeling vanuit de zorgverzekering worden vergoed. Indien niet de diagnose ernstige dyslexie wordt gesteld, maar wel de vermoedens en het dossiervorming reden gaven tot onderzoek, zal wel de diagnostiek, maar niet de behandeling vergoed worden. Ouders zullen tijdens dit traject geadviseerd en begeleid worden door de interne begeleider van de school. 8
7. Diagnose en begeleiding vanuit SAD/HCO Het onderwijsadviesbureau HCO, aangesloten bij de landelijke coöperatie Onderwijszorg Nederland (ONL) in Den Haag voldoet aan de eisen die de zorgverzekeraars aan de behandelende instantie stellen Op 4 januari 2011 hebben de Schooladviesdienst Wassenaar (SAD) en de collega-organisatie HCO uit Den Haag een samenwerkingsovereenkomst voor de diagnostiek en behandeling van ernstige enkelvoudige dyslexie bij kinderen in Wassenaar. Hierdoor mogen medewerkers van de SAD, die zijn opgeleid door ONL, de behandeling uitvoeren, onder supervisie van een hoofdbehandelaar HCO/ONL. Wassenaarse kinderen met ernstige enkelvoudige dyslexie hoeven daardoor niet langer naar locaties buiten Wassenaar af te reizen voor diagnose en behandeling. Er zijn meerdere locaties in Wassenaar geschikt gemaakt voor onderzoek en behandeling. 8. Faciliteiten en/ of hulpmiddelen Wanneer bij een leerling dyslexie is vastgesteld, betekent het dat gekeken moet worden welke extra hulp deze leerling geboden moeten worden om het leerproces te vergemakkelijken. Samen met ouders leerkracht en Intern begeleider wordt bekeken en afgesproken welke extra faciliteiten en of hulpmiddelen de leerling nodig heeft. De afgesproken hulpmiddelen en faciliteiten worden vastgelegd op een zogenaamde dyslexiekaart, zodat er geen misverstanden kunnen ontstaan bij wisseling van leerkracht, invalleerkrachten etc. Indien noodzakelijk wordt deze kaart bijgesteld. faciliteiten en hulpmiddelen waaruit geput kan worden Remedial teaching buiten de groep Extra tijd bij het verwerken van de lesstof en bij toetsen Vergrote versies van toetsen (CITO en/of methodegebonden) Gesproken versies van toetsen (CITO en/of methodegebonden) Mondeling afnemen van toetsen (CITO en methodegebonden) Hulpkaarten voor spellingregels Hulpkaartjes rekenen Bij dictees alleen het fout berekenen van de geleerde woorden Niet berekenen van spellingfouten bij zaakvakken Dyslexie-pen Daisyspeler (door ouders zelf aan te schaffen) Andere nader af te spreken hulpmiddel 9
9. Bronvermelding Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor groep 1-2 (Wentink, Verhoeven en van Druenen,2008) Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor groep 1-4 (Wentink, Verhoeven en van Druenen,2003) Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor groep 5-8 (Wentink, Verhoeven en van Druenen,2004) Flyer Masterplan Dyslexie Vergoeding van diagnostiek en behandeling van ernstige dyslexie bij kinderen in het primair en speciaal onderwijs Website steunpunt dyslexie Voor verdere informatie zie ook: www.masterplandyslexie.nl www.steunpuntdyslexie.nl 10