Inleiding op Uilen Natuurpunt CVN Samenstelling: Koen Leysen Uil en mens Systematiek Kenmerken (bouw, zintuigen ) Gedrag Bedreigingen en bescherming Koen Leysen, Natuurpunt CVN 1
Bij oude Grieken en Romeinen geassocieerd met de onderwereld. Verbonden met Pallas Athena, wijsheid Steenuiltjes werden in Athene gekoesterd Bij de Kelten en Germanen kwam de dag voort uit de nacht > uil moest wel over bijzondere vaardigheden beschikken Onder invloed van het christendom later vaak gezelschap van heksen, gezien als onrein dier Symbool van de nacht, maar ook van het duivelse Symbool van de dood: als een uil kraste zou er spoedig iemand sterven Symbool van het kwade, de zondigheid, braspartijen, Ook symbool van de wellust en verlokking (omdat hij door vogelvangers als lokvogel werd gebruikt) Symbool van geleerdheid (bv de gouden uil) Koen Leysen, Natuurpunt CVN 2
Maar ook symbool van domheid, dwaasheid bv met bril en kaars Wat baten kaars en bril Vroeger en nu Oude drachme en moderne euro Koen Leysen, Natuurpunt CVN 3
Uilen en mensen Een uil werd tegen de deur gespijkerd als bescherming tegen boze geesten. Dit gebeurt nu nog steeds hier en daar op het Franse platteland. Verwijzing naar gekruisigde Jezus. Algemeen Uilen of Strigiformes Striges is letterlijk heksen 60 miljoen jaar geleden ontstaan Ondanks de kromme snavel en scherpe klauwen niet verwant met de roofvogels > convergente evolutie (vgl. Gierzwaluw en Boerenzwaluw) Koen Leysen, Natuurpunt CVN 4
Systematiek Ontstaan uit één gemeenschappelijke stamvogel Verwant met nachtzwaluwen, gierzwaluwen en zelfs kolibries Stammen af van planteneters! (braakballen!) Twee groepen: De Kerkuilen of Tytonidae. Deze hebben een zijde-achtig verenkleed, kleinere ogen en een gezichtssluier. Fossiele resten van reuzenuil uit die groep ter grootte van een Oehoe. De overige uilen of Strigidae Systematische indeling van de verschillende soorten (172) Ondertussen alweer veranderd (DNA-onderzoek). Sneeuwuil blijkt een Oehoe (Bubo scandiaca). Dwerguil en Sperweruil zijn nog nauwer verwant dan gedacht. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 5
Algemene kenmerken Kop: dik en rond, vooral bij de soorten die s nachts actief zijn Heel lichte, schedel met holle wanden Koen Leysen, Natuurpunt CVN 6
Bouw, ogen Drie oogleden: bovenste knippert zoals bij de mens onderlid beschermt bij slaap derde is wit en schuift van onder naar boven over het oog Bouw, ogen Oogbol is erg groot en lang. De kop is hierdoor groter en hun zicht telescopisch. Het wordt door beenringen op de plaats gehouden. Daarom is het oog onbeweeglijk (1 ). Hals is heel wendbaar, tot 270 Bv Bosuil pupil van 13 mm, mens 8 mm Daardoor meer licht op netvlies 100x gevoeliger voor licht dan bv Houtduif Vérziend (in rust scherpgesteld op afstand): tastborsteltjes rond de snavel Koen Leysen, Natuurpunt CVN 7
Binoculair zicht van 60 : beter dieptezicht om prooi te lokaliseren. Slechts één fovea (zoals wij) in tegenstelling tot andere vogels ogen ver uiteen bij grote soorten. kleine soorten daarom ook vaak platte kop. Deze bewegen ook meer met de kop. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 8
Beweeglijke hals Vgl wervel mens- uil Uil 14 wervels ipv 7 Links mens, rechts uil: aders meer ruimte zodat bloedtoevoer niet afgesneden wordt; ook reserveballonnetje waar aders in de kop komen Koen Leysen, Natuurpunt CVN 9
Zintuigen, gezicht Ooglens groot om zoveel mogelijk licht door te laten (2,7 x meer dan bij mens) 56.000 receptoren per mm², wij 38.000 Vooral staafjes (licht-donker contrasten), minder kegels, dus ideaal om vormen waar te nemen (minder kleuren) Verhouding 89/11, bij zwaluwen bv 11/89, bij de mens 96/4 Nachtactieve uilen zien drie grondkleuren, geen UV; dagactieve 4 grondkleuren en zien wél UV (bv Sperweruil) Zintuigen, gezicht Géén reflecterende laag op netvlies >< katten, nachtzwaluwen e.d. In schemering 50 tot 100x beter in staat kleine objecten waar te nemen dan mens Dat verschil heeft een banale oorzaak. Wij hebben in onze fovea vooral kegels en weinig staafjes Test: in vrij donkere ruimte naar een voorwerp kijken en dan eens naast dat voorwerp door kijken: wordt duidelijker Uilen kunnen ook overdag goed zien. Ze verkleinen hun pupillen en/of knijpen de oogleden dicht tegen het licht Koen Leysen, Natuurpunt CVN 10
Velduil Bosuil Dagactieve soorten hebben gele irissen (vb Velduil en Steenuil) en de ogen bevatten meer kegelvormige cellen waardoor ze meer kleuren kunnen onderscheiden. Uitzondering: Ruigpootuil (nachtactief, toch gele irissen) Ruigpootuil Koen Leysen, Natuurpunt CVN 11
Sluier Krans van stijve veren rond de kop. Bij Kerkuil meest opvallend en hartvormig Foto Rudi Debruyne Koen Leysen, Natuurpunt CVN 12
Sluier Werkt als parabool om geluid te bundelen en tot 10 keer te versterken Beide helften kunnen onafhankelijk van elkaar gebruikt worden Buitenlaag zachte veren, daaronder harde veren met dikke schachten en kleine vlaggen Bij dagactieve soorten minder ontwikkeld Zintuigen, gehoor Uiterst scherp gehoor. Zelfs in volledige duistere ruimte kan Kerkuil muizen grijpen Koen Leysen, Natuurpunt CVN 13
Gehooringang ligt net onder buitenste oogrand. Oorpluimen hebben dus niets met gehoor te maken. gehooringang Koen Leysen, Natuurpunt CVN 14
Koen Leysen, Natuurpunt CVN 15
Zintuigen, bouw gehoor Bij grote uilen liggen gehooringangen ver genoeg uit elkaar om prooi precies te lokaliseren Ze kunnen heel slecht gepiep lokaliseren, maar geritsel des te beter Bij kleinere soorten zoals de Kerkuil liggen de gehooringangen niet op dezelfde hoogte, maar ook bij bv Laplanduil Gehoorgang Asymmetrische inplanting en bouw Koen Leysen, Natuurpunt CVN 16
Compromis horen - zien Horen Als een uil in het donker jaagt worden de tenen sneller gespreid. Ze vormen dan een ovaal; de lengteas van de ovaal loopt evenwijdig met die van de prooi. De uil kan dus zelfs de bewegingsrichting van zijn prooi bepalen Hij grijpt de prooi met één poot en met de andere landt hij Als een uil een prooi gegrepen heeft zoekt hij op de tast nek of achterhoofd (hij is verziend) Koen Leysen, Natuurpunt CVN 17
Compromis horen - zien Zien Grimassen Achterrand van de kopzijden vormt tweede grotere beweeglijke sluier. Ze kunnen daar veel emoties mee uitdrukken, net als sommige soorten met de oorpluimen Vb Ransuil Koen Leysen, Natuurpunt CVN 18
Koen Leysen, Natuurpunt CVN 19
Klauwen Uilen hebben vier tenen, twee naar voor en twee naar achter, samen een stevige tang. Scherpe klauwen en wratjes verstevigen de greep Koen Leysen, Natuurpunt CVN 20
Koen Leysen, Natuurpunt CVN 21
Klauwen Oehoe heeft dicht bevederde poten. De Sneeuwuil lijkt sneeuwschoenen aan te hebben Koen Leysen, Natuurpunt CVN 22
Veren Zacht en los verenkleed. Meestal geen verschil tussen mannetjes en vrouwtjes Koen Leysen, Natuurpunt CVN 23
Veren Verenkleed verschillende kleuren (Bosuil : grijs, bruin; Steenuil donkerder naar N, bleker naar Z woestijnvorm) Camouflage (Ransuil, Dwergooruil) Vorm en naamgeving van veren Handveren (primairen) Armveren (secundairen) Staartveren Relatieve afmetingen van verschillende veren hangt af van de levenswijze van de uil Veren Steenuil Koen Leysen, Natuurpunt CVN 24
Veren: geluidloos Uilen hebben een lage vleugelbelasting (grote vleugels, licht gebouwd): vlucht langzaam en bij nachtsoorten ook geluidloos Veren speciaal gebouwd om geluid te dempen Baardjes buitenrand veer Borstelachtige zaagtand aan buitenste handpennen Donzig ruwe bovenkant Bij de Laplanduil met zijn supergehoor zou dat zijn gehoor storen Dagactieve soorten veroorzaken meer geruis in de vlucht Koen Leysen, Natuurpunt CVN 25
Kerkuil 370 gram, spanwijdte tegen de meter Koen Leysen, Natuurpunt CVN 26
Camouflage Heel wat uilen zijn bijzonder goed gecamoufleerd. Ze rusten vaak overdag en vallen dan best zo weinig mogelijk op Koen Leysen, Natuurpunt CVN 27
Koen Leysen, Natuurpunt CVN 28
Communicatie Omwille van nachtelijke levenswijze geen felle kleuren Gelaat en kopvorm belangrijk voor communicatie Koen Leysen, Natuurpunt CVN 29
Visuele communicatie Jonge uilen zien er heel anders uit, soms zelfs tegengesteld. Ze hebben geen donsveren maar de veerbasis is donzig Visuele communicatie Koen Leysen, Natuurpunt CVN 30
Communicatie Geluiden zijn veel effectiever. Vooral oe -klanken. Bij grote of nomadische soorten lage tonen. Deze reiken het verst en laten het best toe een vrouwtje van ver te lokken. Vaak verschil mannetje-vrouwtje. Soms een triller. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 31
GEDRAG Jachttechnieken Braakballen Vijanden Sociaal gedrag Uilen onder elkaar Paarvorming Broeden Voedsel Jachttechnieken Soorten van het bos jagen vaak vanaf een uitkijkpost. Ze hebben een korte jachtvlucht. De vleugels zijn kort en afgerond en de staart wat langer. De kop is vaak groot. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 32
Bosuil Jachttechnieken Uilensoorten van open gebieden jagen al vliegend. De kop is slanker en de vleugels langer. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 33
Velduil Jachttechnieken Zitpost Te voet Koen Leysen, Natuurpunt CVN 34
Vijanden Overdag actieve kleine uilensoorten kunnen een tweede gezicht hebben. Op hun achterhoofd hebben ze lijnen lopen die wenkbrauwen suggereren. Het lijkt dan alsof ze hun belager gezien hebben. Dwerguil en Sperweruil hebben dat (nauw verwant) Antagonistisch gedrag Koen Leysen, Natuurpunt CVN 35
Koen Leysen, Natuurpunt CVN 36
Sociaal gedrag Meestal niet erg sociaal. Enkel de partner wordt geduld. Zoveel te groter het territorium, des te agressiever de soort. Buiten het broedseizoen kunnen sommige soorten gemeenschappelijke slaapplaatsen hebben (bv Ransuil) Uilen onder elkaar Uilen kunnen elkaars vijanden zijn. Oehoe, Bosuil en Oeraluil pakken heel wat andere uilensoorten. Bosuil pakt Steenuil, soms zelfs Ransuil In het hoge noorden meer tolerantie Koen Leysen, Natuurpunt CVN 37
Antagonistisch gedrag Uilen eten uilen Uilen en andere vogels Uilen worden overdag vaak gepest door andere vogels. Dat kunnen zangvogeltjes zijn maar ook roofvogels of kraaien. Zo werd bv de Oehoe daarom vroeger gebruikt als lokker bij vogeljacht en nu soms nog door roofvogelringers Koen Leysen, Natuurpunt CVN 38
Paarvorming Soorten van open gebieden naast baltsroep ook visuele signalen (trage vlucht met opgeheven vleugels). Soms ook met vleugelklappen. Bij geïsoleerde koppeltjes roept het mannetje minder Vrouwtjes zijn vaak stuk groter dan de mannetjes en dominant Balts Partner zoeken Aanwijzen nestplaats Voorbereiding van nestplaats Prooiovergave paarband versterken signaal aan vrouwtje omtrent beschikbaarheid van prooien gewichtstoename van vrouwtje met vruchtbaarheid tot gevolg door extra voedsel paring steeds op identieke plaats Koen Leysen, Natuurpunt CVN 39
Broeden Eieren zijn meestal wit en rond (oorspr. Holenbroeders) Timing broeden en legselgrootte hangt af van voedselaanbod Jongen Jongen van holenbroeders hebben minder dicht (isolerend) verenpak Sommige verlaten het nest voor ze kunnen vliegen (takkelingen). Veelal keren ze niet terug naar het nest, behalve bij Steenuil. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 40
Prooien Dwerguil 90 g >< Oehoe 2,5-3,2 kg Dwerguil: dichte boomkruinen, maar gevoelig voor de kou Grote uilen pakken ondanks ruime keuze toch vaak dat wat er veel zit Voedsel Veel soorten eten vooral Woelmuizen. Vaak worden die in hun geheel binnengespeeld. Kleine soorten gaan deze wel in brokken scheuren en voor hun jongen zelfs villen. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 41
Woelmuizen Van Ruigpootuil (150g) tot Laplanduil (1 kg), ze eten graag Woelmuizen Cycli vooral in het noorden bv woelmuis 5-7 jaar, lemming ca. 20 jaar. Veroorzaakt door wisselende zaadproductie bij de enkele boomsoorten die daar veel voorkomen Koen Leysen, Natuurpunt CVN 42
weinig Woelmuizen? Stort de woelmuispopulatie in: plots concurrentie i.p.v. overvloed. Bosuil en Oeraluil schakelen over op (verschillende) vogels. Interessant voor holenbroeders (behouden nestplaats) Uitzwermen (Sperweruil, Sneeuwuil ) Uilen van open gebieden of met ruime keuze aan nestplaatsen vaak nomadisch Koen Leysen, Natuurpunt CVN 43
Overlevingsstrategieën Uilen vullen mekaar perfect aan Tijdstip van jacht Dag (Velduil, Sneeuwuil) Schemer (Steenuil) Nacht (Bosuil, Kerkuil) Prooidierkeuze In functie van de mobiliteit In functie van de grootte Habitat Zelfs binnen dezelfde soort verschillen bv Steenuil Biotoop Bos (Ruigpootuil ) Halfopen (Ransuil ) Open (Velduil ) Soms heel ruime biotoopkeuze Koen Leysen, Natuurpunt CVN 44
Bedreigingen Verkeer (auto s, treinen ) Hoogspanning, windmolens, glazen wanden Bosbeheer (verwijderen zieke bomen) Dalen aanbod nesten door afschot kraaien Recreatie, roven van eieren/jongen, nestfotografie, Koen Leysen, Natuurpunt CVN 45
Bescherming Uilen zijn beschermd Jammer genoeg mogen ze wel gekweekt en verhandeld worden Te koop. Locatie: Gavere Vraagprijs: bieden Omschrijving: moeten vandaag nog weg zeer dringend wegens verhuis. 2 koppels kerkuilen 1 steenuil 1 europese oehoe bent u geinterreseerd (sic) bel me zo snel mogelijk en we bespreken de prijs. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 46
Locatie: Wevelgem Vraagprijs: Prijs overeen te komen Omschrijving: ik verkoop mijn roofvogels wegens tijdsgebrek: koppel kerkuilen grote witte (al 2 jaar 2 nesten met positief resultaat) 1 kerkuil kweekman groot wit (wijf dood) 1 am. torenvalk en 1 steenuiltje alle 2 van 2006 vogels ook appart (sic) te koop (samen = speciale prijs) Binnen Natuurpunt heel veel mensen bezig met uilen Bv heel wat mensen ook bij Kerkuilenwerkgroep Steenuilenwerkgroep opgericht binnen de schoot van Natuurpunt Koen Leysen, Natuurpunt CVN 47
Bescherming in de praktijk Verminderen van verstoring en gevaren Aanbieden van nestplaatsen Zorgen voor voldoende voedselaanbod (schuurdeuren openlaten, ruige overhoekjes tegen landbouwgebied Soortbescherming (Kerkuil, Steenuil) Kweekprogramma s: wetenschappelijk begeleid (bv uitzetten van Oehoes in Eiffel > nu terug in de Ardennen en ondertussen ook enkele in Vlaanderen Koen Leysen, Natuurpunt CVN 48