Voorwoord. Inleiding. Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden BV /

Voorwoord Dit kleuronderzoek is uitgevoerd in opdracht van Holland Property Group in het kader van het project historische kleuren op gevels van de gemeente Leiden. De gemeente stimuleert eigenaren van beeldbepalende en historisch panden (ouder dan 50 jaar) om een kleurenonderzoek van het exterieur uit te laten voeren. Op basis van dit onderzoek wordt een kleuradvies voorgesteld. Het doel van dit onderzoek is om het historische kleurgebruik in de stad te documenteren en om zodoende op een verantwoorde wijze een gevarieerder kleurgebruik in de stad te stimuleren. Inleiding In januari en februari 2012 is door kleuradviseur dhr. N.J. Kesper kleuronderzoek uitgevoerd op de panden Aalmarkt 1, 2, 3, 4, 4a, Vrouwensteeg 12, 14, 16 en 16a te Leiden. Er is op verschillende plaatsen aan de buitenzijde stratigrafisch onderzoek gedaan naar de toegepaste kleuren in de loop der jaren. Met behulp van hetgeen dat visueel is waargenomen zijn de nog aanwezige verflagen in kaart gebracht en op basis hiervan is een nieuw advies samengesteld voor het exterieur van de panden. Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden BV. 120590 / 396861 page 1-37

Inhoudsopgave Aalmarkt 1 5 Stratigrafisch en visueel onderzoek 5 Stratigrafisch onderzoek; winkelpui penant rechts van deur 6 Stratigrafisch onderzoek; winkeldeur 6 Stratigrafisch onderzoek; pleisterwerk Vrouwensteeg 7 Stratigrafisch onderzoek; kozijn 1 e verdieping 8 Bevindingen onderzoek. 8 Kleuradvies 11 Aalmarkt 2 13 Stratigrafisch en visueel onderzoek 14 Stratigrafisch onderzoek; kozijn verdieping 14 Bevindingen onderzoek. 15 Kleuradvies 15 Aalmarkt 3 17 Stratigrafisch en visueel onderzoek 17 Stratigrafisch onderzoek; kozijn eerste verdieping 18 Stratigrafisch onderzoek; entreedeur rechts 18 Bevindingen onderzoek. 19 Kleuradvies 20 Aalmarkt 4 en 4a 21 Stratigrafisch onderzoek 22 Bevindingen onderzoek. 22 Kleuradvies 22 Vrouwensteeg 12 23 Stratigrafisch onderzoek 24 Stratigrafisch onderzoek; winkelpui 24 Bevindingen onderzoek. 24 Kleuradvies 25 Vrouwensteeg 14 27 Stratigrafisch onderzoek 27 Bevindingen onderzoek. 27 Kleuradvies 28 Vrouwensteeg 16 29 Stratigrafisch onderzoek 30 Bevindingen onderzoek. 30 Kleuradvies 30 Vrouwensteeg 16a 33 Stratigrafisch onderzoek 34 Stratigrafisch onderzoek; onderdorpels begane grond 34 Bevindingen onderzoek. 34 Kleuradvies 34 Uitgangspunten voor de uitvoering 35 BIJLAGEN 37 page 3-37

Aalmarkt 1 afbeelding 1: Aalmarkt 1 (hoekpand) Beknopte omschrijving van het betreffende pand. (bron: monumentenregister Leiden) Winkelwoonhuis (hoekpand) met gepleisterde lijstgevel uit de achttiende eeuw. Op de begane grond bevindt zich een winkelpui uit het eerste kwart van de twintigste eeuw met een ingang in het midden van de voorgevel tussen twee hoge winkelruiten. De winkelpui heeft geprofileerde midden- en hoekstijlen, gesneden consoles die de kroonlijst van de pui dragen en een geprofileerd kalf boven de winkeldeur. De kroonlijst is boven de deuropening getoogd. In de pui zijn de winkelramen en het bovenlicht voorzien van een geornamenteerde bovendorpel. Onder de winkelpui bevindt zich een hardstenen borstwering die bestaat uit een plint, een paneelveld en een waterlijst. De bovengevel is gepleisterd en van horizontale en verticale schijnvoegen voorzien. In de gevel bevinden zich T-vensters, waarbij ter hoogte van de onderdorpels dubbele horizontale schijnvoegen in het pleisterwerk zijn aan-gebracht. De tweede verdiepingsvensters doorbreken de geprofileerde en gepleisterde architraaf van de goot-lijst. In de zijgevel bevindt zich aan de linkerzijde eenzelfde winkelpui als aan de voorgevel. Ter rechterzijde van de winkelpui zijn twee kelderraamkozijnen, waarboven twee T-vensters. Tussen de winkelpui en de genoemde T-vensters bevindt zich een raamkozijn ter hoogte en ter grootte van het bovenlicht van de T-vensters. Boven de winkelpui zijn in de eveneens gepleisterde zijgevel horizontale en vertikale schijnvoegen aangebracht. Ook op de eerste verdieping van de zijgevel bevinden zich T-vensters. De zijgevel wordt afgesloten door een ge-pleisterde architraaf en fries, waarboven zich een houten kroonlijst bevindt. Alle raamkozijnen hebben langs de stijlen en de bovendorpels een profiellijst. De dakschilden zijn bedekt met oud-hollandse pannen. Stratigrafisch en visueel onderzoek Er is op verschillende plaatsen stratigrafisch onderzoek uitgevoerd namelijk op de winkelpui, het pleisterwerk (Vrouwensteeg zijde) en een kozijn op de verdieping. De kroonlijst was niet bereikbaar voor onderzoek. page 5-37

Stratigrafisch onderzoek; winkelpui penant rechts van deur laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. hout grenen - 1. ON.00.31 donkergrijs - 2. L0.20.20 groen - 3. - wit grondlaag 4. - groen zijdeglans 5. M3.33.18 groen zijdeglans afbeelding 2: Aalmarkt 1 penant rechts van deur Stratigrafisch onderzoek; winkeldeur laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. hout grenen - 1. - wit grijs - 2. ON.00.26 donkergrijs - 3. L0.20.20 groen - 4. - - grondlaag 5. C0.20.20 rood - 6. ON.00.02 zwart hoogglans page 6-37

afbeelding 3: Aalmarkt 1 winkeldeur Stratigrafisch onderzoek; pleisterwerk Vrouwensteeg laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. - rood baksteen 1. - - pleisterwerk 2. E4.15.65 donkercrème - 3. E4.20.70 donkercrème - 4. C8.30.50 rood - 5. S0.10.50 grijs blauw - 6. C8.20.30 groen - 7. - crème - 8. G4.03.88 crème - Afbeelding 4: Aalmarkt 1 pleisterwerk Vrouwensteeg page 7-37

Stratigrafisch onderzoek; kozijn 1 e verdieping laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. hout grenen - 1. - crème dikke laag 2. ON.00.26 donkergrijs - 3. L0.20.20 groen - 4. - - grondlaag 5. N0.15.10 groen - Afbeelding 5: Aalmarkt 1 kozijn 1 e verdieping Bevindingen onderzoek. Huidige kleurstelling winkelpui nr. kleur afwerking kozijnen en penanten N0.15.10 groen - bovenlicht en puibalk N0.15.10 groen - winkeldeur ON.00.02 zwart hoogglans gevel nr. kleur afwerking kroonlijst G4.03.88 crème - pleisterwerk G4.03.88 crème - ramen GN.02.88 wit - onderdorpels en kozijnen N0.15.10 groen - page 8-37

Stratigrafisch onderzoek Uit het Stratigrafisch onderzoek is gebleken dat er veel oude verflagen aanwezig zijn. Op de penanten, kozijnen en winkeldeur zijn een reeks verschillende tinten groen aangetroffen. De winkeldeur is bij de laatste twee schilderbeurten bruinrood een zwart geschilderd. Op de rocailles boven de deur en de ornamenten zijn geen andere kleuren te vinden, wel zijn recent op sommige ornamenten zwarte highlights aangebracht. Afbeelding 6 en 7: rocaille en ornamenten Uit het onderzoek blijkt dat het pleisterwerk in de loop der jaren diverse kleuren heeft gehad. Er is donkercrème, rood, blauw en groen aangetroffen. De kozijnen op de verdieping zijn meerdere keren groen geschilderd, ook is een donkergrijs aangetroffen. Deze kleuren voor kozijnen zijn merkwaardig, een crèmekleur is meer gangbaar. De ramen zijn op dit moment wit. Deze verf is zeer schraal waardoor stratigrafisch onderzoek niet mogelijk was. In de onderstaande afbeeldingen treft U een chronologisch overzicht van de kleurstellingen in de loop der jaren. Afbeelding 8: Aalmarkt 1 pleisterwerk donkercrème Afbeelding 9: Aalmarkt 1 pleisterwerk rood page 9-37

Afbeelding 10: Aalmarkt 1 pleisterwerk grijsblauw Afbeelding 11: Aalmarkt 1 pleisterwerk groen Afbeelding 12: Aalmarkt 1 pleisterwerk crème page 10-37

Kleuradvies Er is op basis van dit onderzoek een divers beeld ontstaan van de kleurstellingen in de loop der jaren. Op verschillende onderdelen van de gevel zijn consequent meerdere kleurstellingen aangetroffen. Er kan daarom een reconstructie worden gemaakt van de meest oorspronkelijke situatie. Er wordt geadviseerd om deze kleurstelling uit te voeren. In het onderstaande schema treft U de geadviseerde kleurnummers. In bijlage Aalmarkt 1 treft U een sample van de geadviseerde kleuren. Alle kleuren zijn van de Sikkens-waaier (Colour Collection 3031/ 4041) winkelpui nr. kleur afwerking penanten en puibalk N0.15.10 groen hoogglans rocaille - vergulden hoogglans winkeldeur, bovenlicht Q0.05.10 groen hoogglans en winkelramen gevel nr. kleur afwerking kroonlijst G4.03.88 crème hoogglans pleisterwerk E4.20.70 donkercrème mat ramen GN.02.88 wit hoogglans onderdorpels en kozijnen N0.15.10 groen hoogglans page 11-37

Aalmarkt 2 Afbeelding 13: Aalmarkt 2 Beknopte omschrijving van het betreffende pand. (bron: monumentenregister Leiden) Beknopte geschiedenis Het pand bevindt zich aan de Aalmarkt die gelegen is op de zuidelijke Rijnoever. Het pand wordt eind 16e eeuw vermeld en vormt dan één geheel met het hoekpand ter rechter zijde: Aalmarkt 1. De huidige voorgevel met winkelpui dateert uit het laatste kwart van de 19e eeuw. Of zich oudere bouwdelen in het huis bevinden is door aftimmeringen nu niet waarneembaar. In 1930 werd voor de vestiging van een drukkerij de toenmalige winkel verbouwd tot één grote bedrijfsruimte en samengevoegd met Aalmarkt 3. De etalageruit kreeg daarbij de huidige indeling en inwendig werd de indeling van het woonhuis op de eerste verdieping gewijzigd door verplaatsing van de trap en verwijdering van de alkoofkamer. Beschrijving Woonhuis met winkel met de voorgevel aan de Aalmarkt, deel uitmakend van een gesloten grachtenwand met ter weerszijden huizen van vergelijkbaar karakter. Het pand bestaat uit twee bouwlagen met een mansardekap gedekt met rode Hollandse pannen, op een rechthoekige grondslag waarbij de voorgevel enigszins geert ten opzichte van de lengteas van het huis. De voorgevel (NO) is een neo-renaissance lijstgevel van drie bouwlagen in rode machinale baksteen, waarbij de tweede verdieping een schermvleugel vormt voor de kap. Boven de lijst het wolfeind van het dak. De gevel is voorzien van gestucte imitatie-speklagen op de verdiepingen. Op de begane grond een winkelpui bestaande uit centraal een etalageruit met middenstijl en dubbel bovenlicht, en ter weerszijde een deurpartij met bovenlicht. De groen geschilderde houten pui staat op een hardstenen borstwering. De deurpartij bevat een niet-oorspronkelijke deur. De linkerzijde is dichtgezet met in de borstwering een vermoedelijk hergebruikte hardstenen plaat met ingehakt fijn ornament. Ter weerszijde van de deuren gecanneleerde pilasters, tussen de bovenlichten gevuld met een gepotdekselde strook. De hele pui wordt afgesloten met een lijst met daarop boven de ingangspartijen een fronton. page 13-37

Op de eerste verdieping twee hoge T-schuifvensters met hanekammen met wit gestucte imitatiesluitstenen. Op de tweede verdieping twee lagere T-schuiframen met eveneens hanenkammen met imitatiesluitstenen. De gevel wordt gedekt door een klassiek geprofileerde kroonlijst. Waardering Het pand vormt een belangrijk element in de rij grachtenpanden aan de Aalmarkt. De winkelpui is een gaaf voorbeeld van een vrij monumentale pui aan het eind van de 19e eeuw. De voorgevel is een eenvoudig maar gaaf voorbeeld van een neorenaissancegevel. Stratigrafisch en visueel onderzoek Er is stratigrafisch onderzoek uitgevoerd op een kozijn op de verdieping. De opbouw op de overige onderdelen van de gevel kwamen overeen met Aalmarkt 1 deze zullen hier dan ook niet opnieuw worden genoemd. De kroonlijst was niet bereikbaar voor onderzoek. Stratigrafisch onderzoek; kozijn verdieping laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. hout grenen - 1. vele lagen crème heel dik laag 2. L0.15.15± groen afwerklaag 3. J0.10.30 groenig - 4. - wit grondlaag 5. ON.00.31 donkergrijs - 6. - donkergrijs - 7. N0.15.10 groen hoogglans afbeelding 14: Aalmarkt 2 kozijn eerste verdieping page 14-37

Bevindingen onderzoek. Huidige kleurstelling Winkelpui. nr. kleur afwerking winkeldeur ON.00.02 zwart hoogglans kozijnen, penanten, N0.15.10 groen hoogglans bovenlicht en puibalk gevel nr. kleur afwerking lijstwerk en speklagen G4.03.88 crème hoogglans ramen GN.02.88 wit hoogglans onderdorpels en kozijnen N0.15.10 groen hoogglans Stratigrafisch onderzoek Naast het stratigrafisch onderzoek op de kozijnen van de eerste verdieping is ook gekeken naar de kleuropbouw van de winkelpui en de ramen, deze is zo goed als identiek aan Aalmarkt 1. De verf op de ramen was ook hier te schraal voor onderzoek. Net als bij Aalmarkt 1 is op het kozijn een aantal groene afwerkingen aangetroffen, de meest oorspronkelijke kleur is echter een crèmekleur, deze laag was zeer dik vermoedelijk zijn de kozijnen meerdere malen in deze kleur geschilderd. Kleuradvies In grote lijnen is de situatie identiek aan Aalmarkt 1. Alleen op de kozijnen op de verdieping is crème als meest oorspronkelijke kleur aangetroffen. Er is op basis van dit onderzoek een goed beeld naar voren gekomen van een oorspronkelijke kleurstellingen. Het advies is om de kleurstelling voor Aalmarkt 1 ook hier toe te passen met uitzondering van de kozijnen deze worden weer crème. In het onderstaande schema treft U de geadviseerde kleurnummers. In de bijlage Aalmarkt 2 treft U een sample van de geadviseerde kleuren. Alle kleuren zijn van de Sikkens-waaier (Colour Collection 3031/ 4041) winkelpui nr. kleur afwerking kozijnen, penanten en puibalk N0.15.10 groen hoogglans winkeldeur, winkelramen Q0.05.10 groen hoogglans en bovenlichten gevel nr. kleur afwerking kroonlijst en kozijnen G0.08.84 crème hoogglans speklagen G4.03.88 crème hoogglans ramen GN.02.88 wit hoogglans onderdorpels ON.00.40 donkergrijs hoogglans page 15-37

Aalmarkt 3 Afbeelding 14: Aalmarkt 3 Beknopte omschrijving van het betreffende pand. Pand met tuitgevel, 18 e eeuw, Moderne onderpui. (bron: Monumentenregister feb. 2012) Op de begane grond bevind zich een moderne onderpui bestaande uit een etalageraam met aan weerszijden een entreedeur. Boven de deuren en het raam bevinden zich bovenlichten. De pui wordt beëindigd met een vlakke houten lijst waarboven een geprofileerde rollaag. Aan weerszijden van deze lijst bevindt zich een harstenen ornament. Vermoedelijke bevind zich achter de vlakke lijst een stalen balk welke voorheen in zicht was. De klokgevel is twee ramen breed en beslaat de eerste en tweede verdieping en zolder. Op de eerste verdieping bevinden zich twee schuifvensters, boven de kozijnen bevinden zich twee gewelven. Welke een restant kunnen zijn van 17 e -eeuws metselwerk. Op de tweede verdieping bevinden zich twee T- vensters, waarboven een rollaag is aangebracht. De zolderverdieping heeft een 9-ruits schuifventer. Ter hoogte van de tweede verdiepings-, zoldervloer en nok zijn, vermoedelijk 17 e -eeuwse, schietankers zichtbaar. Stratigrafisch en visueel onderzoek Er is stratigrafisch onderzoek uitgevoerd op een kozijn op de verdieping en op de rechter winkeldeur. De opbouw op de winkelpui en de ramen van de bovengelegen verdiepingen was hetzelfde als bij Aalmarkt 1 en 2 en zullen niet opnieuw worden vermeld. page 17-37

Stratigrafisch onderzoek; kozijn eerste verdieping laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. hout grenen - 1. - crème dikke laag 2. L0.10.10 groen afwerklaag 3. ON.00.36 donkergrijs afwerklaag 4. - grijs grondlaag 5. L0.20.20 groen - 6. - donkergrijs - 7. N0.15.10 groen hoogglans afbeelding 15: Aalmarkt 3 kozijn eerste verdieping Stratigrafisch onderzoek; entreedeur rechts laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. hout grenen - 1. ON.00.21 donkergrijs een hele dikke laag 2. ON.00.35 donkergrijs afwerklaag? 3. L0.15.15± groen hoogglans 4. - grijs grondlaag 5. C8.40.20 rood hoogglans 6. - grijs grondlaag 7. L0.20.20 groen hoogglans 8. - grijs grondlaag 9. L0.20.20 groen hoogglans 10. C0.20.20 rood hoogglans 11. - wit grondlaag 12. C0.20.20 rood hoogglans 13. ON.00.02 zwart hoogglans page 18-37

afbeelding 16: Aalmarkt 3 entreedeur rechts Bevindingen onderzoek. Huidige kleurstelling onderpui. nr. kleur afwerking entreedeur ON.00.02 zwart hoogglans kozijnen, puibalk, N0.15.10 groen hoogglans bovenlicht en winkelramen gevel nr. kleur afwerking ramen GN.02.88 wit hoogglans onderdorpels en kozijnen N0.15.10 groen hoogglans ankers ON.00.02 zwart Stratigrafisch onderzoek Uit het stratigrafisch onderzoek is gebleken dat de kleuropbouw op de ramen en kozijnen op de verdiepingen en de onderpui in grote lijnen overeenkomen met de panden Aalmarkt 1 en 2. Op de entreedeur zijn daarbij veel oude verflagen aangetroffen in diverse kleuren. page 19-37

Kleuradvies Er is op basis van dit onderzoek een divers beeld ontstaan van de kleurstellingen in de loop der jaren. In combinatie met de bevindingen op de panden Aalmarkt 1 en 2 kan een reconstructie worden gemaakt van een meer oorspronkelijke situatie. Er wordt geadviseerd om de kozijnen op de verdiepingen weer in een crèmekleur te schilderen gecombineerd met groene ramen. Deze kleurstelling kan ook worden toegepast op de moderne onderpui. In het onderstaande schema treft U de geadviseerde kleurnummers. In de bijlage Aalmarkt 3 treft U een sample van de geadviseerde kleuren. Alle kleuren zijn van de Sikkens-waaier (Colour Collection 3031/ 4041) onderpui nr. kleur afwerking kozijnen G0.08.84 crème hoogglans puibalk ON.00.02 zwart hoogglans bovenlicht, winkelramen Q0.05.10 groen hoogglans en winkeldeur gevel nr. kleur afwerking kozijnen G0.08.84 crème hoogglans ramen Q0.05.10 groen hoogglans onderdorpels ON.00.40 donkergrijs hoogglans ankers ON.00.02 zwart hoogglans page 20-37

Aalmarkt 4 en 4a afbeelding 17: Aalmarkt 4 afbeelding 18: Aalmarkt 4a. beknopte omschrijving van de panden (bron P.C. Meijers - Bouwhistorie & Restauratie. Aug. 2009) Het pand bestaat uit een dubbel woonhuis van twee afzonderlijke bouwdelen met één winkel op de begane grondverdieping. De beide bouwdelen hebben afzonderlijke voorgevels en afmetingen en zijn samengevoegd door de gemeenschappelijke winkelpui. De winkelpui bestaat uit twee houten etalagekozijnen op een gepleisterde plint, de winkelingang in het midden met een ondiep portiek en aan de rechterzijde een diagonaal lopend portiek voor een poort. Dit is originele opzet van de winkelpui daterend uit 1957. De pui heeft een constructie met vrije overspanning gezien de afmetingen van de houten hoeken van de etalagekozijnen die zijn voorzien van zijlichten ter plaatse van de portieken. Over de gehele gevelbreedte is een reclamepaneel aangebracht ter hoogte van het uitkragende bovenlicht dat hierachter nog aanwezig is. De panelen zijn op het houten kozijn bevestigd waarvan de geprofileerde hoekstijlen nog zichtbaar zijn. De winkeltoegang bestaat uit een houten kozijn op natuursteen neuten en een enkele eenvoudige glasdeur. Het plafond van het portiek is dichtgezet. De omlijsting van de pui is gepleisterd en aan de bovenzijde voorzien van een eenvoudige houten waterslaglijst. De omlijsting van de winkelpui is in twee kleuren geschilderd. Het linker bouwdeel heeft drie bouwlagen en een kapverdieping. De voorgevel bestaat uit een lijstgevel en is twee vensterassen breed. Het hoofdgestel is klassiek uitgevoerd met kroonlijst, fries en waterlijst. De gevel is opgetrokken met schoon metselwerk in onregelmatig kruisverband met halfsteens rollagen boven de vensters. De vensters op de tweede verdieping zijn uitgevoerd als stolpraamkozijn, de vensters op de eerste verdieping bestaan uit houten schuifraamkozijnen. De ramen hebben geen roeden verdelingen. Het rechter bouwdeel is smaller en hoger dan het linker deel maar heeft dezelfde opbouw; drie bouwlagen met een kapverdieping. De voorgevel is twee vensterassen breed en uitgevoerd als lijstgevel. Het hoofdgestel heeft dezelfde klassieke opbouw als het linker deel maar is uitgevoerd met page 21-37

een hogere frieslijst. De gevel is opgetrokken in schoon metselwerk met bruine vormbakstenen en fijn voegwerk. Boven de vensters zijn anderhalfsteens strekken in het metselwerk opgenomen. De houten schuifraamkozijnen hebben geen verdere roeden verdeling. Op de begane grond bevindt zich aan de rechterzijde een smalle poort die onder de verdiepingen doorloopt tot het achterterrein. Stratigrafisch onderzoek Er heeft geen stratigrafisch onderzoek plaatsgevonden Bevindingen onderzoek. Huidige kleurstelling winkelpui. nr. kleur afwerking basement ON.00.02 zwart - kozijnen, penanten, puibalk, GN.02.88 wit - winkeldeur en ramen gevel nr. kleur afwerking kroonlijst, kozijnen, - lichtcrème - ramen en onderdorpels Stratigrafisch onderzoek Uit onderzoek is gebleken dat er geen interessante oude verflagen aanwezig of bereikbaar zijn. De verf op de ramen van de verdiepingen was te schraal en op de kozijnen zijn alleen witte/ crèmekleurige afwerkingen aanwezig. Omdat het hier vermoedelijk om loodwit gaat zijn geen kleurnummers opgenomen. Loodwit heeft de neiging om erg te vergelen als deze niet in contact komt met zonlicht, het opnemen van kleurnummers kan daarom tot een sterk vertekend kleurbeeld leiden. Onder de betimmering van het bovenlicht van de winkelpui kunnen nog interessante kleuren te voorschijn komen, deze kunnen op verzoek in een later stadium alsnog worden opgenomen. Kleuradvies Aangezien er op basis van dit onderzoek geen historisch kleurbeeld naar voren is gekomen wordt geadviseerd om de huidige kleurstelling in grote lijnen te handhaven. Deze kleurstelling is historich gezien verantwoord. Ten opzichte van de bestaande situatie wordt geadviseerd om de deur in een groene kleur te schilderen en om de onderdorpels van de kozijnen grijs te maken. In het onderstaande schema treft U de geadviseerde kleurnummers. In de bijlage Aalmarkt 4-4a treft U een sample van de geadviseerde kleuren. Alle kleuren zijn van de Sikkens-waaier (Colour Collection 3031/ 4041). winkelpui. nr. kleur afwerking deurkozijnen G0.08.84 crème hoogglans puibalk ON.00.02 zwart hoogglans deur en winkelramen Q0.05.10 groen hoogglans basement ON.00.40 donkergrijs hoogglans gevel nr. kleur afwerking kroonlijst en kozijnen G0.08.84 crème hoogglans ramen Q0.05.10 groen hoogglans onderdorpels ON.00.40 donkergrijs hoogglans page 22-37

Vrouwensteeg 12 afbeelding 19: gevel Vrouwensteeg 12 afbeelding 20: winkelpui Vrouwensteeg 12 Beknopte omschrijving van het betreffende pand. (bron: monumentenregister Leiden) Beknopte geschiedenis De vrouwensteeg is onderdeel van de stedelijke ontwikkeling van Leiden. Voor de bebouwing van de uiterwaarden langs de Rijn was er ter hoogte van de Vrouwensteeg een veer. In 1342 werd dit vervangen door een brug, de zogenaamde Kippebrug. De eerste bebouwing van het gebied tussen Breestraat en Rijn is in de loop van de 14e eeuw tot stand gekomen. Het huidige pand aan de Vrouwenkerksteeg 12 is gebouwd in het laatste kwart van de 19e eeuw. Over voorgangers is weinig bekend maar de steeg was in ieder geval vanaf de 15e eeuw aan beide zijden bebouwd. Door inwendige verbouwingen en betimmeringen is nu niet te constateren in hoeverre in de zijmuren en balkconstructie elementen van oudere bebouwing zijn behouden. De gevel is recent nieuw toegevoegd. Beschrijving Smal woonhuis met winkel op rechthoekige grondslag met drie bouwlagen onder mansardekap gedekt met verbeterde Hollandse pannen. De kap staat met de nok haaks op de straat. De gevel maakt deel uit van de gesloten gevelwand aan de zuidoostzijde van de steeg. Neorenaissance lijstgevel van drie bouwlagen met winkelpui op de begane grond. De houten winkelpui staat op een hardstenen basement. Links en rechts in de pui hoge smalle pilasters met daarop gesneden consoles onder de kroonlijst. In de pui links een groot etalageraam met nietoorspronkelijke roedenverdeling en bovenlicht met eenvoudig geometrisch gekleurd glas-in-lood (ca. 1920-1930). Rechts een deurpartij met bovenlicht en niet oorspronkelijke deur. Op de eerste verdieping twee hoge H-schuifvensters met getoogde bovendorpel en hanekam met twee gestuukte imitatie aanzetstenen en een kunststenen sluitsteen met reliëf. In de tweede verdieping twee H-schuifvensters. De vensters lopen door tot in het wit gestucte fries van het hoofdgestel van de gevelbekroning zodat de architraaf wordt onderbroken door de vensters.ouwen. Op de bovenste verdieping is de gevel wit gestuct en voorzien van niet-oorspronkelijke vensters. In het interieur bevinden zich twee eenvoudige houten schoorsteenmantels uit de bouwtijd. page 23-37

Waardering De achtergevel gaat grotendeels schuil achter latere aanbouwen. Het pand Vrouwensteeg 12 is van waarde vanwege de eenvoudige, doch redelijk gave gevel en is een fraai voorbeeld van een winkel annex woonhuis uit het laatste kwart van de 19e eeuw. Stratigrafisch onderzoek Alleen de begane grond was bereikbaar voor stratigrafisch onderzoek. Hierbij is de deur buiten beschouwing gelaten, het betreft een niet oorspronkelijk moderne deur. De boven gelegen verdiepingen zijn bewoond en op het moment van onderzoek waren er geen bewoners die toegang konden verschaffen tot de betreffende verdiepingen. Stratigrafisch onderzoek; winkelpui laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. hout grenen 1. ON.00.40 bruinrood afwerklaag 2. GN.02.88 wit hoogglans Bevindingen onderzoek. Huidige kleurstelling winkelpui. nr. kleur afwerking penant onderdorpels GN.02.88 wit hoogglans en kozijnen gevel nr. kleur afwerking ramen - donkergroen - sluitsteen, dorpel, kozijnen - crème - en kroonlijst Stratigrafisch onderzoek Er is op diverse plaatsen bij de winkelpui gekeken naar de verfopbouw, steeds kwam dezelfde laagopbouw naar voren; over een bruinrode laag is de huidige witte laag aangebracht. Archiefonderzoek Uit archiefonderzoek (monumentenregister Leiden) blijkt dat de winkelpui in het verleden geheel gelakt is geweest. Op een oudere foto (afbeelding 22) is niet duidelijk zichtbaar of de pui daar zeer schraal in de verf staat of dat deze destijds ook blank was gelakt. page 24-37

afbeelding 21: winkelpui Vrouwensteeg 12 afbeelding 22: winkelpui Vrouwensteeg 12 Kleuradvies Op basis van dit onderzoek is geen eenduidig historisch kleurbeeld naar voren gekomen. Er wordt geadviseerd om de winkelpui paars te schilderen. Deze kleurstelling is historisch gezien verantwoord. (zie bijvoorbeeld Utrechtsestraat 55 te Amsterdam). De huidige combinatie van crèmekleurige kozijnen met groene ramen op de hogere verdiepingen is passend. In het onderstaande schema treft U de geadviseerde kleurnummers. In de bijlage Vrouwensteeg 12 treft U een sample van de geadviseerde kleuren. Alle kleuren zijn van de Sikkens-waaier (Colour Collection 3031/ 4041) winkelpui nr. (Sikkens) kleur afwerking basement en consoles ON.00.40 donkergrijs hoogglans winkelpui B1.16.12 donkerpaars hoogglans gevel nr. (Sikkens) kleur afwerking kroonlijst G0.08.84 crème hoogglans kozijnen G0.05.85 crème hoogglans ramen L0.10.10 groen hoogglans sluitstenen G0.05.85 crème hoogglans onderdorpel ON.00.40 donkergrijs hoogglans page 25-37

Vrouwensteeg 14 afbeelding 23: begane grond Vrouwensteeg 14 afbeelding 24: verdiepingen Vrouwensteeg 14 beknopte omschrijving van het betreffende pand. Pand met rechte lijstgevel. Op de begane grond bevindt zich een groot etalageraam waarboven een vlakke lijst en recente entreedeur met dichtgezet bovenlicht. Boven de entreedeur is een hanenkam met aanzetstenen en sluitsteen aanwezig. Op de verdieping bevinden zich twee ramen met bovenlicht. Boven de raamkozijnen is een hanenkam met aanzetstenen en sluitsteen aanwezig. De gevel wordt beëindigd met een gestileerde kroonlijst waarbij de tenia in het metselwerk is opgenomen. Boven de kroonlijst bevind zich een dwarskap waar recent een breed dakkapel op is aangebracht. Stratigrafisch onderzoek De bovengelegen verdieping en zolder waren niet bereikbaar voor onderzoek. Duidelijk is zichtbaar dat de ramen op de verdiepen en het dakkapel recent zijn. Hier zullen dus geen historische verflagen gevonden worden. Op de kozijnen van de begane grond zijn geen oude verflagen aangetroffen. Bevindingen onderzoek. Huidige kleurstelling gevel nr. kleur afwerking kozijnen, voordeur GN.02.88 wit hoogglans overige - wit - sluitstenen pui - zandsteen onbehandeld page 27-37

Stratigrafisch onderzoek Niet van toepassing Kleuradvies Uit het stratigrafisch en visueel onderzoek zijn geen oude kleuren naar voren gekomen. De huidige weegave lijkt ook niet gebaseerd te zijn op een historisch kleurbeeld. De ramen op de verdieping en het dakkapel zijn daarbij recent. Het advies is om hier de kozijnen in een crèmekleur te schilderen (inclusief de lijst boven het etalageraam). Met een contrasterende kleur voor de ramen. Een rode kleur lijkt hier goed passend te zijn. In het onderstaande schema treft U de geadviseerde kleurnummers. In de bijlage Vrouwensteeg 14 treft U een sample van de geadviseerde kleuren. Alle kleuren zijn van de Sikkens-waaier (Colour Collection 3031/ 4041) Onderpui en gevel nr. (Sikkens) kleur afwerking kroonlijst en kozijnen F2.10.80 crème hoogglans voordeur, ramen en bovenlicht B6.45.15 rood hoogglans onderdorpels ON.00.40 donkergrijs hoogglans sluitstenen - zandsteen onbehandeld page 28-37

Vrouwensteeg 16 afbeelding 25: verdieping Vrouwensteeg 16 afbeelding 26: winkelpui Vrouwensteeg 16 Beknopte omschrijving van het betreffende pand. Pand bestaande uit twee bouwlagen en een dwars geplaatste kap. De gevel dateert hoogstwaarschijnlijk uit de 18 e /eeuw. Op de begane grond bevind zich een recente winkelpui in 18 e - eeuwse stijl voorzien van twee schuifvensters (drie ramen breed, het onder en bovenlicht twee ramen hoog). In het midden bevindt zich de entreedeur met bovenlicht voorzien van ovaal raam. De winkelpui wordt beëindigd met een kroonlijst. Op de verdieping bevinden zich twee empire schuiframen. Om de kozijnen zijn nog betimmeringen aanwezig t.b.v. zonwering. De gevel wordt beëindigd met een kroonlijst. Hiervan is het fries recent vervangen en er is geen tenia meer aanwezig. De zolder bestaat uit een dwars geplaatste kap voorzien van een smal dakkapel. page 29-37

Stratigrafisch onderzoek De bovengelegen waren niet bereikbaar voor onderzoek. Op de recente winkelpui zijn niet voldoende lagen aanwezig voor stratigrafisch onderzoek. Bevindingen onderzoek. Huidige kleurstelling winkelpui nr. kleur afwerking kozijnen en penanten G0.08.84 crème hoogglans voordeur en onderdorpels U4.15.10 donkerblauw hoogglans ramen en bovenlicht GN.02.88 wit hoogglans gevel nr. kleur afwerking kroonlijst en kozijnen G0.08.84 crème hoogglans ramen GN.02.88 wit hoogglans onderdorpel - donkergrijs hoogglans Stratigrafisch onderzoek Uit onderzoek is gebleken dat er geen oude verflagen aanwezig zijn. Op het bovenlicht van de onderpui is een grijze grondlaag aangetroffen, vervolgens een witte afwerking en de huidige kleur. De kwaliteit van het schilderwerk op de winkelpui is slecht. Het lijkt erop dat de verf te dik is opgebracht waardoor de verf niet gelijkmatig is gedroogd. Kleuradvies Aangezien er op basis van dit onderzoek geen historisch kleurbeeld naar voren is gekomen wordt geadviseerd om de huidige kleurstelling in grote lijnen te handhaven. Deze kleurstelling is historisch gezien verantwoord. Ten opzichte van de bestaande situatie wordt geadviseerd om de deur in een groene kleur te schilderen en om de onderdorpels van de kozijnen grijs te maken. Om iets meer contrast in de onderpui te krijgen worden de penanten en kroonlijst, met uitzondering van het fries in een iets vettere crèmekleur geschilderd. Het fries wordt wit overeenkomstig met de ramen (zie afbeelding 27). afbeelding 27: winkelpui Vrouwensteeg 16 page 30-37

Hoewel het afkrabben van verf niet gewenst is lijkt het erop dat in dit geval een uitzondering kan worden gemaakt. Het betreft geen historische pui en de kwaliteit van de huidige afwerking is slecht. In het onderstaande schema treft U de geadviseerde kleurnummers. In de bijlage treft U een sample van de geadviseerde kleuren. Alle kleuren zijn van de Sikkens-waaier (Colour Collection 3031/ 4041) winkelpui nr. kleur afwerking penanten en puibalk F6.15.75 crème hoogglans kozijnen G0.08.84 crème hoogglans voordeur Q0.05.10 donkergroen hoogglans onderdorpels ON.00.40 donkergrijs hoogglans winkelramen, bovenlicht GN.02.88 wit hoogglans en fries gevel nr. kleur afwerking kroonlijst en kozijnen G0.08.84 crème hoogglans ramen GN.02.88 wit hoogglans onderdorpels ON.00.40 donkergrijs hoogglans page 31-37

Vrouwensteeg 16a afbeelding 28: winkelpui Vrouwensteeg 16 afbeelding 29: winkelpui Vrouwensteeg 16 Beknopte omschrijving van het betreffende pand. Pand met tuitgevel met aanzetsteen waarin jaartal 1746. Bovenvenster oorspronkelijk. (bron monumentenregister feb. 2012) Het betreft een pand met een gemetselde klokgevel met natuursteen aanzetstenen en als beëindiging een natuurstenen deksteen. Op de begane grond bevinden zich twee raamkozijnen en de entreedeur. In de raamkozijnen bevinden zich schuifvensters, het onderlicht is drie ruiten breed en drie hoog. Het bovenlicht is twee ruiten hoog. De begane grond verdieping wordt beëindigd met een cordonlijst. Op de verdieping zijn twee schuifvensters aanwezig met dezelfde raamindeling als de begane grond. boven de kozijnen zijn de restanten zichtbaar van betimmeringen t.b.v. zonwering, Op de zolderverdieping is een schuifvenster aanwezig ook dit venster is drie-raams breed, het boven en onderlicht zijn twee ramen hoog. Op deze verdieping zijn twee schietankers aangebracht t.p.v. de bouwmuren, ter hoogte van de nok is een derde anker aangebracht. page 33-37

Stratigrafisch onderzoek Er is stratigrafisch onderzoek uitgevoerd op de begane grond, de bovengelegen verdiepingen waren niet bereikbaar voor onderzoek. De entreedeur is recent. Alleen op de onderdorpels van de ramen zijn interessante kleuren aangetroffen. Stratigrafisch onderzoek; onderdorpels begane grond laag nr. (Sikkens) kleur afwerking 0. hout grenen - 1. ON.00.40 donkergrijs afwerklaag 2. G0.08.84 crème hoogglans 3. U4.15.10 donkerblauw afwerklaag Bevindingen onderzoek. Huidige kleurstelling begane grond nr. kleur afwerking kozijnen en cordonlijst G0.05.85 crème hoogglans voordeur en bovenlicht Q0.05.10 donkergroen hoogglans ramen GN.02.88 wit hoogglans gevel nr. kleur afwerking kozijnen - crème hoogglans smeedijzeren ankers - zwart hoogglans ramen - wit hoogglans Stratigrafisch onderzoek Uit het Stratigrafisch onderzoek is gebleken dat er geen tot weinig oude verflagen aanwezig zijn. Alleen op de onderdorpel is een interessante opbouw aangetroffen. Onder de huidige donkerblauwe afwerking is een crèmekleur aangetroffen. Daaronder bevindt zich een mooie steen grijze kleur. Op de kozijnen zijn meerdere lagen crème aangetroffen. Omdat het hierbij vermoedelijk om loodwit gaat zijn de kleuren hiervan niet opgenomen. Kleuradvies Aangezien er op basis van dit onderzoek geen historisch kleurbeeld naar voren is gekomen wordt geadviseerd om de huidige kleurstelling in grote lijnen te handhaven. Deze kleurstelling is historisch gezien verantwoord en veel voorkomend in Leiden. Ten opzichte van de bestaande situatie wordt geadviseerd om de onderdorpels op de begane grond weer steen grijs te schilderen. In het onderstaande schema treft U de geadviseerde kleurnummers. In de bijlage treft U een sample van de geadviseerde kleuren. Alle kleuren zijn van de Sikkens-waaier (Colour Collection 3031/ 4041) Begane grond nr. kleur afwerking kozijnen en cordonlijst G0.05.85 crème hoogglans voordeur en bovenlicht Q0.05.10 donkergroen hoogglans ramen GN.02.88 wit hoogglans onderdorpels ON.00.40 donkergrijs hoogglans gevel nr. kleur afwerking kozijnen G0.05.85 crème hoogglans ramen GN.02.88 wit hoogglans ankers en jaartal 1746 ON.00.02 zwart hoogglans page 34-37

Uitgangspunten voor de uitvoering Om een historisch verantwoorde oppervlaktestructuur te verkrijgen wordt geadviseerd om de nieuw aan te brengen verflagen op te zetten met de kwast. Als de schilder een voorkeur heeft voor het opbrengen van de verf met een roller dan moet de aangebrachte verf alsnog worden nagestreken met de kwast. In de oude verflagen ligt de historie van de voormalige kleurstellingen verborgen. De voorkeur gaat dan ook uit naar het behouden van de oude verflagen. Het afkrabben van de bestaande verflagen moet worden vermeden. page 35-37

BIJLAGEN Aalmarkt 1 1 Aalmarkt 2 2 Aalmarkt 3 3 Aalmarkt 4 en 4a 4 Vrouwensteeg 12 5 Vrouwensteeg 14 6 Vrouwensteeg 16 7 Vrouwensteeg 16a 8 page 37-37