Criminologisch Forum VVC UGent, 8 februari 2013 Alternatieven voor de voorlopige hechtenis Zinvol, overbodig, zelfs onwenselijk? Eric Maes Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie
Voorlopige hechtenis: wettelijk kader Toelaatbaarheidsvoorwaarden voor voorlopige hechtenis (art. 16 Voorlopige Hechteniswet 20 juli1990) Ernstige aanwijzingen van schuld Absoute noodzakelijkheid voor de openbare veiligheid Misdrijf strafbaar met gevangenisstraf van één jaar of meer Ingeval van maximumstraf van 15 jaar of minder (bijkomende gronden): Recidivegevaar Onttrekkingsgevaar Verduisteringsgevaar Collusiegevaar Alternatieven (cf. vrijheid/invrijheidstelling onder voorwaarden (sedert 1990) borgsom): dezelfde criteria als voor aanhoudingsmandaat Duur aanhoudingsmandaat/alternatieven Aanhoudingsmandaat (voorlopige hechtenis): geldig voor 5 dagen, vervolgens voor een maand (verlengbaar), in sommige gevallen 3 maanden --- geen absolute maximumduur voor VH Vrijheid onder voorwaarden (VOV): max. 3 maanden, verlengbaar P 2
Voorlopige hechtenis: procedure Arrestatie politie (openbaar ministerie) 24 uren ( 48 uren) (horen + beslissing) Onderzoeksrechter aanhoudingsmandaat vrijheid onder voorwaarden borgsom vrijlating zonder voorwaarden controle binnen 5 dagen navolgende controles: maandelijks of driemaandelijks Raadkamer BEROEP Kamer van Inbeschuldigingstelling Hof van Cassatie BEROEP (vorm) P 3
Voorlopige hechtenis en alternatieven in de praktijk: enkele vragen en (poging tot) antwoord Evolutie van de gevangenisbevolking sedert eind WO II en vanuit Europees perspectief? Toepassing van voorlopige hechtenis gedurende de laatste decennia en de Belgische situatie vanuit Europees perspectief? Effecten van alternatieven voor de voorlopige hechtenis op het aantal opsluitingen en de gevangenisbevolking? Indien geen of weinig impact op het gebruik van de voorlopige hechtenis, waarom is dat dan zo? Last but not least : het gebruik van de voorlopige hechtenis als een eerder punitieve maatregel? En wat in verband met het punitieve karakter van de alternatieven en het vermoeden van onschuld? Toezicht en controle op alternatieven en reactie bij niet-naleving van opgelegde voorwaarden? P 4
Evolutie van de gevangenisbevolking sedert eind WO II? Evolutie van de gevangenisbevolking in België: Algemeen Tussen 1951 2011: van 4.300 in 1951 tot bijna 11.000 in 2011 (gemiddelde dagpopulatie) P 5
Belgische gevangenisbevolking in Europees perspectief België: Prison population rate, per 100.000 inwoners op 1 september 2010: 105.0 (unadjusted figure) or 93.5 (adjusted figure) P 6
Toepassing van de voorlopige hechtenis gedurende de laatste decennia? Evolutie van de gevangenisbevolking in België: Beklaagden (en gelijkgestelden) Tussen 1980-2010: x 2,5 (van ± 1.500 tot bijna 3.700) P 7
Voorlopige hechtenis in België vanuit Europees perspectief Beklaagden (en gelijkgestelden) België in Europees perspectief: rate of prisoners not serving a final sentence (excl. other ) 30,4 (per 100.000 inwoners) P 8
Effecten van alternatieven voor VH op het aantal opsluitingen/gevangenisbevolking? Geen daling van het aantal opsluitingen (OPSL instroom in gevangenis) Ondanks gebruik van alternatieven (VOV): net-widening effect?? (aantal VOV s die niet in de plaats komen van VH) toenemend aantal opsluitingen (aanhoudingsmandaat) EN alternatieven voor voorlopige hechtenis (VOV) P 9
Effecten van alternatieven voor VH op het aantal opsluitingen/gevangenisbevolking? Evolutie van de gevangenisbevolking in België: Beklaagden: Populatie in relatie tot Flow (opsluitingen) Stabilisering van VH-populatie (2003-2008) effect van alternatieven op de duur van VH [ VH-opsluitingen maar stabiele populatie = duur VH (mogelijk toe te schrijven aan gebruik van alternatieven)] P 10
Waarom hebben de alternatieven geen wezenlijke impact op het gebruik van VH? Officieel geregistreerde criminaliteit:??? criminaliteit OF andere redenen??? Geregistreerde criminaliteit - algemeen (N=1.081.477 in 2011) algemene criminaliteitsgraad (98,8 per 1,000 inwoners) Evolutie 2000-2011 Absoluut aantal geregistreerde misdrijven: + 8,8% (criminaliteitsgraad: +1,7%) Enkele opmerkingen: Voor een belangrijk deel toe te schrijven aan een toename van minder ernstige misdrijven (inbreuken op lokale politiereglementen) Aangepast cijfer: N=1.029.386 in 2011 (= toename met 3,7%) Variaties naargelang specifieke types van misdrijven: Toename: bijv. geweld tegen eigendom (+ 17,3%), misdrijven tegen de fysieke integriteit (+ 37,4%), inbreuken op de vreemdelingenwetgeving en inbreuken op het bevolkingsregister (meer dan verdubbeld), inbreuken op de wetgeving inzake wapens en springstoffen (+ 84%), inbreuken met betrekking tot dronkenschap en alcohol (+ 94.5%) Daling: bedrog (- 44,1%), diefstal en afpersing (- 8,8%), drugs (- 5,1%) P 11
Waarom hebben de alternatieven geen wezenlijke impact op het gebruik van VH? Andere redenen:??? criminaliteit OF andere redenen??? Dader- en misdrijfgerelateerde factoren die het besluitvormingsproces beïnvloeden Veranderend profiel van verdachten? (mentale stoornissen?, verpaupering?, vreemdelingen zonder recht op verblijf?) Maar ook (cf. rondetafelgesprekken): Druk vanuit de media/ publieke opinie (cf. risk society + verwachtingen vanuit extreem-rechtse politieke hoek) Druk vanuit politie/parket (cf. perceptie van kwaliteit van hun werk VH-graad frustratie in geval van onmiddellijke invrijheidstelling na arrestatie) (Grotere) punitieve attitude? ( uitvoering van gevangenisstraffen) P 12
Waarom hebben de alternatieven geen wezenlijke impact op het gebruik van VH? Veranderend profiel verdachten? gedetineerden met vreemde nationaliteit Aanhoudingsmandaten (jaar 2008: N=11.129) (N beklaagden = 10.472) 46% vreemde nationaliteit (N=4.785) (zie ook: De Ridder & Beyens, 2012) VOV: 3,9% (Brugge) 16,7% (Charleroi) verdachten met vreemde nationaliteit Geschat aandeel illegale vreemdelingen: ten minste 16% van de totale populatie niet-belgische gedetineerde beklaagden Verblijfsstatuut niet geregistreerd of als onbekend geregistreerd: N=3,086 Geregistreerd als niet verblijfsgerechtigd (te verwijderen van het grondgebied): N=778 Geregistreerd als verblijfsgerechtigd : N=1.921 Onderzoeksbevindingen: Grotere kans om onder aanhoudingsmandaat geplaatst te worden minder geschikt bevonden voor toepassing van alternatieven Illegaal verblijf beschouwd als risico op recidive/onttrekking aan het gerecht Soms opgesloten voor mineure feiten (bijv. winkeldiefstal) Voor langere tijd in voorlopige hechtenis European Supervision Order? P 13
Waarom hebben de alternatieven geen wezenlijke impact op het gebruik van VH? Veranderend profiel verdachten? gedetineerden met vreemde nationaliteit Van deze illegalen zijn er een aantal die geen woonplaats hebben, uiteraard niet, maar die wel zeggen ( ) hij kan bij zijn broer verblijven, hij kan bij zijn zus verblijven, die doen dat ook, want veel van die illegalen komen ook familiaal binnen, en zijn dus wel illegaal maar hebben wel een woonplaats, daarom geen vaste. Nu kunnen wij daar voor het moment geen rekening mee houden, want ik vind dat ik niet iemand voorwaarden kan opleggen die in strijd zijn met de wet ( ). (De Man, Mine, Van Brakel & Maes 2009: 116) Eerste vaststelling is natuurlijk dat onze gevangenissen vooral bevolkt zijn met mensen die hoegenaamd niet in aanmerking komen voor VOV, noch probatiemaatregelen omwille van het feit dat ze gewoonweg hier niet mogen zijn. ( ) Daar zit volgens mij een hele grote knoop. Als we kunnen overgaan naar een intelligenter vreemdelingenbeleid, een performant en consequent vreemdelingenbeleid, gaat dat zeker een weerslag hebben op de gevangenis. (De Man, Mine, Van Brakel & Maes 2009: 116) Zie ook: Burssens (2011: 60, 66-67) P 14
Waarom hebben de alternatieven geen wezenlijke impact op het gebruik van VH? Andere redenen:??? criminaliteit OF andere redenen??? Dader- en misdrijfgerelateerde factoren die het besluitvormingsproces beïnvloeden Veranderend profiel van verdachten? (mentale stoornissen?, verpaupering?, vreemdelingen zonder recht op verblijf?) Maar ook (cf. rondetafelgesprekken): Druk vanuit de media// publieke opinie (cf. risk society + verwachtingen vanuit extreem-rechtse politieke hoek) Druk vanuit politie/parket (cf. perceptie van kwaliteit van hun werk VH-graad frustratie in geval van onmiddellijke invrijheidstelling na arrestatie) (Grotere) punitieve attitude? ( uitvoering van gevangenisstraffen) P 15
Waarom hebben de alternatieven geen wezenlijke impact op het gebruik van VH? Druk vanuit de media/ publieke opinie Algemeen Une pression mentionnée à quelques reprises est celle, également anticipée, de «l opinion publique». Plus diffuse et indirecte, elle se concrétiserait parfois sous la forme de critiques directes en lien avec le traitement d un dossier spécifique, en particulier au travers des medias. (Tange 2011: 82) Specifiek voorbeeld, case van moord/doodslag, die magistraten ervan weerhoudt invrijheidstelling (met of zonder voorwaarden) te overwegen ( ), le participant E accepterait d envisager la surveillance électronique en cas d assassinat ou meurtre seulement après une période de détention préalable. Il estime qu il faut garder à l esprit le rappel social et le message lancé à la population par la libération d un individu. (De Man, Mine, Van Brakel & Maes, 2009: 139) Zie ook: Burssens (2011: 60, 65) P 16
Waarom hebben de alternatieven geen wezenlijke impact op het gebruik van VH? Druk vanuit politie/parket Les policiers tendraient par exemple à préférer la mise à l instruction et le mandat d arrêt à la simple citation directe et à la libération, notamment en raison d un problème managérial (d évaluation du bon travail policier : «bon point» pour le service) ou encore de «solitude» ressentie par le policier dans ce qu il perçoit comme la lutte contre la criminalité (qui voit dans le mandat d arrêt une validation par l autorité judiciaire de son travail, un «bon point» qui lui est décerné). (Tange 2011: 81) Zie ook: Burssens (2011: 60-61) P 17
Waarom hebben de alternatieven geen wezenlijke impact op het gebruik van VH? Gebruik van de voorlopige hechtenis als: instrument om dominante normen/waarden duidelijk te stellen en als sharp shock incarceration, en als een punitieve maatregel vóór vonnis, in reactie op niet- of gedeeltelijke uitvoering van gevangenisstraffen (cf. niet-uitvoering, voorlopige invrijheidstelling, toepassing van ET) P 18
Last but not least : gebruik van VH als een eerder punitieve maatregel? Intimiderend of schokeffect van de voorlopige hechtenis (bijv. ten aanzien van jongvolwassen first-offenders): ( ) ils vont encore nous marcher sur nos pieds, comme ils le font tout le temps. Les gens que nous rencontrons, sauf exception, n ont pas le même rapport à la norme que nous ( ) tant qu ils n ont pas senti la sanction il n y en a pas eu ( ) Il ne faut pas que la détention préventive soit une sanction mais soit une constatation qu on s en occupe et qu ils ne peuvent plus, éventuellement puisqu ils sont innocents, recommencer ( ). (De Man, Mine, Van Brakel & Maes, 2009: 146) P 19
Last but not least : gebruik van VH als een eerder punitieve maatregel? Ongenoegen over de uitvoering van gevangenisstraffen gebruik van de voorlopige hechtenis als soort vóór-bestraffing ( ) 40% des détentions préventives sont un effet de réaction à la non application [ou application réduite] des peines de moins de trois ans : «parce que les condamnations ne sont pas exécutées, tout bêtement, c est une question de balance». (De Man, Mine, Van Brakel & Maes, 2009: 164) ( ) certains condamnés à de courtes peines ne voient pas arriver l exécution de cette mesure ( ), ils finissent par penser à l impunité. (De Man, Mine, Van Brakel & Maes, 2009: 138) ( ) le poids de la répression sous la forme de la détention pèse actuellement uniquement sur les épaules du juge d instruction. ( ) le juge d instruction est devenu «l ennemi» (celui qui enferme), tandis que le juge correctionnel est devenu «le sauveur» (celui qui libère). ( ) quand on arrive devant le tribunal, c est qu on est libéré. (Tange 2011: 82) Zie ook: Burssens (2011: 60), Beyens, Françoise & Scheirs (2010) P 20
Wat met het punitief karakter van alternatieven en het vermoeden van onschuld? Voorlopige Hechteniswet 1990: geen limitatieve lijst van mogelijke voorwaarden discretionaire beoordeling van onderzoeksrechters en -gerechten In de praktijk: bepaalde voorwaarden met een meer of minder punitief (bijv. huisarrest ) of therapeutisch karakter ( probatievoorwaarden) (cf. begeleidingsmandaten DG Justitiehuizen 2008: Jonckheere & Maes 2010) Punitief/therapeutisch karakter presumption of guilt (cf. Hucklesby 2012) VH?: VH gevangenisstraf (vrijheidsberoving) VOV: mogelijks gunstige effecten bij uiteindelijke straftoemeting (vermijden van gevangenis?) Type voorwaarden N begeleidingsmandaten % Andere 2.581 76.2 Politionele voorwaarden 2.336 69.0 Werk, opleiding, dagbesteding 1.870 55.2 Woonst 1.401 41.4 Slachtoffergerichte voorwaarden 578 17.1 Drugsbegeleiding 560 16.5 Psychologische behandeling 521 15.4 Algemene sociale hulpverlening 426 12.6 Psychiatrische behandeling 331 9.8 Alcoholbegeleiding 317 9.4 Seksuele behandeling 71 2.1 Sociale zekerheid - administratieve regularisatie 57 1.7 Socio-educatieve vorming 50 1.5 Dienstverlening - vorming of leerstraf 49 1.4 Budgetbegeleiding 43 1.3 Burgerlijke partij afbetalen 10 0.3 Totaal 4.705 P 21
Wat met het punitief karakter van alternatieven en het vermoeden van onschuld? Verschillende juridische gevolgen VOV ( VH) Geen aftrek van ondergane VOV-duur op uiteindelijke (gevangenis)straf Geen schadevergoeding in geval van onwerkdadig alternatief Duur: max. 3 maanden, maar verlengbaar ( VH: systematische controle om de maand of 3 maanden) Minder frequente herziening!! In de praktijk: soms (zeer) lange termijnen van toezicht o o Langere VOV-termijnen dan voorlopige hechtenis (gemiddeld genomen): o VH (2008, maximaal tot op het ogenblik van de regeling van de rechtspleging): 61,9 dagen (duur wel enigszins onderschat) o VOV (begeleidingsmandaten beëindigd in 2008): 131,1 dagen Verschillen tussen gerechtelijke arrondissementen: in sommige arrondissementen quasi-automatisch verlengd (zelfs indien de voorwaarden voor een aanhoudingsmandaat niet langer vervuld zijn dezelfde gronden) In bepaald opzicht meer nadelig karakter van VOV P 22
Toezicht op alternatieven en reactie in geval van niet-naleving van opgelegde voorwaarden? Reactie op niet-naleving voorwaarden: in de praktijk erg lage intrekkingsgraad (cf. Jaarverslag 2011, DG Justitiehuizen) Communicatieproblemen + beslissing over het geven gevolg overgelaten aan strafmetingsrechter = problematisch? (compliceert het werk van justitieassistenten + compromitteert het vertrouwen in justitie van andere organisaties) Wijze van beëindiging Begeleidingsmandaat (wettelijk kader) Opdr. voltooid Niet uitvoerbaar Herroeping Overleden Totaal N Vrijheid onder voorwaarden 95.8 1.9 2.1 0.2 4.567 Probatie 83.9 1.4 13.0 1.7 6.293 Werkstraf 76.8 0.7 21.9 0.5 10.027 Voorwaardelijke invrijheidstelling 56.1 1.2 40.7 1.9 724 Voorlopige invrijheidstelling 69.3 7.6 20.9 2.2 277 Beperkte detentie 57.4 7.8 34.8-204 Invrijheidstelling op proef (geïnterneerden) 36.5 3.4 52.5 7.6 499 Andere (genade, TBR, ) 52.9 5.9 35.3 5.9 17 Elektronisch toezicht 80.5 5.3 14.0 0.3 3.481 Bemiddeling in strafzaken 47.4 1.0 51.6 0.1 6.209 Totaal % 74.3 1.7 23.2 0.7 100.0 P 23
Concluderend Belangrijkste bevindingen Geen of weinig effect op # VH-opsluitingen/populatie Punitief en therapeutisch karakter van opgelegde voorwaarden (vóór-bestraffing?) Bepaalde nadelige aspecten van VOV (in vgl. met VH) o o o Geen aftrek van VOV-duur Geen schadevergoeding voor onwerkdadig alternatief Langere duur (wettelijk en in praktijk) Povere reactie in geval van niet-naleving voorwaarden HEBBEN WE ALTERNATIEVEN VOOR VH NOG NODIG?? P 24
Literatuur Literatuur & Contact Beyens K., Françoise, C., Scheirs, V., Les juges belges face à l (in)exécution des peines, Déviance et Société, 2010, nr. 3, 401-424. Burssens, D., "Voorlopige hechtenis (z)onder voorwaarden. Onderzoekers en actoren in debat", in E. Maes, A. Jonckheere (ed.) (m.m.v. D. Burssens, B. Mine, C. Tange), De voorlopige hechtenis en haar alternatieven. Onderzoekers en actoren in debat, Gent, Academia Press, 2011, 57-72. De Man, C., Mine, B., Van Brakel, R. Maes, E. (dir.), Toepassingsmogelijkheden van het elektronisch toezicht in het kader van de voorlopige hechtenis Possibilités d application de la surveillance électronique dans le cadre de la détention préventive, Eindrapport - Rapport final, Brussel, Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, december 2009, 304 p. + bijlagen. De Ridder, S., Beyens, K., Incarcerated by numbers? Wat leren de cijfers ons over vreemdelingen in de gevangenis?, Panopticon, 2012, nr. 4, 305-324. Jonckheere A., Maes E., Opgesloten of vrij onder voorwaarden in het kader van het vooronderzoek in strafzaken? Analyse van het profiel van verdachten onder aanhoudingsmandaat en vrij onder voorwaarden (VOV) op basis van justitiële databanken (jaar 2008), in Criminografische ontwikkelingen: van (victim)-survey tot penitentiaire statistiek [reeks Panopticon Libri, nr. 3], L. Pauwels, S. De Keulenaer, S. Deltenre, L. Deschamps, H. Elffers, J. Forceville, J. Goethals, R. Kerkab, E. Maes, S. Pleysier, P. Ponsaers, E. Van Dael. (ed.), Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2010, 107-140. Tange, C., La détention préventive: pis-aller du système pénal?, in E. Maes, A. Jonckheere (éd.) (coll. D. Burssens, B. Mine, C. Tange), La détention préventive et ses alternatives. Chercheurs et acteurs en débat, Gent, Academia Press, 2011, 73-101. Contact: eric.maes@just.fgov.be P 25