Frisse Scholen in Koggenland GGD Hollands Noorden Sector Infectieziekten en Milieu

Frisse Scholen in Koggenland GGD Hollands Noorden Sector Infectieziekten en Milieu Auteurs: J. Visser, M. Karels, R. Kuipers en E.D. Schmidt Juni 29

Aftrap project Frisse Scholen in Koggenland op 17 februari 29 om 13:3 uur in de openbare basisschool Geert Holle te Berkhout. Van links naar rechts, achterste rij: mevrouw Judith Knijn, adjunct directeur o.b.s. Geert Holle, de heer Jan Vriend, wethouder onderwijs van de gemeente Koggenland, mevrouw Elly Katsma, afgevaardigde van het Astmafonds en de heer Nico Plug, directeur GGD Hollands Noorden, geven het startsein door de symbolische overhandiging van lespakketten en posters aan de leerlingen van de basisschool (voorste rij). Inhoudsopgave Algemene samenvatting...2 Inleiding...3 Aanpak en verantwoording...4 Resultaten binnenmilieu metingen...5 Overige bevindingen...7 Evaluatie en slotconclusies...1 Literatuur...11 Bijlage 1...12 1

Algemene samenvatting Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de gezondheid en leerprestaties van kinderen op basisscholen mede afhankelijk zijn van de kwaliteit van het binnenmilieu. In een in 27 uitgevoerd landelijk steekproefonderzoek onder 6 basisscholen is vastgesteld dat de kwaliteit van het binnenmilieu in het merendeel van deze scholen ondermaats was. Het project Frisse Scholen in Koggenland is een samenwerking tussen de gemeente Koggenland, alle basisscholen in Koggenland (tabel 1), het Astmafonds en de GGD Hollands Noorden, waarbij het binnenmilieu en de gezondheidsklachten die een slecht binnenmilieu met zich meebrengen centraal staan. De kwaliteit van het binnenmilieu is vastgesteld door de GGD door het uitvoeren van meerdaagse CO 2 metingen en het uitvoeren van een (hygiëne) inspectie. Uiteindelijk heeft elke school een advies op maat gekregen; deze adviezen vormden het uitgangsmateriaal voor dit eindrapport. Uit de door ons verzamelde resultaten blijkt dat de kwaliteit van het binnenmilieu op de Koggenlandse basisscholen vergelijkbaar is met de situatie zoals beschreven in het landelijke steekproefonderzoek: op het merendeel van de basisscholen is het binnenklimaat niet in orde. Opvallend was ook de slechte staat van onderhoud van een groot deel van de scholen. Een deel van de vastgestelde problemen zijn met aanpassingen in ventilatiegedrag op te lossen, voor andere zaken zijn diverse, soms ingrijpende, bouwkundige aanpassingen noodzakelijk. We hopen dat de gemeente Koggenland samen met de schoolbesturen tot een gedegen plan van aanpak komt en hiertoe een budget beschikbaar stelt. Tabel 1: Contactgegevens alle /basisscholen Koggenland openb. onderwijs dir. adres tel. e-mail Bavoschool Esther van Dortmont Noorddijkerweg 9 1645 VB Ursem 72-521422 info@bavoschool-ursem.nl Bernadette Marian Broeks Zuidermeerweg 58 1652 CV Zuidermeer 229-561456 stbernadetteschool@hetnet.nl De Ark Marian Broeks Burg.Kooimanweg 1 1711 KK Hensbroek 226-45272 directie@rkbs-deark.nl De Caegh Frank Knijn Laan van Meerweijde 2 1713 BN Obdam 226-451375 info@bs-decaegh.nl Geert Holle Pauline Kaan Kerkebuurt 156 1647 MD Berkhout 229-551357 info@geertholle.nl Grosthuizerschool Martin vd Heide Grosthuizen 74 1633 EP Avenhorn 229-541273 info@grosthuizerschool.nl Ieveling Leo van Aartrijk Het Veer 9 1633 HE Avenhorn 229-541491 info@obsieveling.nl Jozefschool Frank Knijn Dwingel 6 1648 JM De Goorn 229-54153 directie@jozefschooldegoorn.nl Jozef en Maria Carolien Emmelkamp Pieter Koppesstraat 14 1641 LS Spierdijk 229-561493 info@jozefenmaria.nl Kelderswerf Irene Ruigentuin Weerestraat 7 1713 VC Obdam 226-451967 info@kelderswerf.nl Langereis Marjan Jonkmans Noorddijkerweg 52 1645 VG Ursem 72-521817 info@langereisschool.nl Overhaal Ronald Bionda Het Veer 84 1633 HE Avenhorn 229-542125 info@deoverhaal.nl 2

Inleiding Het kabinet wil zich samen met schoolbesturen en gemeenten inzetten voor een beter binnenmilieu in basisscholen en heeft geld beschikbaar gesteld om in de komende vijf jaar elke basisschool met natuurlijke ventilatie door de GGD te laten bezoeken. Dit voornemen is gebaseerd op een aantal recente onderzoeken waaruit blijkt dat de kwaliteit van het binnenmilieu op het merendeel van de Nederlandse basisscholen in Nederland ondermaats is (VROM 27, Meijer 25, Boerstra 26, van Dijken 23). In het door VROM (27) uitgevoerde steekproefonderzoek onder 6 basisscholen blijkt het zelfs om ruim 85% van de bezochte scholen te gaan. Een slecht binnenmilieu blijkt daarbij vooral een gevolg van een slechte tot onvoldoende ventilatie. Slechte ventilatie kan leiden tot gezondheidsklachten onder leerlingen en docenten, zoals hoofdpijn, een verhoging van het risico op het overdragen van infecties en een verergering van astmatische klachten (Rudnick 23). Bovendien verminderen de concentratie en de leerprestaties (de Gids 27). Slechte ventilatie in klaslokalen is zowel een gevolg van een niet adequaat ventilatiegedrag van docenten als van onvoldoende of praktisch niet bruikbare ventilatiemogelijkheden in klaslokalen. De GGD zet zich primair in voor een goed ventilatiegedrag van de docenten. Ons doel is om de bestaande ventilatievoorzieningen zo goed mogelijk te benutten om zo een optimale binnenluchtkwaliteit in de bestaande situatie te bereiken. Vanuit deze visie is de GGD Hollands Noorden, mede op initiatief van de gemeente Koggenland, het project Frisse scholen in Koggenland aangegaan. Het project Frisse scholen in Koggenland betreft een samenwerking tussen de gemeente Koggenland, alle basisscholen van deze gemeente, het Astmafonds en de GGD Hollands Noorden. Tijdens het drie weken durende project stonden het binnenmilieu op scholen en de gezondheidsklachten die een slecht binnenmilieu met zich meebrengen, centraal. De aftrap van het project werd op 17 februari gegeven door de heer Vriend, wethouder onderwijs van de gemeente Koggenland, mevrouw Elly Katsma van het Astmafonds en Nico Plug, directeur van de GGD Hollands Noorden, door een symbolische overhandiging van lespakketten en posters aan de leerlingen van basisschool Geert Holle. In de daarop volgende weken inventariseerde de GGD Hollands Noorden het binnenmilieu door middel van metingen en visuele inspectie op alle 12 Koggenlandse basisscholen. Na uitwerking en analyse van onze bevindingen heeft iedere school een maatwerk advies ontvangen over ventilatie en andere milieu en hygiëne gerelateerde zaken die tijdens het onderzoek zijn opgevallen. Deze zijn samengevat en geëvalueerd in dit eindrapport. Daarmee verschaft dit rapport inzicht in de situatie rond de kwaliteit van het binnenmilieu van de basisscholen in Koggenland en kan worden gebruikt om tekortkomingen daarin gericht op te heffen. Wij gaan er van uit dat het project en de daaruit voortkomende activiteiten de leerprestaties van leerlingen en de algemene hygiëne op de school ten goede zullen komen. 3

Aanpak en verantwoording De kwaliteit van het binnenmilieu is goed vast te stellen door het uitvoeren van CO 2 metingen. Als de CO 2 concentratie in een ruimte hoog is, zal de ventilatie ook tekort schieten om vocht, geurstoffen en andere verontreinigingen te verwijderen. De CO 2 concentratie in de klaslokalen wordt gezien als een goede parameter voor de bepaling van de optredende ventilatie (en daarmee zowel direct als indirect voor de luchtkwaliteit). Het CO 2 gehalte van de buitenlucht bedraagt op de meeste plaatsen in Nederland 4 tot 45 ppm. Zodra een groep leerlingen het leslokaal binnenkomt, begint het CO 2 gehalte te stijgen, waarbij een verdubbeling van het CO 2 gehalte als normaal beschouwd mag worden. In 26 heeft het Landelijk Centrum Medische Milieukunde toetswaarden opgesteld voor de ventilatie van scholen en kinderdagverblijven (LCM, 26). GGD en gebruiken deze om de kwaliteit van het binnenmilieu te beoordelen. Bij piekconcentraties zijn kortdurend hogere waarden aanvaardbaar. Om hiermee rekening te houden wordt getoetst of het CO 2 gehalte gedurende niet meer dan 2% van de verblijfstijd hoger is dan de gewenste waarde (98-percentiel). De komende vijf jaar worden alle basisscholen met natuurlijke ventilatie bezocht en op basis van onderstaande waarden getoetst: Ventilatie onvoldoende ventilatie matige ventilatie voldoende ventilatie CO 2 gehalte > 14 ppm 1-14 ppm < 1 ppm In bestaande schoolgebouwen waar sprake is van natuurlijke ventilatie is het bereiken van goede ventilatie veelal alleen haalbaar door een combinatie van bouwkundige aanpassingen en verbetering van het ventilatiegedrag. Zolang alleen het ventilatiegedrag aangepast kan worden, moet tenminste gestreefd worden naar een CO 2 gehalte beneden 14 ppm, idealiter naar een gehalte beneden 1 ppm. De GGD Hollands Noorden heeft op alle basisscholen van Koggenland een meerdaagse CO 2 meting uitgevoerd. Om logistieke redenen hebben we de metingen voor iedere school beperkt tot het als slechtst bekend staande lokaal. Bij de metingen is gebruik gemaakt van recent geijkte professionele meters voorzien van een data logger. Met deze apparatuur werd 24 uur per dag gedurende 3-4 dagen zowel de CO 2 concentratie als de temperatuur en relatieve luchtvochtigheid geregistreerd. Om inzicht te krijgen in het effect van ventilatiegedrag is door de leerkracht en leerlingen gedurende de lesuren in een logboek bijgehouden hoe vaak en wanneer ventilatieopeningen zijn gebruikt en welke veranderingen in het aantal aanwezige leerlingen hebben plaatsgevonden. Tijdens ons bezoek is ook een inventarisatie gemaakt van hygiëne en andere zaken die van invloed kunnen zijn op de kwaliteit van het binnenmilieu. Bij de natuurlijk geventileerde scholen is een theoretische berekening van de ventilatiecapaciteit gemaakt. Daartoe zijn in alle leslokalen de ventilatieopeningen boven de 1.8 meter opgemeten. Vervolgens is met behulp van een door GGD Nederland ontwikkeld en gevalideerd rekenprogramma bepaald of bij optimaal gebruik de voorzieningen in het schoolgebouw voldoende zijn voor een gezond binnenmilieu. Bij mechanisch geventileerde scholen is dit niet gedaan omdat de ventilatie in die scholen niet afhankelijk is van het openen en sluiten van de ventilatieopeningen maar van de afstelling/ inregeling van de installatie. Als de ventilatie op basis van onze meting onvoldoende blijkt, adviseren wij bij mechanisch geventileerde scholen altijd om een installatiebureau in te schakelen. Na afloop van de meetperiode zijn alle gegevens geanalyseerd en heeft elke school een rapport met een op maat gesneden ventilatieadvies ontvangen. Daarnaast hebben alle deelnemende basisscholen het lespakket Buitenlucht kom je binnenspelen en het lespakket Ik heb t ontvangen. Deze lespakketten lichten de leerlingen voor over het belang een gezond binnenmilieu en over astma. Op alle scholen met natuurlijke ventilatie is ook een PowerPoint presentatie over binnenmilieu op scholen gegeven. Wij hopen dat onze inspanningen een zinvolle bijdrage leveren om te komen tot een verbeterd binnenmilieu in de Koggenlandse basisscholen. 4

Resultaten binnenmilieu metingen Tabel 1 geeft een samenvatting van de ventilatiemeetresultaten op de 12 basisscholen gedurende de lesuren. De gegevens in de tabel zijn afgeleid uit de meerdaagse continu (72-96 uur) metingen en betreffen uitsluitend de waarden gemeten tijdens lesuren. De onderliggende grafieken staan in bijlage 1. Overschrijdingen CO 2 norm (tabel 2). Vier van de 12 bezochte basisscholen hebben een mechanisch ventilatiesysteem. Op geen enkele van deze mechanisch geventileerde scholen wordt voldaan aan de 1 ppm streefwaarde. Eén van deze vier voldoet wel aan de 12 ppm norm zoals gesteld in NEN 189, maar daarbij is sprake van een tochtprobleem. De resterende drie mechanisch geventileerde scholen overschrijden zelfs de 14 ppm streefwaarde. Daar is dan sprake van een slechte kwaliteit van de binnenlucht. Het gaat daarbij om 4% tot zelfs meer dan 4% van de lestijd. Alle mechanisch geventileerde scholen hebben vanwege voornoemde redenen het advies gekregen om hun installatie na te laten kijken en in te laten regelen door een installatiebureau (dat geldt overigens ook voor de mechanisch geventileerde lokalen van de Overhaal). In de gemeten leslokalen van alle 8 natuurlijk geventileerde scholen is de 14 ppm norm overschreden. In één ervan gedurende 3% van de lestijd en dan nog in geringe mate. De overige zeven laten echter forse overschrijdingen zien van de 14 ppm, waarvan drie met meer dan 5% van de lestijd. Dit is onacceptabel. Op basis van de meting en de theoretisch bepaalde ventilatiecapaciteit blijkt dat in één school gedragsmatige aanpassingen voldoende moeten zijn om de luchtkwaliteit tijdens de lessen op orde te krijgen. In vier van de natuurlijk geventileerde scholen zijn naast gedragsmatige aanpassingen in diverse leslokalen bouwkundige aanpassingen noodzakelijk. In twee dienen in de helft of zelfs in alle leslokalen bouwkundige aanpassingen gemaakt worden. Het gaat daarbij op de zeven scholen in hoofdzaak om de aanleg van extra (dwars)ventilatievoorzieningen boven de 1.8 meter en/of aanpassingen in de bedieningshendels (tabel 3). Temperatuur. De werktemperatuur is op vrijwel alle scholen tijdens de lesuren in orde (tabel 1); op één mechanisch geventileerde school is een gemiddelde werktemperatuur van 22.1 o C gemeten, dat is aan de hoge kant. In de zomer worden vanuit 4 van de 12 bezochte scholen hitteklachten gerapporteerd. In verband met hitte en of verduisteringsproblemen in de zomer is op een aantal scholen geadviseerd om de dakisolatie en of de zonwering aan te passen (Tabel 3). Vochtproblematiek. De relatieve luchtvochtigheid dient tussen de 3 en 7% te zijn. Een lagere luchtvochtigheid is op zich geen probleem, maar kan in combinatie met stof leiden tot irritaties van de slijmvliezen van ogen, neus en keel. Wanneer de luchtvochtigheid langdurig te hoog is, kunnen schimmels en/of huisstofmijten zich beter ontwikkelen. Dit kan vervolgens leiden tot (verergering van) luchtwegklachten, vooral bij mensen met gevoelige luchtwegen. In alle bezochte scholen van Koggenland bleven de waarden voor de luchtvochtigheid tussen de 34 en 47 procent (tabel 2) wat prima is. Er is in geen van de scholen schimmel geconstateerd. 5

Tabel 2. Samenvatting binnenmilieu meetresultaten van de 12 basisscholen in Koggenland Per basisschool is weergegeven het type ventilatie, de overschrijding van CO 2 normwaarden als % van de lestijd, en de CO 2 concentratie (ppm), temperatuur ( o C) en luchtvochtigheid (%RV) tijdens de lestijd uitgedrukt als gemiddelde (X) tijdens de lesuren. Daarnaast zijn de uitkomsten van de ABCD tool aangaande de binnenluchtkwaliteit weergegeven en het aandeel klaslokalen waar de theoretische ventilatiecapaciteit (ventcap) onvoldoende was. In de laatste kolom is de aard van het advies weergegeven, te weten een gedragsmatige en/of een (geringe) bouwkundige aanpassing of het benaderen van een installateur. Vt CO 2 >1 a CO 2 >12 b CO 2 >14 c ppm CO 2 o C %RV Leslokalen ventcap niet ok Aantal/totaal School % lestijd % lestijd % lestijd X X X 1 & 14 ppm Advies gedrag/ bouwkundig/installateur Bavoschool Bernadette De Ark De Caegh Geert Holle N 25 14 8 13 21. 35.8 /7 & /7 G M 63 33 4 193 17.8 47. nvt I + G N 62 38 21 1296 19.9 44.5 2/6 & /6 G + Bk M 35 3 18 21.7 34.2 nvt I (tocht) N 87 75 71 1678 21.4 44.9 5/1 & 5/1 Bk Grosthuizer Ieveling Jozefschool Jozef en Maria Kelderswerf N 89 71 53 1693 21.9 41.5 2/5 & 1/5 G + Bk N 83 79 57 1591 21.4 41.6 8/8 & 8/8 Bk M 36 15 1 136 17.9 42.9 nvt I M 72 68 43 1362 22.1 38.6 nvt I N 8% 36 12 3 927 19.7 34.2 2/8 & 1/8 G + Bk Langereis Overhaal* N 67 61 46 1469 2.3 42.7 2/8 & 1/8 G + Bk N 2% * * 48 * 21.6 41. /1 & /1 I Vt, type ventilatie (N, natuurlijke ventilatie, M, mechanisch); a, CO 2 ondergrenswaarde matig binnenmilieu RIVM richtlijn b, CO 2 bovengrenswaarde NEN 189; c, CO 2 ondergrens slecht binnenmilieu RIVM richtlijn; G, gedragsaanpassing; Bk, bouwkundige aanpassing; I: benader installateur (), niet dringende of geringe aanpassing; Ok!, prima voor elkaar. *het logbestand van de metingen op basisschool de Overhaal was beschadigd en kon niet volledig geïnterpreteerd worden. 6

Overige bevindingen Op basis van visuele inspectie en een vragenlijst zijn aspecten op het gebied van binnenmilieu en/of hygiëne beoordeeld; de daaraan verbonden adviezen staan zeer beknopt weergegeven in tabel 3. Opvallend was de gemiddeld slechte staat van onderhoud op een groot aantal van de bezochte scholen. Zo zijn op twee scholen ernstige daklekkages gesignaleerd, was op 4 van de 12 scholen geen dubbel glas aanwezig, was op één school het plafond aan vervanging toe en hadden alle basisscholen duidelijk tekortkomingen op gebied van schoonmaken (tabel 3). Stof. Ten aanzien van de aanwezigheid van versieringen en of tekeningen ( stofvangers ) langs de muren of ramen en/of de kwaliteit van het schoonmaken (aanwezigheid van stof/vuil of krijtstof op vloer en/of vensterbanken) zijn de zaken op diverse van de 12 bezochte locaties niet in orde. Deze problemen vereisen echter geen financiële ondersteuning van de gemeente omdat deze zaken puur gedragsmatig kunnen worden opgelost. Voor bijzonderheden verwijzen we naar de individuele schooladviezen. Op zeven scholen dienen de kasten in de leslokalen aangepast of vervangen te worden. Het gaat om open kasten en of vaste kasten met een ruimte tussen vloer en onderkant. Open kasten zijn stofvangers, kieren tussen de onderkant en vloer maken de schoonmaak onder de kast moeilijker. Dit is ook te ondervangen door de kasten op wieltjes te zetten zodat de vloer eronder periodiek kan worden schoongemaakt. Op twee scholen dient de textiele vloerbedekking vervangen te worden door harde vloerbedekking. Op drie scholen zijn stoffen gordijnen aanwezig; deze dienen bij voorkeur te worden verwijderd, of indien voor lesdoeleinden verduistering echt nodig is, deze tenminste 2x per jaar te wassen of bij voorkeur dan te vervangen door rolgordijnen. Een textiele vloerbedekking en zaken als gordijnen zijn vooral voor astmatische patiënten en patiënten met een luchtwegallergie de grootste probleem bronnen. Op alle bezochte scholen valt winst te behalen door een beter schoonmaakbeleid. Dit zal soms op te lossen zijn door een betere organisatie van de schoonmaak en soms zal er een extra aandeel van het schoolbudget voor moeten worden aangewend. Daarbovenop dienen op tien van de twaalf basisscholen ook afspraken in het schoonmaakplan te worden opgenomen over de reiniging van de ventilatieroosters. Toilet. Op het toilet is aandacht besteed aan de uit hygiënisch oogpunt wenselijke aanwezigheid van zeepdispenser en papieren handdoekjes. Ontlasting kan ziektekiemen bevatten waardoor handen en sanitair besmet kunnen raken. Besmetting van de handen komt veel voor en daardoor eveneens besmetting van alle contactoppervlakken in de sanitaire ruimte. Besmette oppervlakken kunnen fungeren als overdrachtsmedium. Op een later tijdstip kunnen langs deze weg overgebrachte ziektekiemen via hand- mondcontact infecties veroorzaken en/of verder verspreiden. Om risico s zoveel mogelijk te beperken raden wij het gebruik van vloeibare zeep en papieren handdoekjes aan. Op 4 van de 12 bezochte scholen waren papieren handdoekjes en zeepdispensers aanwezig, prima dus. Op de overige 8 scholen was dit niet het geval en dient dus te worden aangepast. Op drie van de bezocht scholen adviseren we de tegelvloer te vervangen door een gietvloer. 7

Tabel 2. Overzicht adviezen basisscholen gemeente Koggenland april 29 Aanbrengen dubbel glas Aanbrengen extra ventilatievoorzieningen Aanpassen bedieningshendels ramen Aanbrengen kleurcodering roosters Dak repareren i.v.m. lekkage Herzien dakisolatie i.v.m. warmtebelasting Aanpassen vensterbanken Vervangen plafond Aanpassen zonwering* Herzien van gebruik mechanische ventilatie Aanpassen (open) kasten** Vervangen textiele vloerbedekking Vervangen gordijnen Reinigen ventilatie roosters Vervangen vloer toiletten Aanschaffen papieren handd./zeepdispenser Aanschaffen CO 2 meter voor elk leslokaal Schoonmaak School Bavoschool X X X X X X Bernadette X X X X De Ark X X X X X X X X X X X De Caegh X X X X X X Geert Holle X X X X X X X Grosthuizerschool X X X X X X X X X Ieveling X X X X X X X X X X X X X Jozefschool X X X X Jozef en Maria X X X X X X X Kelderswerf X X X X X X X X X X X Langereis X X X X X X X X X Overhael X X X X X X X Voor details zie de afzonderlijke schooladviesrapporten. * zonwering aanbrengen of vervangen. **Kasten voorzien van een front en/of vervangen voor dichte kasten, wieltjes aanbrengen en/of onderkant dichten. 8

Samenvatting bevindingen Uit de door ons verzamelde resultaten blijkt dat de kwaliteit van het binnenmilieu op de Koggenlandse basisscholen vergelijkbaar is met de situatie zoals beschreven in het landelijke steekproefonderzoek: op het merendeel van de basisscholen is het binnenklimaat niet in orde. Opvallend was ook de slechte staat van onderhoud van een groot deel van de scholen, als opvallendste noemen we ernstige daklekkages op drie van de 12 bezochte scholen. Het blijkt dat bij onze meerdaagse metingen in de worst case lokalen slechts één van de 12 basisscholen in Koggenland een binnenmilieu van een redelijke kwaliteit gemeten is. Op de overige elf scholen bleek de kwaliteit van de binnenlucht in het gemeten worst case lokaal matig tot onacceptabel. In combinatie met de berekende ventilatiecapaciteit, concluderen we dat op één van deze 12 scholen louter gedragsmaatregelen volstaan, dat op vier scholen naast gedragsmatige aanpassingen ook bouwkundige aanpassingen nodig zijn, en dat op twee scholen primair bouwkundige aanpassingen nodig zijn. Op drie van de vier mechanisch geventileerde scholen dient een installateur te worden benaderd om een goede tot acceptabele CO 2 norm te kunnen halen. Op vier van de 12 scholen bestaan in de zomer hitte en/of verduisteringsproblemen. Nauwlettend dient er bekeken te worden in hoeverre het verstrekte algemene advies toereikend is om deze problemen op te lossen. Daarnaast zijn wat meer ingrijpende adviezen gegeven, zoals aanpassing van de dakisolatie en of de zonwering. Met betrekking tot stof, vuil en het schoonmaakregime blijken er op alle scholen problemen te zijn. Ten aanzien van de hygiëne scoren zeven van de 12 scholen onvoldoende wat betreft voorzieningen op het toilet. Wij concluderen dat het wenselijk is om op basisscholen gerichte hygiëne inspecties uit te voeren, met een daaraan verbonden hygiëneadvies. Een deel van de vastgestelde problemen zijn met aanpassingen in ventilatiegedrag op te lossen, voor andere zaken, ook met betrekking tot onderhoud, zijn diverse, soms ingrijpende, bouwkundige aanpassingen noodzakelijk. We hopen dat de gemeente Koggenland samen met de schoolbesturen tot een gedegen plan van aanpak zal komen en hiertoe een budget beschikbaar zal stellen. 9

Evaluatie en slotconclusies De meerdaagse meting geeft inzicht in de dagelijkse routine van het ventilatiegedrag en maakt het mogelijk een direct op dit gedrag gericht advies te geven. Dit geeft een meerwaarde ten opzichte van de ééndagsmethode. Binnen een meerdaagse meetperiode worden mutaties in het aantal leerlingen, afwijkend ventilatiegedrag tussen verschillende leerkrachten van dezelfde groep en/of afwijkingen in de weersgesteldheid (wind, buitentemperatuur) voor. Bij de ééndagsmethode kan dit leiden tot een verkeerde indruk van het gebruikelijke ventilatiegedrag. De situatie ten aanzien van de kwaliteit van het binnenmilieu op de basisscholen van Koggenland komt gemiddeld overeen met die op de 6 basisscholen die onderwerp waren van het landelijke steekproefonderzoek zoals uitgevoerd in 27 in opdracht van VROM. Op alle 12 basisscholen in Koggenland valt ten aanzien van de kwaliteit van het binnenmilieu winst te behalen. Dit door aanpassingen van primair het ventilatiegedrag (één school), gedragsaanpassing met (eenvoudige) aanpassing van bouwkundige voorzieningen (vier scholen), primair bouwkundige aanpassingen (twee scholen) of in geval van drie van de vier mechanisch geventileerde scholen, het aanpassen van het mechanisch ventilatiesysteem (installateur raadplegen). Op basis van deze bevindingen adviseren wij om budget beschikbaar te stellen om de bouwkundige aspecten op de basisscholen van Koggenland te verbeteren. 1

Literatuur Boerstra AC, Haans L, Dijken van F. Literatuuronderzoek binnenmilieu en energieverbruik in Nederlandse scholen. Rotterdam: BBA Binnenmilieu; 26. Dijken van F, Bronswijk van JEMH, Sundell J. Indoor environments and pupil s health in primary schools. Building Research & Information 23;34(5):437-46. Gids de WF, Oel van CJ, Phaff JC, Kalkman A. Het effect van ventilatie op de cognitieve prestaties van leerlingen op een basisschool. Delft: TNO Bouw en ondergrond; 27. Meijer G. Binnenmilieu; ongezonde lucht in Groninger schoollokalen. Groningen: GGD Groningen; 25. Rudnick SN, Milton DK. Risk of indoor airborne infection transmission estimated from carbon dioxide concentration. Indoor Air 23;13:237-45. VROM. Onderzoek naar de kwaliteit van het binnenmilieu in basisscholen. Onderzoeksrapportage. Artikelcode 855, 27. 11

Bijlage 1 Resultaten van de meerdaagse binnenmilieu metingen op de basisscholen in Koggenland.* Op de volgende pagina s zijn de originele meetresultaten van 11 van de 12 bezochte basisscholen van de gemeente Koggenland in grafische vorm weergegeven. In de grafieken is het verloop van CO 2 (rode lijn, linkeras), temperatuur en luchtvochtigheid (respectievelijk blauwe en groene lijn, rechteras) in de tijd (horizontale as) weergegeven. *op basisschool de Overhaal bleek het logbestand van de meetset beschadigd; de getallen waren leesbaar en deels interpreteerbaar maar konden door aantasting van de dbase structuur niet in grafiekvorm omgezet worden. 12

26 24 22 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 1-2-29 Bavoschool, Koggenland 29 7 6 5 4 3 2 1 13-2-29 CO2 in ppm RV (%) en t ( C) 1-2-29 1 1-2-29 11-2-29 11-2-29 11-2-29 1 11-2-29 12-2-29 12-2-29 12-2-29 1 12-2-29 13-2-29 13-2-29

2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 16-2-29 Bernadette, Koggenland 29 7 6 5 RV (%) en t ( C) 16-2-29 17-2-29 17-2-29 17-2-29 18-2-29 18-2-29 18-2-29 19-2-29 19-2-29 19-2-29 2-2-29 2-2-29 4 3 2 1 2-2-29 CO2 in ppm 14

2 18 16 14 12 De Ark, Koggenland 29 6 5 4 RV (%) en t ( C) 23-2-29 24-2-29 24-2-29 24-2-29 25-2-29 25-2-29 25-2-29 26-2-29 26-2-29 26-2-29 27-2-29 27-2-29 3 2 1 27-2-29 1 8 6 4 2 23-2-29 CO2 in ppm 15

16 14 12 1 8 6 4 2 2-3-29 De Caegh, Koggenland 29 7 6 5 RV (%) en t ( C) 2-3-29 3-3-29 3-3-29 3-3-29 4-3-29 4-3-29 4-3-29 5-3-29 5-3-29 5-3-29 6-3-29 6-3-29 4 3 2 1 6-3-29 CO2 in ppm 16

34 32 3 28 26 24 22 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 17-2-29 Geert Holle, Koggenland 29 6 5 4 RV (%) en t ( C) 1 17-2-29 18-2-29 18-2-29 18-2-29 1 18-2-29 19-2-29 19-2-29 19-2-29 1 19-2-29 2-2-29 2-2-29 2-2-29 3 2 1 1 2-2-29 CO2 in ppm 17

32 3 28 26 24 22 Grosthuizerschool, Koggenland 29 6 5 4 RV (%) en t ( C) 16-2-29 17-2-29 17-2-29 17-2-29 18-2-29 18-2-29 18-2-29 19-2-29 19-2-29 19-2-29 2-2-29 2-2-29 3 2 1 2-2-29 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 16-2-29 CO2 in ppm 18

26 24 22 2 18 16 14 Ieveling, Koggenland 29 7 6 5 RV (%) en t ( C) 16-2-29 17-2-29 17-2-29 17-2-29 18-2-29 18-2-29 18-2-29 19-2-29 19-2-29 19-2-29 4 3 2 1 2-2-29 12 1 8 6 4 2 16-2-29 CO2 in ppm 19

3 28 26 24 22 2 18 16 Jozefschool, Koggenland 29 6 5 4 RV (%) en t ( C) 23-2-29 24-2-29 24-2-29 24-2-29 25-2-29 25-2-29 25-2-29 26-2-29 26-2-29 26-2-29 27-2-29 27-2-29 3 2 1 27-2-29 14 12 1 8 6 4 2 23-2-29 CO2 in ppm 2

24 22 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 24-2-29 Jozef en Maria, Koggenland 29 9 8 7 6 RV (%) en t ( C) 24-2-29 1 24-2-29 25-2-29 25-2-29 25-2-29 1 25-2-29 26-2-29 26-2-29 26-2-29 5 4 3 2 1 1 26-2-29 CO2 in ppm 21

16 14 12 1 Kelderswerf, Koggenland 29 6 5 4 RV (%) en t ( C) 9-2-29 1 9-2-29 1-2-29 1-2-29 1-2-29 1 1-2-29 11-2-29 11-2-29 11-2-29 1 11-2-29 12-2-29 12-2-29 12-2-29 3 2 1 1 12-2-29 8 6 4 2 9-2-29 CO2 in ppm 22

22 2 18 16 14 12 Langereis, Koggenland 29 6 5 4 RV (%) en t ( C) 1-2-29 1 1-2-29 11-2-29 11-2-29 11-2-29 1 11-2-29 12-2-29 12-2-29 12-2-29 1 12-2-29 13-2-29 13-2-29 3 2 1 13-2-29 1 8 6 4 2 1-2-29 CO2 in ppm 23