De Poort Avelgem Evaluatie van de monumentverlichting
INLEIDING De vrijwilligers van Preventie Lichthinder vzw bezoeken de omgeving van het monument wanneer de verlichting ontstoken is. Met behulp van een digitale camera (Canon EOS 350D) op statief en een Sky Quality Meter (SQM) wordt de situatie in kaart gebracht. Met de camera worden foto s genomen van de situatie ter plekke om de beschrijving te staven. De Sky Quality Meter zorgt voor metingen die een indicatie geven van de helderheid van de omgeving. Dit kan de hemel zijn, maar ook een oppervlak van de straat, een object, De SQM geeft metingen in magnitude per vierkante boogseconde. Deze waarde dient herrekend te worden (via een tool op de website van de producent van de SQM, Unihedron uit Canada: http://unihedron.com/projects/darksky/magconv.php ) naar millicandela per vierkante meter. Deze waarde kan geïnterpreteerd worden door de vrijwilligers van Preventie Lichthinder. De candela is de eenheid voor lichtsterkte. De lichtsterkte geeft aan hoeveel licht zich bevindt in ieder stukje van een lichtbundel. Andere eenheden die gebruikt worden voor het aangeven van lichtsterkte zijn lumen en lux. Lumen wordt gebruikt om de totale lichtsterkte van een lichtstroom aan te geven. Lux is dan het aantal lumen per vierkante meter. Dit terreinbezoek, op 26 augustus 2013, werd gedaan door Stijn Vanderheiden. Een algemene bundel vervolledigt dit dossier. Deze bundel bevat relevante info, een verklarende woordenlijst, nuttige linken, info over de wetgeving, Inhoud van dit dossier: - Beschrijving van de omgeving/situering - Analyse van de bestaande toestand - Conclusie van het terreinbezoek - Verbeterpunten/scenario s
DEEL 1: SITUERING Het monument De Poort is gelegen langsheen de Oudenaardsesteenweg, waar deze een haakse bocht maakt en waar de Kerkhofstraat aantakt. Nabij deze site moet de toegangspoort gestaan hebben van een bijna volledig verdwenen kasteel. Enkel in de Kasteelstraat staat nog één vleugel van het kasteel. De Poort is niet authentiek, maar werd recent herbouwd, als nagedachtenis aan dit kasteel. Het monument staat op een pleintje in de oksel van de Oudenaardsesteenweg. Dit pleintje werd vooral aangelegd als grasveld. Daarnaast flankeren enkele bomen de poort. Achteraan het plein staat ook een houten kapelletje.
Aanduiding van de SQM-metingen en foto s. De SQM-metingen DEEL 2: ANALYSE 4 5 1 2 3
meetpunt uitgelezen waarde (vmag/arcsec³) luminantie mcd/m² aard van de waarneming 1 11 4,2995574 zicht op verlicht deel Poort 1 13,18 0,5773295 zicht op volledig monument 2 17,57 0,0101257 hemel achter de poort 2 15,07 0,1012567 zicht op de Poort, achteraan 3 12,21 1,4106646 Oudenaardsesteenweg, richting Oudenaarde 4 13,71 0,3543429 Oudenaardsesteenweg, richting centrum 5 10,95 4,5021893 Kerkhofstraat, weg van de Poort 5 14,96 0,1120531 Kerkhofstraat, naar de Poort
De foto s 9 8 5 8 4 1 2 3 6 7
foto standplaats doel van de foto Opmerking 4751 1 vooraanzicht 1 kant van de Poort verlicht 4756 1 zicht op kruispunt Egale verlichting, geen overdaad Onderkant van Poort wordt verlicht, daarnaast gaat veel opwaarts licht verloren naar de 4761 2 lichtinval op poort hemel Grondspot, zonder zichtbare 4765 2 armatuur afscherming en focusering 4769 3 achteraanzicht Geen verlichting, donker! 4772 4 zij-achter licht-donker 4773 5 zij-voor licht-donker Zie hierboven 4777 6 plein voor - onverlicht Duidelijk verschil van de omgeving tussen verlichte voorkant en donkere achterzijde van de Poort Geen verlichting van het grasveld en de vlaggenmasten. De straatverlichting zorgt voor een laag verlichtingsniveau. Het plein lijkt niet meer te vragen. Egale wegverlichting richting 4778 7 Oudenaardsesteenweg -> Oudenaarde Oudenaarde, geen verblinding 4780 8 zijaanzicht - doorbraak op boom Bewijs van tresspass en verspilling 4781 8 zijaanzicht - blauwe map1 4782 8 zijaanzicht - blauwe map2 Zie hierboven 4784 9 kerkhofstraat 4785 9 vooraanzicht plein 4787 10 Oudenaardsesteenweg -> centrum 4791 1 armatuur 4794 3 kapel - lang belicht! 4795 3 kapel - doorbraak van straat en poort - lang belicht! Zie hierboven, bewijs van geen afscherming in armatuur Egale verlichting, hoger dan op Oudenaardsesteenweg. De verlichtingspunten volgen elkaar schijnbaar korter naeen op Egale straatverlichting en plein in halfduister Egale wegverlichting richting centrum, geen verblinding, langdurig gebruik van zelfde armaturen brengt rust Geen verlichting, erg donker plekje heel ingetogen Bij lange belichtingstijd valt de inval van licht van de straat en het monument op.
Conclusies uit terreinbezoek De medewerkers van Preventie Lichthinder hebben op maandag 26 augustus tussen 22u45 en 23u20 de site van de poort van het verdwenen Scheldekasteel bezocht. Tijdens dit plaatsbezoek werd gelet op het monument, de verlichting van het monument, de omgeving van het monument, de soort verlichting, de plaatsing van de verlichting en er werd gekeken naar eventuele andere verlichtingsmogelijkheden. PreventieLichthinder vzw richt haar werking vooral op het beheersen en verminderen van de lichthinder, door middel van analyses, plaatsbezoeken, verbetertrajecten, Preventie Lichthinder vzw bekijkt 4 soorten van lichthinder: verblinding, doorbraak, hemelgloed en verspilling. Dit terreinbezoek spitste zich toe op zowel de monumentverlichting van de Poort (zie hieronder) als van de verlichting in de onmiddellijke omgeving (zie bij deel 4). De Poort Tijdens het terreinbezoek aan de Poort bleek maar 1 van de 2 lampen te werken. Enkel de linkerlamp, gezien vanop de straat, straalde. De rechterlamp was niet ontstoken. A lichthinder Doorbraak (of tresspass): functioneel licht dat niet het doelgebied bereikt, maar andere constructies, zones, in de omgeving verlicht. De poort wordt aangestraald door grondspots. 2 grondspots zijn voorzien aan de voorkant van de poort. Aan de achterzijde is geen verlichting voorzien. Door het gebruik van fout-gerichte grondspots wordt niet alleen de poort aangestraald, maar wordt heel wat licht rechtstreeks de hemel ingestraald. Ook de omliggende bomen krijgen heel wat licht van onderuit.
Als voorbeeld kunenn foto s (4780, 4781 en 4782) aangehaald worden. Deze foto s werden genomen in het verlengde van de voorgevel van de poort. De grondspot straalt niet alleen de poort aan, maar ook de bomen voor het monument. Op de foto s is goed te zien hoe de medewerker van Preventie Lichthinder vzw voor het monument staat en mee aangestraald wordt. De volgende foto s geven aan dat de medewerker zich verder van de poort begeeft, maar nog altijd in het licht van de grondspot staat. Het grootste deel van het uitgestraalde licht belandt dus niet op het doelgebied, maar wel op de bomen of straalt rechtstreeks omhoog, de hemel in. Doorbraak kan verhinderd worden door de klemtoonverlichting effectief te beperken tot het aan te stralen monument. Dit kan door filters/grids voor het toestel te gaan plaatsen zodat het licht beter geleid wordt naar het doelgebied. Grids en filters zijn standaard bij sommige toestellen, maar dienen meestal specifiek gemaakt te worden ifv het te verlichten monument. Doorbraak of tresspass wordt bij de poort veroorzaakt door de ene brandende grondspot. Preventie Lichthinder gaat ervan uit dat de 2 e spot (die niet ontstoken was op de avond van het terreinbezoek) gelijkaardig geïnstalleerd is en aldus evenveel zou zorgen voor doorbraak. Verblinding: verblinding wordt veroorzaakt door lichtbronnen die slecht zijn afgesteld en voetgangers, fietsers, autobestuurders, aanstralen onder een hoek van maximaal 20 onder het horizontaal vlak. Wanneer de weggebruiker zijn of haar ogen op de weg richt, zorgt het invallend licht voor een verblindend effect. De weggebruiker kan dan moeilijk een inschatting maken van de weg of andere weggebruikers en dit kan ongevallen veroorzaken. Verblinding kan voorkomen worden door de lichtstraat naar de grond te richten en zeker niet horizontaal te plaatsen. Een goed afgeschermd armatuur, dat verhindert dat een weggebruiker rechtstreeks de lamp kan zien is ook aan te raden. Nabij de Poort is geen sprake van verblinding door de monumentverlichting, tenzij men heel dicht nadert bij het monument. Dit kan enkel verhinderd worden door het goed afstellen van het armatuur zodat het licht enkel op de gevel van de poort wordt geprojecteerd en dat personen zich niet in de stralengang kunnen begeven. De toegang tot het monument zou dan beperkt moeten worden en de grondspot zou in een groenperk of dergelijke moeten opgesteld worden.
Hemelgloed: hemelgloed is goed zichtbaar buiten de centra van dorpen en steden. Boven naburige dorpen, steden, sportvelden, is een oranje of witte gloed te zien. Dit is hemelgloed. Deze gloed wordt veroorzaakt door licht dat opwaarts gestraald wordt. Dit licht verlicht de wolken, de sterren, de hemel, maar dus alleszins geen straat, sportveld, monument, Opwaarts licht wordt veroorzaakt doordat armaturen rechtstreeks licht naar boven schijnen (grondspots, slecht geplaatste spots, ), maar ook door reflecterende oppervlakken te verlichten. Zo kan een wateroppervlak (vijver, rivier, kanaal, ) ook veel licht weerkaatsen. (Nat) Gras, een nat wegdek, weerkaatsen ook veel licht, maar die weersomstandigheden mogen we niet in rekening brengen. De vorming van een hemelgloed kan voorkomen worden door armaturen te kiezen en te plaatsen die enkel naar beneden schijnen of alleen op het doelgebied en die geen weerkaatsende oppervlakken aanstralen. De huidige grondspots veroorzaken heel wat hemelgloed, daar deze heel wat licht rechtstreeks de hemel in sturen. Alleen de naburige bomen schermen de hemel wat af, met alle gevolgen (zoals vorstschade) van dien. Verspilling: Verspilling is een algemene verzameling van te veel aan licht, fout geplaatst licht, Soms worden te veel armaturen en lampen gebruikt om een straat, monument, klemtoon te verlichten. Dit is verspilling. Soms wordt maar één lamp gebruikt, maar wordt deze te zwaar gedimensioneerd waardoor er ook verspilling optreedt. Fout geplaatste verlichting die geen meerwaarde biedt, of waar een groot deel van de stralenbundel het doeloppervlak niet bereikt, ook dat is verspilling. Alle bovenstaande vormen van lichthinder: doorbraak, verblinding en hemelgloed zijn ook vormen van verspilling. Het licht had op die plekken niet moeten schijnen en is dus overbodig en dus ook verspilling. Verspilling kan vermeden worden door een nauwkeurige opmaak van een lichtplan, een inventarisatie van de noden en mogelijke oplossingen, het juiste gebruik van verlichtingssterkte, het juist plaatsen van de juiste armaturen, Met het tegengaan van verspilling gaat u niet alleen lichthinder beperken, maar ook de uitgaven van uw energiefactuur beperken en dat is handig meegenomen en meteen meetbaar voor de gemeente.
Omdat de grondspots aan de Poort heel wat licht uitstralen naast de Poort, maar wel op de omliggende bomen of de hemel, is de verspilling groot. Er kan gesteld worden dat meer dan 2/3 van het uitgestraalde licht onnuttig is en dus aanzien kan worden als verspilling. B verbruik Tijdens het terreinbezoek was het verbruik beperkt, daar er maar één grondspot functioneerde. Anderzijds, zou een minder sterke lamp, die deftig opgesteld is en enkel op het doeloppervlak zou schijnen, evenveel licht kunnen stralen op de poort, zonder extra licht te verspillen aan de hemel en de bomen. Het verbruik zou dus omlaag gehaald kunnen worden door een beter armatuur, zodat een lamp met minder wattage voorzien kan worden. C functionaliteit Ja, de verlichting is functioneel daar ze een deel van de poort aanstraalt en onder de aandacht brengt. Nee, ze is niet functioneel daar ze veel meer verlicht dan enkel de poort. Meer dan 66% van het uitgestraalde licht wordt niet gebruikt voor het aanstralen van de poort. Al dat licht is dus niet functioneel. D belevingswaarde De belevingswaarde is beperkt. De poort is moeilijk herkenbaar, daar maar één deel wordt aangestraald. Wie het verhaal over de poort niet kent, weet ook niet wat er verlicht wordt. Een betere verlichting en meer info over de (oorspronkelijke) poort en het Scheldekasteel zouden zeker op z n plaats zijn om dit monument te kaderen. De grondspot verlicht de poort fel en egaal en biedt geen mogelijkheid om een details in de verf te zetten. Alle delen van de poort krijgen dezelfde hoeveelheid licht.
DEEL 3: VERBETERTRAJECTEN EN SCENARIO S A toestellen De huidige grondspots aan de voorzijde van het monument stralen heel wat licht verticaal omhoog. Dit moet aangepast worden. Dit kan door: de spots beter te gaan richten (als de spots deze mogelijkheid bieden), door in het armatuur grids aan te brengen die de lichtstralen gericht zullen sturen (als de spots deze mogelijkheid bieden), door een kap te voorzien op de spots, die het licht beter zullen sturen, door de spots te vervangen door andere armaturen. Deze laatste optie veronderstelt een andere opstelling en zal mogelijk tot gevolg hebben dat de toegankelijkheid rond de Poort aangepast moet worden. Op het monument verlichting aanbrengen zou interessant zijn om zo van boven naar onder te verlichten en de poort of de boog te accentueren. Het monument is echter niet groot waardoor de technieken zullen opvallen op het bouwwerk. Het onopvallend aanbrengen van armaturen op het monument wordt als onhaalbaar aanzien. Het meest gepaste lijkt ons dan ook om 2 projectoren/spots te voorzien aan de voorzijde van de poort, die beiden een deel van de muur langs de poortopening verlichten. De spots dienen dan zo ingepland en zo afgeschermd te worden dat het licht enkel op het monument terecht komt en niet op de aangrenzende bomen. Door het beter focussen op het aan te stralen doelgebied zullen lagere wattages mogelijk zijn, wat kan resulteren in een lager verbruik en een energiebesparing. Initieel zal er uiteraard een investering moeten plaats vinden om de site aan te passen. B regime Net zoals bij veel monumenten kan men zich de vraag stellen of dergelijke gebouwen of constructies de ganse nacht verlicht hoeven te worden. Wanneer s avonds nog passage is van en naar het dorpscentrum, kan een verlicht monument nog een meerwaarde bieden. Dit kan de tocht
te voet en met de fiets extra interessant maken. Weinig mensen zullen echter speciaal s avonds afzakken naar een monument als de Poort om het te bezoeken. We raden aan om het regime zo in te stellen dat op toeristisch-recreatief belangrijke momenten (weekends, verlof, ) de verlichting blijft branden tot rond middernacht (max 01u00) en op andere dagen zou dat beperkt kunnen worden tot 22u00 of 23u00. Vanaf dan is de lokale passage in het dorp zeer gering. Op die manier kan de verlichting voor het monument meer dan een halve nacht gedoofd worden en kunnen besparingen van 50% behaald worden de energiefactuur alleen al. Een regime dat gebruik maakt van dimming lijkt ons hier niet op z n plaats. Het monument dient voldoende verlicht te zijn, niet te veel, niet te weinig, op de momenten dat verlichting gewenst is en kan volledige gedoofd worden, wanneer er geen potentiële bezoekers meer op de baan zijn. C investeringen verbruik Eén ingreep kan mogelijk voorzien worden zonder grote investeringen. Het alternatief regime. Mogelijk kan een regime, met enkele verlichting in de avond, eenvoudig voorzien worden door een timing in de schakelkast. Wanneer zowel de armatuur en lamp aangepast worden, en ook door in te grijpen op het verlichtingsregime, kan een grote daling in het verbruik gerealiseerd worden. Daartegen over staat natuurlijk de noodzaak aan een investering voor het monument. Nieuwe armaturen, nieuwe lampen, mogelijks nieuwe bedrading, afsluiting, ander plantsoen,, dit dient ook allemaal betaald te worden. Eerst wordt dus een investering verwacht, vooraleer een minverbruik voelbaar en meetbaar zal zijn.
DEEL 4: ANDERE AANDACHTSPUNTEN De omgeving van de Poort Tijdens het terreinbezoek werd niet alleen de Poort bekeken, maar ook de omgeving. Zo werd het kruispunt van de Oudenaardsesteenweg en Kerkhofstraat bekeken alsook het pleintje waarop De Poort heropgebouwd werd. Op het plein rond het monument is geen andere verlichting geplaatst. Het omliggende park wordt nu een beetje verlicht door de wegverlichting langs de Oudenaardsesteenweg. Dit lijkt ons voor dit park voldoende. De vlaggenmasten zouden aangestraald kunnen worden, maar daar zijn wij alleszins geen voorstander van. Vlaggen bewegen, worden afgehaald, waardoor vast opgesteld armaturen altijd voor doorbraak/tresspass zullen zorgen. Dit kan bij nieuwe installaties niet aanvaard worden. Het lijkt ons aangewezen om geen wijzigingen in het park aan te brengen, ook niet nabij het kapelletje. Een betere aanstraling van de Poort zal het parkje interessanter maken, maar niet zorgen voor veel extra passanten. Doordat het monument enkel langs de voorkant wordt aangestraald, is het achter het monument erg donker. De SQM-metingen geven het groot verschil weer: 13,18 voor het monument en 15,07 aan de achterzijde. In candela per m² is dat respectievelijk 0,58 en 0,10. De lichtintensiteit is dus 6x hoger aan de voorzijde. Aan de achterzijde van het monument is een eenvoudig kapelletje opgetrokken. Daar dit niet verlicht wordt, valt dit s avonds en s nachts echt niet op. Door de afscherming van het monument en de omringende bomen en de afwezigheid van verlichting in de achterliggende tuinen is dit een heel donkere plaats en zou op een heldere avond hier een mooie sterrenhemel zichtbaar kunnen zijn. De straatverlichting is goed. Door het verschil in hoogte tussen de openbare verlichting voor de straat en de verlichting voor het fietspad, kon gekozen worden voor een asymmetrisch type dat zeer weinig licht uitstraalt naar de achterzijde. Door de armatuur aan de fietspadkant laag te houden, wordt ook voorbij het fietspad (nabij de huizen) weinig licht verspreid. Het armatuur heeft ook een licht gebogen glasplaat, waardoor de verstrooiing relatief meevalt. Hierdoor treedt weinig tot geen verblinding op op straat en wordt weinig licht gestraald in ongewenste richtingen
(omhoog, naar achteren of horizontaal). De wegverlichting is van een dergelijk goed niveau dat een aanpassing zich niet opdringt. Wanneer investeringen zich opdringen kan de bestaande inrichting, met armaturen op 2 niveaus, behouden blijven. Alleen een armatuur met vlakke glasplaat valt te verkiezen boven de huidige armaturen met licht gebolde glasplaten. De straat is egaal verlicht waardoor de verlichting niet vermoeiend is voor de passanten.